Pelsdier

'n Pelsdiere is 'n klein soogdier wat geteel of gejag word vir sy pels.

Pelstelery is onwettig en mag nie meer gehandhaaf word nie.

Pels is die versamelnaam vir voorbereide en behandelde huide van pelsdiere. Pels kan van sowel wilde as spesiaal geteelde diere afkomstig wees. Daar word al sedert die einde van die 19e eeu met pelsdiere geteel om in die wêreldvraag na pels te voorsien. Die eerste telerye is in Kanada en die VSA tot stand gebring. Voordat 'n pels gereed is om tot ʼn kledingstuk verwerk te word, moet dit 'n aantal bewerkings ondergaan. Dit moet byvoorbeeld ontvlees, gelooi en geskeer word. Pelssoorte wat nie te duur is nie, word soms gekleur.

Pelsdiertelery

Diere wat die meeste ter wille van hul pelse gejag word, is sommige soorte wildsbokke (Afrika), Bewer (VSA), chinchilla (Suid-Amerika), eekhoring (Noordelike Halfrond), hamster (Duitsland), marter (Europa, Asië), mink (Amerikaanse nerts), oselot (Suid-Amerika), otter (Noord- en Suid -Amerika), sabeldier (Siberië) en konyn en rob (oor die hele wêreld). Omdat pels so geweldig duur is, word baie diere onwettig gejag en dit het reeds veroorsaak dat talle pelsdiere met uitsterwing bedreig word. 'n Goeie voorbeeld hiervan is die luiperd.

Slegs 'n klein hoeveelheid pelse is nog van wilde diere afkomstig, omdat dit nie meer lonend is nie en in sommige gevalle selfs verbode is om pelsdiere te jag. Ongeveer ʼn driekwart van die verwerkte pelse is vandag van geteelde vosse, nertse en chinchillas afkomstig. Aanvanklik was daar besware dat die pelse van geteelde diere nie van dieselfde gehalte as die van wilde diere is nie, maar die probleem is deur middel van verbeterde voeding, aanhouding en teelmetodes oorbrug.

'n Groot aantal soorte pels wat nie in die natuur aangetref word nie, kan deur middel van kruisteling geproduseer word. Afgesien van die karakoelskaap wat van oudsher af in die Sowjetunie en ook in Suid-Afrika en Namibië geteel word, was die silwervos die eerste pelsdier wat op groot skaal ter wille van sy pels geteel is. Die eerste pelsdiertelery is in 1894 deur Charles Dalton en sir R.T. Oulton in Kanada begin. Na die welslae wat telers met die silwervos, 'n swart variëteit van die gewone rooivos (Vulpes vulpes), behaal het, is pogings in Alaska en later ook Noorweë aangewend om ook die blouvos, 'n seldsame variëteit van die poolvos (Alopex lagopus), te teel.

Die pogings het egter misluk en blouvospels is vandag nog steeds baie duur en seldsaam. Die sabelmarter (Martes zibellina) word sedert 1933 met welslae in die Sowjetunie geteel. Nertspels is gewild vanweë die besondere kleurskakerings, wat van donkerbruin tot ligbeige wissel, en dit word veral in die Sowjetunie, Skandinawië, die VSA en Kanada vervaardig. Die chinchilla (Chinchilla laniger) is ʼn Suid-Amerikaanse knaagdier wat net 'n bietjie groter as 'n rot is.

Voor die Tweede Wêreldoorlog was die dier feitlik uitgeroei. Die Amerikaner M.F. Chapman, wat in 1930 ʼn chinchillatelery begin het, het dan ook baie moeite ondervind om genoeg teeldiere in die hande te kry. By latere telerye was die diere in lang rye gaashokke aangehou. Die kleintjies is in beskutte hokke gebore en hulle was vergas wanneer hulle 7 maande oud is. Die velle was dan afgeslag, skoongemaak, gedroog en later opgeveil.

Die pels

Pels is die voorbereide huid van pelsdiere waarvan die hare (of die vere in die geval van voëls) nie verwyder is nie. Pelse kan ruweg in die volgende groepe ingedeel word: kortpels (nerts oselot); lang pels (vos, buidelrot); gekrulde pels (karakoel) en gemoireerde pels (vul). Soms word die term "fluweelagtig" gebruik om die pels van ʼn bewer of rob te beskryf. Die winterpels van diere word in die meeste gevalle gebruik omdat die hare van so 'n pels weliger en mooier gekleurd is.

Die pelse van dieselfde soort dier kan onderling baie verskil wat kleur betref. Daarom moet 'n groot aantal pelse van ʼn bepaalde soort beskikbaar wees sodat 'n pels wat deurgaans dieselfde kleur is, daaruit saamgestel kan word. Pelssoorte wat nie baie duur of seldsaam is nie, word egter soms gekleur. Sulke pelssoorte word ook gebruik om ander seldsame soorte na te boots. Pelse wat vir die doel gekleur word, kan van natuurlike pelse onderskei word deurdat die huid meestal donkerder is.

Nagemaakte pels word met 'n dubbelnaam aangedui: die eerste deel van die naam dui aan watter pelssoort nageboots word, en die tweede deel van die naam dui aan watter dier se pels gebruik is, byvoorbeeld nertsmurmel. Daar is bepaalde diersoorte wat spesiaal vir nagemaakte pels geteel word. ʼn Goeie voorbeeld hiervan is die pels van 'n bepaalde soort konyn wat gebruik word om die pels van chinchilla na te boots (chinchillakonyn). Kunspels word dikwels ook van sintetiese stowwe vervaardig.

Veredeling

Die bewerkings wat ʼn pels moet ondergaan voordat dit geskik is om in 'n kledingstuk verwerk te word, word die veredelingsproses genoem. Die proses bestaan uit die volgende fases: ontvlesing, looi, skeer, pluk, ontvet, soms kleur en louter. By sommige diere is dit net nodig om die pelsleer te behandel (bisam en marter), terwyl sommige soorte se hare gepluk moet word om die harde kroonhare te verwyder. Dit word met die pels van onder meer ʼn rob en 'n moerasbewer gedoen. Tydens die ontvlesingsproses word die vet en vleis wat agtergebly het, van die vel verwyder. Die vel word gelooi om die leer teen bederwing te beskerm.

Verwerking en versorging

Nadat die velle voorberei is, word hulle gesorteer en gesny. Die velle word nie net gesny sodat dit aanmekaar gewerk kan word nie, maar ook om die lelike of slegte dele te verwyder. Afvalstukke van duurder soorte word later vir ander doeleindes verwerk. Die Griekse stad Kastoria is bekend daarvoor dat afvalstukke van nertspels uit alle dele van die wêreld soontoe ingevoer en daar verwerk word.

Nadat die pelsstukke gesny en aanmekaar gewerk is om groot, vierkantige stukke te vorm, word dit natgemaak en gespan sodat dit kan droog word. Daarna word die verlangde patroon uitgesny, die kledingstuk word gestik, gewatteer en gevoer, en los hare word verwyder. Laastens word die pels glad gestryk. Die lewensduur van 'n pels hang van die soort en die versorging daarvan af.

Die pels van 'n haas slyt byvoorbeeld binne 2 jaar, terwyl ʼn jas van bewerpels sowat 25 jaar kan hou. 'n Nat pels moet stadig by kamertemperatuur drooggemaak word. Om 'n pels met reguit hare stofvry te hou, moet dit dikwels uitgeborsel word, terwyl 'n gekrulde pels uitgeklop kan word. In die somer word pelsjasse in spesiaal verkoelde kaste bewaar

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 090840963X, volume 22, bl. 121