Kombinat

Die term kombinat (afgelei van die Russiese Комбинат) het in die sentrale planekonomieë van sosialistiese lande na die volgende verwys:

• 'n Groot industriële onderneming waarin verskeie maatskappye verenig is wat deur dieselfde tegnologiese proses of 'n gemeenskaplike bestuur met mekaar verbind was.
• 'n Kombinasie van opvoedkundige instellings wat verskillende vlakke verenig het - van kleuterskool tot beroepspleidingsentrum ("kinderkombinat").
• 'n Kombinasie van verskeie ondernemings wat as 'n monopolie opgetree het.

Die fabrieksingang van die VEB Petrolchemisches Kombinat (PCK) in Schwedt/Oder, Duitse Demokratiese Republiek (1979)

Die mees gebruiklike betekenis is dié van 'n konglomeraat of 'n groep ondernemings binne 'n sentrale planekonomie wat min of meer dieselfde profiel van produksie gedeel het en vertikaal en horisontaal geïntegreer is.

Kombinate in die DDR-ekonomie

Net soos in ander sosialistiese lande het kombinate ook in die ekonomiese ontwikkeling van die Duitse Demokratiese Republiek (DDR) 'n sentrale rol gespeel. In die Sowjet-besettingsone van Duitsland en latere DDR is Volkseigene Betriebe (VEB) (ondernemings wat in volksbesit, dit wil sê min of meer staatsbeheerd was) sedert 1948 in "verenigings van VEB" (Vereinigungen Volkseigener Betriebe, VVB) saamgesluit. Vanaf die laat 1960's is VVB-strukture in verdere sentraliseringsprosesse na kombinate verander.

'n Werker monteer 'n tikmasjien in die VEB Robotron Elektronik Dresden, die stamonderneming van die VEB Kombinat Robotron (1987)

Die term kombinat is in Oos-Duitsland se beplande ekonomie veral op samesluitings van industriële of ander ondernemings toegepas wat alle produksiestappe van 'n vervaardigingsproses (dikwels insluitende leweransiers) verteenwoordig het. So het enersyds groot genasionaliseerde maatskappye as kombinate voortbestaan, andersyds is ook nuwe kombinate in sleutelbedrywe gestig. In die 1950's het hierdie bedrywe veral grondstowwe, metallurgie, chemie en elektrotegniek ingesluit, later het nuwe kombinate ook in die infrastruktuur- en vervoerbedryf ontstaan. Omstreeks 1970 was reeds twee derdes van alle werknemers in sentraal geleide staatsondernemings in kombinate werksaam.

Aanvanklik is DDR-kombinate volgens die beginsel van horisontale integrasie binne 'n bepaalde bedryf gevorm - soortgelyke en belangrike, soms ook alle vervaardigers van 'n bepaalde bedryf is in kombinate saamgesluit. Geleidelik is ook leweransiers en handelsondernemings - insluitende groothandelaars - en selfs navorsingsinstitute en ingenieurskantore by hierdie proses ingesluit - in 'n kombinat kon dus die vervaardiging, navorsing, ontwikkeling en bemarking van 'n hele bedryf saamgesmelt word. Met hul struktuur sou kombinate 'n bydrae lewer tot die rasionalisering en 'n verbeterde en gesentraliseerde bestuur van produksieprosesse. Elke kombinat is vanuit 'n stamonderneming bestuur - meestal was dit die grootste of mees gekwalifiseerde VEB binne 'n kombinat.

Die ondernemings van 'n kombinat het nogtans voortbestaan as regspersone en het goedere steeds onder hul oorspronklike naam vervaardig. Kombinate is óf sentraal óf volgens distrikte deur 'n direkteur-generaal (dikwels die direkteur van 'n kombinat se stamonderneming) bestuur.

Binne die stelsel van die DDR-planekonomie was elke kombinat verplig om ook verbruiksgoedere vir die plaaslike bevolking te vervaardig - volgens voorskrif ten minste vyf persent van die totale produksie. Die leiers van kombinate moes rekenskap gee oor hul voorgeskrewe bydrae tot die vervulling van die staat se ekonomiese plan. Daar was wél kombinate wat volgens Oos-Duitse standaarde uiters winsgewend was - soms het hulle jaarlikse wins enkele miljard Mark van die DDR beloop. Aangesien tagtig persent van alle winste aan die staat afgestaan moes word en alle kombinate daarnaas in die COMECON-lande se vaste stelsel van werkverdeling ingebind was waar die ontwikkeling en vervaardiging van produkte vir Oosblok-markte - en hier veral die Sowjetunie - voorrang geniet het, het kombinate nogtans min kanse gehad om op westerse markte bekendheid te verwerf of om tred te hou met die voortsnellende tegnologiese ontwikkeling van westerse ekonomieë.

Ná die politieke omwenteling van 1989/1990 en die Duitse hereniging in 1990 is alle DDR-kombinate geprivatiseer. Weens strukturele en omgewingsprobleme, eiendomskwessies en die groot behoefte aan modernisering is die strukture van die oorgrote meerderheid kombinate ontbind.