Andries Pretorius

Andries Wilhelmus Jacobus Pretorius (27 November 1798 Graaff-Reinet – 23 Julie 1853 Grootplaats, distrik Pretoria) was 'n Voortrekkerleier wat 'n belangrike rol gespeel het in die vestiging van die Zuid-Afrikaansche Republiek, sowel as die vroeëre, maar kortstondige Natalia Republiek in Suid-Afrika. Hy was ook 'n sleutelfiguur in die Slag van Bloedrivier. Die adminstratiewe hoofstad van Suid-Afrika, Pretoria, is na Andries Pretorius genoem. Sy seun, Marthinus Wessel Pretorius, was Staatspresident van die Zuid-Afrikaansche Republiek en die Oranje-Vrystaat.

Andries Wilhelmus Jacobus Pretorius
Andries Pretorius
Geboortedatum	27 November 1798
Geboorteplek	Graaff-Reinet
Sterfdatum	23 Julie 1853 (54 jaar oud)
Sterfplek	Grootplaats
Lojaliteit	Zuid-Afrikaansche Republiek Natalia Republiek Voortrekkers
Jare in diens	1838–1852
Rang	Kommandant-generaal
Poste beklee	Transvaal en Oranjerivier
Veldslae/oorloë	Slag van Bloedrivier Slag van Boomplaats
Familie	Marthinus Wessel Pretorius (seun)

Afkoms, geboorte en vroeë lewe

Pretorius met sy roer.

Andries Pretorius was die oudste van die vyf kinders van Marthinus Wessel Pretorius en sy vrou Susanna Elizabeth Viljoen. Sy broers en suster was Johannes Lodewyk, Hercules, Susanna en Henning Petrus Nicolaas sowel as 'n aantal halfbroers en halfsusters uit sy vader se eerste huwelik. Pretorius was 'n nasaat van die vroegste Hollandse setlaars in die Kaapkolonie. Hy was 'n vyfde geslag afstammeling van die stamvader, Johannes Pretorius. Johannes Pretorius het in 1666 in diens van die VOC uit Nederland in die Kaap aangekom. Hy is kort daarna na Mauritius, maar het in Desember 1669 permanent in die Kaap kom woon. Die Pretorius stamvader was die seun van ds. Wessel Scout van Nederland, wat sy name na die Latynse vorm Wesselius Praetorius (later Pretorius) verander het. Andries Pretorius het waarskynlik op sy vader se woonplaas Driekoppen, ongeveer vyf-en-twintig myl noordoos van Graaff-Reinet groot geword.

Pretorius is op 8 November 1818 in Tulbagh met Christina Petronella de Wit getroud. Die egpaar het sewe dogters en drie seuns gehad waarvan die oudste seun, Marthinus Wessel Pretorius, later Staatspresident van die Zuid-Afrikaansche Republiek en die Oranje-Vrystaat sou word. Terwyl hy in die Vrystaat was tydens die Slag van Boomplaats het sy eerste vrou in sy afwesigheid gesterf en is hy 'n jaar later met die negentienjarige Petronella de Lange getroud.

Tot 1838 boer hy in die Graaff-Reinetdistrik. Gedurende die Sesde Grensoorlog (1834–35) staan hy aan die hoof van 'n kommando van 800 Graaff-Reinetse burgers teen die Xhosa.

Groot Trek, die Slag van Bloedrivier en die stryd teen Dingaan

Op 11 Oktober 1837 vertrek Pretorius met 'n klein geselskap op 'n verkenningstog na die binneland en besoek Gerrit Maritz se laer by die Suikerbosrand (Heidelberg). Daar neem hy deel aan 'n strafkommando teen Mzilikazi waar hy en sy geselskap die waens op pas. Hulle besoek ook Piet Retief se laer aan die Tugelarivier op in Natal op 15 Desember 1837. In Port Natal koop hy die plaas Summer Hill by Thomas Garden. Oppad terug ontmoet hy Retief vir die laaste keer by Sekonyela. Hy kom weer op 18 Januarie 1838 in Graaff-Reinet aan.

Pretorius begin met sy terugkeer dadelik met voorbereiding vir die trek na Natal. Nuus oor terugslae wat die Trekkers in Natal ondervind wat die Kaapkolonie teen Maart 1838 bereik skrik hom nie af nie. Hy en sy geselskap verlaat die Kolonie dan ook op 31 Oktober 1838. Hy laat sy trek by die Modderrivier agter om na die Voortrekkers se hooflaer aan die Klein-Tugela te gaan. Hy kom op 22 November 1838 in Natal aan op 'n tydstip toe die trekkers daar sonder 'n erkende leier was. Pretorius word onmiddellik as Kommandant-Generaal gekies en stel gou 'n mag saam om die dood van Piet Retief en sy geselskap, wat die vorige Februarie deur die Zoeloekoning, Dingaan vermoor is, te wraak. Oppad na Zoeloeland sluit Karel Landman en sy geselskap by hom aan wat die kommando tot 470 man en vier-en-sestig waens vergroot. Op Sondag 9 Desember 1838 by die huidige Wasbankspruit lê Sarel Cilliers die gelofte af waarvolgens die dag en datum elke jaar as 'n dankdag soos 'n sabbat deurgebring sou word en 'n kerk gebou sou word as God die trekkers sou beskerm en 'n oorwinning verseker.

Op Saterdag 15 Desember 1838 word 'n tyding ontvang van 'n naderende Zoeloe mag en Pretorius beveel dat 'n laer op die wes-oewer van wat later die Bloedrivier gedoop sou word, in 'n hoek tussen die rivier en 'n diep sloot getrek word. Op Sondag 16 Desember vind die Slag van Bloedrivier plaas waarin Pretorius en sy 470 man daarin slaag om die herhaaldelike aanvalle van ongeveer 10 000 Zoeloekrygers af te weer. Pretorius stuur ook perderuiters agter die vlugtende Zoeloekrygers aan. In die proses doen hy self 'n assegaaiwond op. Aan trekker kant is daar geen ongevalle nie en slegs drie gewondes terwyl meer as 3 000 Zoeloes in die slag sneuwel. Die slag vestig Pretorius se reputasie as 'n briljante strateeg en hy word byna oornag beroemd.

Pretorius se kommando staan na die slag as die wenkommando bekend. Na die slag tref Pretorius die Zoeloe se hoofstad Umgungundhlovo op 20 Desember 1838 verlate en aan die brand aan. Karel Landman se perdekommando word in 'n lokval gelei waarin vyf trekkers, Alexander Biggar en ongeveer sewentig van Pretorius se swart-krygsmanne omkom. Weens die swak toestand van sy perde word daar besluit om terug te keer na die hooflaer aan die Klein-Tugela.

In Januarie 1839 vertrek hy na Modderrivier om sy trek te gaan haal. Hy ontmoet met A.H. Potgieter en bemiddel daar Potgieter se grief met die Natalse Voortrekkers wat later sou lei tot die aansluiting van Winburg-Potchefstroom by Natal.

Pretorius en sy geselskap kom op 18 Maart 1839 in Pietermaritzburg aan. In Port Natal speel hy 'n leidende rol in vredesonderhandelinge met die Zoeloes wat deur Kaptein H. Jervis op 23 Maart 1839 bemiddel is. 'n Vredesooreenkoms word op 13 Mei 1839 met Dingaan gesluit. Dingaan hou hom egter nie by die bepalings van die ooreenkoms nie wat daartoe lei dat Pretorius met 'n kommando van 500 man die eis om skadevergoeding afdwing en 1 300 beeste, 'n paar skape, gewere en saals terug bring sowel as 'n belofte om die verdere 19 300 beeste volgens die ooreenkoms mettertyd te oorhandig. Toe daar na ses maande geen verdere skadevergoeding ontvang word nie, beveel die Natalse Volksraad Pretorius op 4 Januarie 1840 om 40 000 beeste met geweld van Dingaan af te neem. Hy kom met die Zoeloe-opperhoof Mpande ooreen dat die Dingaan met 'n leër van 4 000 man onder Nongalaza uit die suidooste sou aanval terwyl Pretorius met 350 man Dingaan uit die noordweste sou aanval. Nongalaza het Dingaan se leër by die Makonko-koppe verslaan twee dae voor Pretorius se kommando op 1 Februarie 1840 daar aangekom het. Dingaan het na Swaziland gevlug en by sy laer aan die Swart-Umfolozi het Pretorius op 10 Februarie 1840 vir Mpande tot koning van die Zoeloes gekroon. Hy annekseer daarna ook die gebied tussen die Tugela en die Swart-Umfolozi op 14 Februarie.

Verblyf en interaksie met die Britse owerhede in Natal

Pretorius se herboude huis in Pietermaritzburg, sowat 11 km van die oorspronklike ligging

In September 1840 kom daar 'n versoek uit Winburg-Potchefstroom vir onderhandeling met die Voortrekkers van Natal oor vereniging. Die Natalse Volksraad vaardig vir Pretorius en volksraadslid G. R. van Rooyen af om in Potchefstroom met A. H. Potgieter en sy raadslede te onderhandel. Op 16 Oktober 1840 word daar ooreengekom dat die twee gemeenskappe sou saamsmelt en dat die Winburg-Potchefstroom streek twaalf verteenwoordigers in die Natalse Volksraad in Pietermaritzburg sou verkry. Pretorius sou die 'bestierder' van die distrik Natal wees, terwyl A. H. Potgieter die 'bestierder' van die distrik Winburg-Potchefstroom wees. Albei sou hulle instruksies van die verenigde Volksraad in Pietermaritzburg ontvang. Die ooreenkoms is later deur die Natalse Volksraad goedgekeur.

Pretorius was ook die leier van die Natalse Boere in hulle opposisie teen die Britte. In 1842 besluit Brittanje om Port Natal weer te beset. Op 4 Mei 1842 kom kaptein T. C. Smith met 'n mag van 263 in Port Natal aan. Pretorius word aangesê om met Smith te onderhandel vir 'n vreedsame onttrekking van die Britse mag uit Natal. Pretorius vertrek met vyf-en-twintig man na Port Natal en kamp by Kongella, ongeveer drie kilometer van Smith se kamp op 7 Mei 1842. Die mag groei tot 264 man. Hy slaag nie daarin om die Britte se terugtrekking te onderhandel nie en die Volksraad beveel hom op 19 Mei om die besettingsmag met geweld uit Natal te verdryf. Smith voer egter 'n verrassingsaanval uit op 24 Mei. Pretorius weer die aanval af en in 'n slag waarin een van sy manne sneuwel. Sewentien Britte sneuwel en een-en-dertig word gewond. Drie Britte verdrink ook tydens hulle vlugtog. Pretorius omsingel Smith se troepe en beleër die kamp vir 'n hele maand. Dick King slaag daarin om te perd te ontsnap en hulp uit die Kaap te ontbied. Twee skepe met soldate onder bevel van luitenant-kolonel Josias Cloete kom in Port-Natal aan en na 'n geveg op 26 Junie 1842 val Pretorius terug na Pietermaritzburg.

Later sou hy sy invloed gebruik om saam met Karel Landman en J. N. Boshof die Boere te oortuig om tot 'n vreedsame oplossing met die Britte in te stem. Op 15 Julie 1842 besluit die Volksraad om hulle aan die Britse gesag te onderwerp. Pretorius se samewerking met Cloete lei daartoe dat hy ook amnestie verkry nadat hy aanvanklik op 'n lys van ses wat nie sou amnestie kry vir die gebeure in Port Natal nie.

Hy het in Natal aangebly as 'n Britse onderdaan en is in 1847 deur die Boere gekies om hulle griewe aan die Goewerneur van die Kaapkolonie voor te lê. Die Boere se ongelukkigheid het voortgespruit uit voortdurende invloei van plaaslike bevolking in gebiede wat onder die Boere se grondaanspraak geval het. Pretorius het na Grahamstad vertrek om 'n oudiënsie met die goewerneur Sir Henry Pottinger te verkry. Die het egter geweier om hom te woord te staan of met hom te kommunikeer. Pretorius het na Natal terug gekeer met die voorneme om sy plaas te verlaat en onder Britse invloed uit te trek.

Stryd om onafhanklikheid in die Vrystaat en die Transvaal

'n Standbeeld van Andries Pretorius voor die Stadsaal van Pretoria

Pretorius was op pad om met 'n beduidende gevolg die Drakensberge te oorkruis en Natal te verlaat toe Sir Harry Smith, die nuutaangestelde goewerneur van die Kaap, die trekkers se kamp by die Tugelarivier in Januarie 1848 bereik. Smith belowe dat die boere beskerming sou kry en oortuig baie in die geselskap om aan te bly. Pretorius vertrek egter en met die uitvaardiging van Britse soewereiniteit tot by die Vaalrivier. Hy gaan woon in die Magaliesberg, noord van die rivier. Hy word deur die burgers aan beide oewers van die Vaal as hulle kommandant-generaal gekies. Op die versoek van die Boere by Winburg, oorkruis Pretorius die Vaalrivier in Julie en lei 'n anti-Britise geselskap in 'n "vryheidsoorlog". Bloemfontein word op 20 Julie beset. In Augustus word hy egter in die Slag van Boomplaats deur Smith verslaan en val hy terug tot noord van die Vaalrivier. Daar word hy die leier van een van die grootste groepe van die verdeelde Transvaal Boere en kommandant-generaal van Potchefstroom en Rustenburg. Sy hoofmededinger in die opsig was kommandant-generaal A. H. Potgieter.

In 1851 word hy deur ontevrede Boere in die Oranjerivier-Soewereiniteit en deur die Basotho hoofman Moshoeshoe om bystand versoek en hy kondig sy voorneme om die Vaalrivier te oorkruis om "orde te herstel" in die Soewereiniteit. Sy doelstelling was egter eerder om erkenning van die onafhanklikheid van die Transvaalse Boere van die Britte te verkry. Die Britse kabinet, wat besluit het op 'n beleid van afstanddoening, het die voorstel van Pretorius oorweeg en die losprys van 2000 pond wat tydens die Boomplaats voorval ingestel is op sy kop teruggetrek. Pretorius het met die Britse kommissarisse by 'n plaas naby die Sandrivier ontmoet en op 17 Januarie 1852 is die Sandrivierkonvensie geteken waarvolgens die onafhanklikheid van die Transvaalse Boere deur Brittanje erken is.

Pretorius het die Vaalrivier weer op 16 Maart oorkruis waar hy met Potgieter by Rustenburg versoen is. Die volgelinge van beide leiers het die konvensie goedgekeur, al was die Potgieter party nie verteenwoordig nie. In dieselfde jaar het Pretorius besoek afgelê in Durban met die oog op die oopstel van handel tussen die nuwe republiek en Natal. In 1852 het hy gepoog om die pad deur die binneland deur Betsjoeanaland toe te maak en het hy 'n kommando gestuur na die westelike grens teen Sechele. Tydens die tog is David Livingstone se huis by Kolobeng geplunder.

Sterfte en nalating

Beeld van Pretorius by die Voortrekkermonument.

In Junie 1853 besoek Pretorius Potchefstroom om die nuwe predikant uit Nederland, ds. Dirk van der Hoff, te verwelkom. Hy woon op 20 Junie 1853 die laaste keer 'n krygsraadsvergadering by. Sy gesondheid gaan hierna vinnig agteruit en hy sterf op 55-jarige ouderdom op sy plaas Grootplaats in Magaliesberg aan borswater en word daar begrawe. In 1855 is 'n nuwe distrik en dorp uit die distrikte Potchefstroom en Rustenburg deur sy seun Marthinus Wessel Pretorius gevorm en Pretoria genoem ter ere van die ontslape kommandant-generaal. Op 13 Mei 1891 is sy stoflike oorskot in die Ou Kerkhof in Pretoria met eerbetoon herbegrawe. Marthinus Wessel Pretorius was ook die eerste president van die Zuid-Afrikaansche Republiek in die Transvaal.

Sien ook

• Andries Pretorius-monumente
• Leverton, B.J.T.: Die woonhuis van Andries Pretorius. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuuur. Jaargang 18, nr. 1, September 1968

Notas

• Die oorspronklike Engelse Wikipedia artikel wat gedeeltelik hier gebruik is, is grootliks gegrond op Thesis on attitudes towards the commemoration of the Battle of Blood River