Antarktika: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Faresh (besprekings | bydraes) kNo edit summary |
Bygewerk |
||
Lyn 5:
[[Lêer:LocationAntarctica.png|250px|Ligging van Antarktika]]
|-
| '''Oppervlakte''' || 14 000 000 km² (280 000 km² ysvry, 13 720 000 km² met ys bedek)<ref name="CIAfactbook-People">{{cite web |author=United States Central Intelligence Agency |date=2011 |title=Antarctica |work=The World Factbook |publisher=Government of the United States |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ay.html |accessdate=22 Oktober 2011}}</ref>
|-
| '''Bevolking''' || ~
|-
| '''Regering''' || Geen, bestuur onder die [[Antarktiese Verdragstelsel]]
Lyn 17:
| '''Skakelkode''' || +672
|}
[[Lêer:Location Antarctica.svg|duimnael|links|210px|Ligging van Antarktika]]
[[Lêer:Austral-Ice.jpg '''Antarktika''' is 'n [[kontinent]] by die [[Suidpool]] van die [[Aarde]], omring deur die [[Suidelike Oseaan]] en in twee verdeel deur die [[Transantarktiese Berge]]. Antarktika is die koudste plek op aarde (die laagste temperatuur ooit gemeet was op die suidpool: -94.7 °C<ref>http://www.theguardian.com/world/2013/dec/10/coldest-temperature-recorded-earth-antarctica-guinness-book</ref>) en die kontinent is byna volledig met ys bedek. Dit is ook die kontinent met die laagste gemiddelde lugvogtigheid en dit is die winderigste en hoogste (gemiddeld) kontinent op aarde. Die kontinent se 14 miljoen km² oppervlak maak dit die vyfde grootste kontinent, ná Asië, Afrika, Noord-Amerika en Suid-Amerika, en die grootste [[woestyn]] ter wêreld. Daar is geen permanente menslike inwoners nie en slegs plante en diere wat aangepas is tot die koue oorleef daar. Dit sluit [[pikkewyn]]e, [[pelsrob]]be, [[mos]]se, korsmosse en honderde soorte [[alge]] in. Die naam "Antarktika" kom van die [[Grieks]] ''antarktikos'', "teenoor ''Arktika''", die [[Noordpool]]streek, wat verwys na die [[Groot Beer]]-sterrebeeld wat slegs in die Noordelike halfrond sigbaar is.<ref>Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon '' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=%239514 "antarktikos"]. Besoek op 12 Februarie 2006.</ref>)
Line 28 ⟶ 29:
== Verkenning ==
[[Lêer:Aan de Zuidpool - p1913-160.jpg|duimnael|links|210px|Waarneming by die [[Suidpool]] deur [[Roald Amundsen]] in 1911]]
[[Lêer:Port-Lockroy.jpg
[[Lêer:
[[Lêer:Souvenir-Sheet.jpg|duimnael|210px
[[Lêer:Endurance trapped in pack ice.jpg|duimnael|links|210px|''Die Endurance'' vasgevang in [[pakys]] tydens Ernest Shackleton se Imperiale Trans-Antarktiese Ekspedisie in 1915]]
Die opvatting dat daar 'n ''[[Terra Australis]]'' is —'n uitgestrekte kontinent geleë in die verre suide van die aardbol om die noordelike gebiede van [[Europa]], [[Asië]] en [[Afrika|Noord-Afrika]] te "balanseer" — het bestaan sedert [[Ptolomeus]] voorgestel het dat dit nodig was om die [[simmetrie]] van [[landmassa]] in die wêreld te bewaar. Selfs in die laat [[17de eeu]], nadat ontdekkingsreisigers bevind het dat [[Suid-Amerika]] en [[Australië]] nie deel van "Antarktika" was nie, het geograwe geglo dat die kontinent baie groter was as wat in werklikheid die geval is.▼
[[Lêer:Tractor Expedición Polar Argentina 1965, Flag Day 2006, Rosario, Argentina.jpg
▲Die opvatting dat daar 'n ''[[Terra Australis]]'' is — 'n uitgestrekte kontinent geleë in die verre suide van die aardbol om die noordelike gebiede van [[Europa]], [[Asië]] en [[Afrika|Noord-Afrika]] te "balanseer" — het bestaan sedert [[Ptolomeus]] voorgestel het dat dit nodig was om die [[simmetrie]] van [[landmassa]] in die wêreld te bewaar. Selfs in die laat [[17de eeu]], nadat ontdekkingsreisigers bevind het dat [[Suid-Amerika]] en [[Australië]] nie deel van "Antarktika" was nie, het geograwe geglo dat die kontinent baie groter was as wat in werklikheid die geval is.
Europese kaarte het aangehou om om die land aan te toon totdat kaptein [[James Cook]] en die bemanning van sy ekspedisie se skepe, ''Resolution'' en ''Adventure'', die Antarktiese Sirkel op [[17 Januarie]] [[1773]] en weer in 1774 oorkruis het.<ref>The Mariners' Museum [http://www.mariner.org/educationalad/ageofex/cook.php ''Age of Exploration – James Cook'']. Besoek op 12 Februarie 2006.</ref>
Die eerste bevestigde waarneming van Antarktika kan nie met sekerheid aan 'n enkele persoon toegeskryf word nie. Dit kan egter tot drie individue beperk word. Volgens verskeie organisasies (die ''National Science Foundation'',<ref>National Science Foundation. [http://www.nsf.gov/pubs/1997/antpanel/antpan05.pdf History of Antarctica]. Besoek op 6 Februarie 2006.</ref> [[NASA]],<ref>NASA, U.S. Government [http://quest.arc.nasa.gov/antarctica/background/NSF/palmer.html Palmer biography]. Besoek op 6 Februarie 2006.</ref> die Universiteit van Kalifornië, San Diego<ref>University of California, San Diego [http://arcane.ucsd.edu/pstat.html Palmer Station]. Besoek op 5 Februarie 2006.</ref> en ander bronne<ref>South-Pole [http://www.south-pole.com/p0000052.htm An Antarctic Time Line : 1519–1959]. Besoek op 12 Februarie 2006</ref><ref>Polar Radar for Ice Sheet Measurements. [http://ku-prism.org/polarscientist/timeline/antarcticexplorers1800.html Antarctic Explorers Timeline: Early 1800s]. Besoek op 12 Februarie 2006.</ref>), het drie mans Antarktika in 1820 waargeneem:
In 1841 het die ontdekkingsreisiger James Clark Ross deur wat nou as die Ross See bekend staan geseil en Rosseiland ontdek. Hy het langs 'n reuse muur van ys, wat later die Rossysbank gedoop is, geseil. Erebusberg en Terrorberg is vernoem na die twee skepe van die ekspedisie: ''HMS Erebus'' en ''HMS Terror''.<ref>[http://www.south-pole.com/p0000081.htm James Clark Ross] South-Pole – Exploring Antarctica. Besoek op 12 Februarie 2006.</ref>
Na Robert Falcon Scott se reis lei Richard Evelyn Byrd in die 1930's en 1940's verskeie togte na die Antarktiese vlakte. Die implementering van gemeganiseerde landvervoer en die uitvoer van uitgebreide geologiese en biologiese navorsing word aan hom toegeskryf.<ref>70South. [http://www.70south.com/resources/antarctic-history/explorers/richardbyrd/ Richard Byrd]. Besoek op 12 Februarie 2006.</ref> Eers op [[31 Oktober]] [[1956]] betree iemand weer die Suidpool: op dié dag land 'n ekspidisie van die
== Geografie ==
[[Lêer:Antarctica 6400px from Blue Marble.jpg|duimnael|210px
[[Lêer:Antarctica.svg|duimnael|210px|'n Kaart van Antarktika]]
[[Lêer:Mt erebus.jpg|duimnael
Die Antarktiese kontinent is meestal suid van die Antarktiese Sirkel geleë en word omring deur die [[Suidelike Oseaan]] (sommige bronne, onder andere die [[National Geographic Society]] verwys nog na die omringende seë as die [[Indiese Oseaan|Indiese]], [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] en die [[Stille Oseaan]]). Nuwe bevindinge omtrent die seestrome bevestig egter dat ons hier met die vierde grootste oseaan op aarde te doen het. Antarktika is die mees suidelike landmassa op Aarde en beslaan meer as 14 million km² wat dit die 5de grootste kontinent maak. Die [[kuslyn]] is 17,968 km lank. Fisies word Antarktika in twee verdeel deur die [[Transantarktiese Berge]] naby die nek tussen die Ross-see en die Weddell-see. Die gedeelte van die [[kontinent]] wes van die Weddell-see en oos van die Ross-see word Westelike Antarktika genoem en die res Oostelike Antarktika, omdat hulle rofweg met die Oostelike en Westelike Halfronde met betrekking tot die Greenwich-meridiaan ooreenkom.
Omtrent 98% van Antarktika word bedek deur die Antarktiese ysplaat. Die ysplaat is gemiddeld 2,5 kilometer dik. Ondanks die nul reënvalsyfer in sommige dele, het die kontinent ongeveer 90% van die wêreld se [[varswater]] – as ys.<ref name="cia">Central Intelligence Agency [http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ay.html Factbook] Besoek op 6 Februarie 2006.</ref> Westelike Antarktika word bedek deur die [[Westelike Antarktiese Ysplaat]]. Die Westelike Antarktiese ysplaat is in die afgelope tyd 'n saak van kommer as gevolg van die moontlike ineenstorting daarvan. As dit wel sou meegee sou seevlakke met 'n paar meter in 'n betreklik kort tydperk styg.
Vinson Massif, die hoogste piek in Antarktika teen 4 892 meter, is in die Ellsworth-berge geleë. Alhoewel Antarktika baie [[vulkaan|vulkane]] het, is slegs [[
▲[[Lêer:Mt erebus.jpg|duimnael|duimnael|links|210px|Mt. Erebus, 'n aktiewe vulkaan op Ross-eiland.]]
▲Vinson Massif, die hoogste piek in Antarktika teen 4 892 meter, is in die Ellsworth-berge geleë. Alhoewel Antarktika baie [[vulkaan|vulkane]] het, is slegs [[Deceptioneiland]] en Mt. Erebus aktief. Erebus-berg, geleë op Ross-eiland, is die mees suidelike vulkaan op Aarde. Klein uitbarstings kom gereeld voor en lawavloei is in die afgelope aantal jare waargeneem. Ander sluimerende vulkane mag moontlik aktief wees.<ref>British Antarctic Survey. [http://www.antarctica.ac.uk/About_Antarctica/Rock/Volcanoes.html Volcanoes]. Besoek op 13 Februarie 2006.</ref> In 2004 is 'n onderwatervulkaan in die waters van die Antarktiese Skiereiland deur [[VSA|Amerikaanse]] en [[Kanada|Kanadese]] navorsers ontdek. Onlangse waarnemings dui aan dat die vulkaan moontlik aktief mag wees.<ref>National Science Foundation. [http://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=100385 Scientists Discover Undersea Volcano Off Antarctica]. Besoek op 13 Februarie 2006.</ref>
Antarktika het meer as 70 [[meer|mere]] wat duisende meter onder die oppervlak van die kontinentale ysplaat lê, insluitend een reg onder die Suid-Pool self. Vostok-meer, wat in 1996 onder [[Rusland]] se Vostok-stasie ontdek is, is die grootste van die ondergletserse mere. Daar word geglo dat die meer 35 miljoen jaar gelede verseël is. Daar is aanduidings dat Vostok se water mikroörganismes kan bevat. As gevolg van die meer se ooreenkoms met Europa, 'n maan van [[Jupiter]], kan die bevestiging dat lewe in Vostok-meer kan oorleef argumente vir die teenwoordigheid van lewe op Europa versterk.<ref>National Science Foundation [http://www.nsf.gov/od/lpa/news/02/fslakevostok.htm Lake Vostok] Retrieved February 6, 2006.</ref><ref>NASA [http://astrobiology.arc.nasa.gov/stories/europa_vostok_0899.html Lake Vostok may teach us about Europa] Besoek op 4 Februarie 2006.</ref>
Line 64 ⟶ 67:
;Paleosoïkum (540-250 miljoen jaar gelede)
[[Lêer:Kainops invius lateral and ventral.JPG
Gedurende die Kambriese tydperk het Gondwana 'n matige klimaat gehad. Wes-Antarktika was gedeeltelik in die noordelike halfrond en in die periode is groot sandsteen-, kalksteen- en skalieneerslae is gedeponeer. Oos-Antarktika was by die [[ewenaar]] geleë, waar [[invertebrate]] en trilobiete wat naby die seebodem leef in die tropiese see floreer het. Teen die begin van die [[Devoon-tydperk]] (416 miljoen jaar gelede) was Gondwana in 'n meer suidelike ligging en was die klimaat koeler. Daar is egter fossiele van landplante uit die tydperk. Sand en slikke is in wat nou die Ellsworth-, Horlick- en Pensacola-berge is neergelê. Ver[[gletser]]ing het aan die einde van die Devoon tydperk (360 miljoen jaar gelede) begin toe Gondwana om die [[Suidpool]] gesrenteer begin word het en die klimaat verder afgekoel het – plantlewe het egter behoue gebly. Gedurende die Permiese tydperk is plantegroei al hoe meer deur varingagtige plante soos ''Glossopteris'' (wat in moerasse gegroei het) oorheers. Met die verloop van tyd het die moerasse [[steenkool]]neerslae in die Transantarktiese Berge geword. Aan die einde van die Permiese tydperk het volgehoue verwarming gelei tot 'n droë warm klimaat oor groot dele van Gondwana.<ref>B. Stonehouse, editor, ''Encyclopedia of Antarctica and the Southern Oceans'', Wiley, New York, 2002. ISBN 0-471-98665-8.</ref>
;Mesosoïkum (250-65 miljoen jaar gelede)
[[Lêer:Lystrosaurus BW.jpg|
As gevolg van volgehoue verwarming het die [[yskap|poolkappe]] gesmelt en groot dele van Gondwana 'n woestyn geword. In Oos-Antarktika het die plant ''Pteridospermatophyta'', ook bekend as die saadvaring gevestig geraak en groot hoeveelhede [[sandsteen]] en skalies is op daardie stadium neergelê. Die Antarktiese Skiereiland het gedurende die [[Jura-tydperk]] (206-146 miljoen jaar gelede) begin vorm, soos eilande geleidelik uit die oseaan begin reis het. [[Ginkgo]]bome en [[broodboom|broodbome]] en [[reptiel]]e soos die ''Lystrosaurus'' was volop in die tydperk. In Wes-Antarktika het keëldraende woude oorheers deur die hele [[Kryt-tydperk]] (146-65 miljoen jaar gelede), Suidelike beukehout (''Nothofagus'') het teen die einde van die tydperk begin oorneem. Ammoniete het algemeen in die see rondom Antarktika voorgekom en [[dinosourus]]e was ook teenwoordig, alhoewel slegs twee Antarktiese dinosourusspesies (''Cryolophosaurus'' en ''Antarctopelta'') tot dusver beskryf is. Dit was in dié tydperk wat Gondwana begin opbreek het.
Line 76 ⟶ 79:
=== Geologie van hedendaagse Antarktika ===
[[Lêer:AntarcticaRockSurface.jpg|duimnael|links|210px|So sou die kontinent sonder enige ys lyk. Die beeld hou nie rekening met die styging van die seevlak a gevolg van yssmelting nie en ook nie met die feit dat die landmassa sou styg as die ys nie meer daarop rus nie]]
Geologiese studie van Antarktika word erg ingeperk deur die feit dat byna die hele kontinent permanent deur 'n dik laag ys bedek is. Nogtans het nuwer tegnieke soos afstandswaarneming begin om die strukture onder die ys te ontbloot.
Line 82 ⟶ 84:
Wes-Antarktika lyk baie soos die [[Andes]] van [[Suid-Amerika]].<ref>B. Stonehouse, editor, ''Encyclopedia of Antarctica and the Southern Oceans'', Wiley, New York, 2002. ISBN 0-471-98665-8.</ref> Die Antarktiese Skiereiland is deur die oplig en metamorfose van seebodem afsetting gedurende die laat [[Paleosoïkum]] en die vroeë [[Mesosoïkum]]-era gevorm. Die sediment opheffing het gepaard gegaan met stollingsintrusies en [[vulkanisme]].
[[Lêer:Camp-Academia.jpg|duimnael|210px|
Die algemeenste rotse in Wes-Antarktika is vulkaniese [[andesiet]] en [[rioliet]] wat tydens die Juratydperk gevorm is. Daar is ook aanduidings van vulkaanaktiwiteit, selfs na die ysplaat gevorm het, in [[Marie Byrd-land]] en [[Alexander-eiland]]. Die enigste afwykende gebied van Wes-Antarktika is die Ellsworth-berge gebied, waar die stratigrafie meer soortgelyk aan die oostelike deel van die kontinent is.
Line 90 ⟶ 92:
== Klimaat ==
[[Lêer:Orpheus-Gate.jpg
Antarktika is die koudste plek op Aarde. Dit het min neerslag, met die Suidpool wat byna geen neerslag ontvang nie, wat veroorsaak dat dit 'n yswoestyn is. Temperature bereik 'n minimum van tussen −85 en −90 grade Celsius in die winter en omtrent 30 grade hoër in die somer. [[Sonbrand]] is baie keer 'n gesondheidsprobleem aangesien die sneeu meer as 90% van die sonlig wat daarop val weerkaats.<ref name="weather">British Antarctic Survey. [http://www.antarctica.ac.uk/met/jds/weather/weather.htm ''Weather in the Antarctic'']. Besoek op 9 Februarie 2006.</ref> Oostelike Antarktika is kouer as die gebied se westelike eweknie as gevolg van die hoër ligging daarvan. Weerfronte dring selde diep in die kontinent, wat die middelpunt koud en droog laat. Daar is min neerslag oor die sentrale gedeelte van die kontinent, maar [[ys]] kan daar vir uitgerekte tydperke voortbestaan. Swaar sneeuneerslag is egter nie ongewoon langs die kusgebied daarvan nie, waar sneeuvalle van tot 1,22 meter in 48 uur al waargeneem is. Op die rand van die kontinent waai daar gereeld stormsterkte [[katabatiese wind]]e afkomstig van die polêre plato. In die binneland is windspoed egter baie keer matig. Gedurende die somer bereik meer sonstraling die oppervlak by die Suidpool as wat die [[ewenaar]] in 'n ekwivalente tydperk ontvang.<ref name="cia" />
Antarktika is om twee redes kouer as die Noorpoolstreek (Arktika). Eerstens is dit baie hoër – groot dele van die kontinent is meer as 3 km bo seespieël – en temperatuur daal met hoogte. Tweedens omdat die [[Arktiese Oseaan]] die noordpoolgebied bedek. Die see se relatiewe warmte word deur die ysmassa oorgedra en verhoed dat temperature in die Noordpoolstreek die uiterstes tipies van die landgebied van Antarktika bereik.
Afhangende van die breedtegraadligging beteken die lang tydperke van algehele donkerte of konstante daglig dat klimate waaraan mense gewoond is in die algemeen nie op die kontinent beskikbaar is nie. Die suiderlig, [[aurora australis]], is 'n gloed wat naby die Suidpool in die naghemel waargeneem word. 'n Ander unieke skouspel is diamantpoeier. Diamantpoeier verwys na 'n wolk op grondvlak wat uit piepklein yskristalle bestaan. Dit vorm gewoonlik onder 'n andersins helder hemel wat daartoe lei dat mense ook daarna verwys as helderlugneerslag
== Bevolking ==
[[Lêer:AmundsenScottSuedpolStation.jpg|duimnael|links|210px|Die "seremoniële" Suidpool, by die Amundsen-Scott-stasie]]
[[Lêer:Antarctic researchers.jpg|duimnael
[[Lêer:McMurdo.jpg
Alhoewel Antarktika geen permanente inwoners het nie, handhaaf 'n aantal regerings permanente [[Antarktiese navorsingstasies|navorsingstasies]] oral op die kontinent. Die bevolking van mense wat wetenskap op die kontinent en die nabygeleë eilande verrig en ondersteun wissel van ongeveer 4 000 in die somer tot 1 000 in die winter. Baie van die stasies word deur die jaar beman.
Die eerste setlaars in Antarktika (die gebied suide van die Antarktiese polêre front) was [[Engeland|Engelse]] en
▲[[Lêer:Antarctic researchers.jpg|duimnael|links|210px|Twee Amerikaanse navorsers wat [[plankton]] deur mikroskope bestudeer.]]
▲Die eerste setlaars in Antarktika (die gebied suide van die Antarktiese polêre front) was [[Engeland|Engelse]] en [[VSA|Amerikaanse]] robbejagters wat van 1786 af 'n jaar of meer op die eiland Suid-Georgië spandeer het. Gedurende die walvisvangsera wat tot [[1966]] geduur het, het die bevolking van die eiland tussen meer as 1000 in die somer (meer as 2000 in sommige jare) tot sowat 200 in die winter gewissel. Meeste van die walvisjagters was [[Noorweë|Nore]], met 'n toenemende aantal Britte. Die nedersettings het Grytviken, Leith Harbour, King Edward Point, Stromness, Husvik, Prince Olav Harbour, Ocean Harbour en Godthul ingesluit. Bestuurders en senior offisiere van die walvisstasie het baie keer saam met hulle gesinne op die eiland gebly. Onder hulle was die stigter van Grytviken, Kaptein Carl Anton Larsen, 'n vooraanstaande Noorweegse walvisjagter en verkenner wat in 1910 Britse burgerskap aanvaar het. Sy gesin het sy vrou, drie dogters en twee seuns ingesluit.
▲[[Lêer:McMurdo.jpg|210px|duimnael|regs|McMurdostasie, Ob Hillhang in die agtergrond November 2003]]
Die eerste kind wat in Antarktika gebore is, was 'n Noorweegse meisie genaamd Solveig Gunbjörg Jacobsen, wat op Britse grond gebore is. Sy is op [[8 Oktober]] [[1913]] in Grytviken gebore en is deur die Britse magistraat van Suid-Georgië geregistreer. Solveig was 'n dogter van Fridthjof Jacobsen, die hulpbestuurder van die walvisstasie, en Klara Olette Jacobsen. Fridthjof Jacobsen het in 1904 op die eiland aangekom om die bestuurder van Grytviken te word tussen 1914 en 1921; twee van sy kinders is op die eiland gebore.<ref>R.K. Headland, The Island of South Georgia, Cambridge University Press, 1984.</ref>
Line 110 ⟶ 112:
== Flora en fauna ==
=== Flora ===
[[Lêer:Lichen squamulose.jpg|duimnael|
Die klimaat in Antarktika laat nie toe dat veel plantegroei bestaan nie. 'n Kombinasie van ysige temperatuur, slegte [[grond]]kwaliteit en 'n gebrek aan vog en sonlig beperk plante se bestaansmoontlikhede. As gevolg hiervan is plantegroei meestal beperk tot [[mos]]se en [[lewermos]]se. Die outotrofiese bevolking word hoofsaaklik deur protiste (eensellige organismes) verteenwoordig. Die [[flora]] van die kontinent bestaan meestal uit korsmosse, briofiete, [[alg]]e en fungi. Groei vind meestal in die somer vir 'n paar weke plaas.
Lyn 119:
=== Fauna ===
[[Lêer:Emperor penguin.jpg|duimnael|165px|[[Keiserpikkewyn]]e in die [[Ross-see]], Antarktika
Landdiere is deurgaans ongewerweld. Die ongewerwelde lewensvorme sluit mikroskopiese miete, luise en springsterte in. Die [[muggie]], slegs 12 mm groot, is die grootste landdier in Antarktika. Die sneeustormvoël is een van slegs drie voëls wat eksklusief in Antarktika broei en is al by die [[Suidpool]] waargeneem.
'n Verskeidenheid seediere bestaan wat meestal direk of indirek afhanklik is van die fitoplankton. Antarktiese seelewe sluit [[pikkewyn]]e, [[blouwalvis]]se, en [[pelsrob]]be in. Meer spesifiek is die keiserpikkewyn die enigste pikkewyn wat gedurende die winter in Antarktika broei. Die Adéliepikkewyn broei verder suid as enige ander pikkewyn. Die [[Suidelike geelkuifpikkewyn]] het kenmerkende vere om hulle oë; amper soos oordadige ooghare. [[Koningpikkewyn]]e kom ook algemeen in Antarktika voor. Die Antarktiese pelsrob is in die [[18de eeu|18de]] en [[19de eeu]]e baie gejag vir hulle pelse deur robbejagters uit die
Die aanvaarding van die Antarktiese Bewaringswet het verskeie beperkings op die kontinent meegebring. Die invoer van uitheemse plante en diere kan lei tot kriminele vervolging; so ook die uitvoer van inheemse spesies. Die oorbevissing van planktonkrefies, wat 'n belangrike rol in die Antarktiese ekostelsel speel, het daartoe gelei dat amptenare regulasies oor vissery in plek gestel het. Die Konvensie vir die Bewaring van Antarktiese Mariene Lewendehulpbronne (CCAMLR), 'n verdrag wat in [[1980]] van krag geword het, vereis dat regulasies wat alle Suidelike Oseaan visserye bestuur die potensiële gevolge op die hele Antarktiese ekostelsel in ag neem.<ref name="cia" /> Ondanks die nuwe wette bly ongereguleerde en onwettige vissery, veral van die Patagoniese tandvis, 'n ernstige probleem. In besonder het die onwettige vang van tandvis vermeerder met skattings van 32 000 ton in 2000.<ref>BBC News. [http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/1492380.stm Toothfish at risk from illegal catches]. Besoek op 11 Februarie 2006.</ref><ref>Australian Antarctic Division. [http://www.aad.gov.au/default.asp?casid=1539 Toothfish]. Besoek op 11 Februarie 2006.</ref>
== Politiek ==
Antarktika word as 'n neutrale gebied ten opsigte van politiek beskou. Die Antarktiese Verdrag en verwante ooreenkomste wat in [[1959]] geteken is (gesamentlik bekend as die "Antarktiese Verdragstelsel"), reguleer internasionale betrekkinge ten opsigte van Antarktika, die aarde se enigste onbewoonde kontinent. Vir die doeleindes van die verdragstelsel word Antarktika gedefinieer as alle land en ysbanke suid van die 60ste [[breedtegraad]]. Die verdrag is deur 12 lande (insluitend die [[Sowjetunie]] en die [[VSA]]) onderteken en hou Antarktika eenkant as 'n wetenskaplike wildbewaringsgebied, het vryheid vir wetenskaplike ondersoek en omgewingsbewaring gevestig, asook militêre aktiwiteit op die kontinent verban. Dit was die eerste [[wapenbeheer]]ooreenkoms wat tydens die [[Koue Oorlog]] geteken is. Die Antarktiese Verdrag verbied enige maatreëls van 'n militêre aard in Antarktika, soos die vestiging van militêre basisse en versterkings, die uitvoer van militêre maneuvers en die toets van enige soort wapen. Dit laat wel die gebruik van militêre personeel en toerusting vir wetenskaplike navorsing of vir enige ander vreedsame doeleindes toe.<ref>Scientific Committee on Antarctic Research. [http://www.scar.org/treaty/ ''Antarctic Treaty'']. Besoek op 9 Februarie 2006.</ref>▼
[[Lêer:Emblem of the Antarctic Treaty.svg|duimnael|210px|Embleem van die Antarktiese Verdrag sedert 2002]]
▲Antarktika word as 'n neutrale gebied ten opsigte van politiek beskou. Die Antarktiese Verdrag en verwante ooreenkomste wat in [[1959]] geteken is (gesamentlik bekend as die "Antarktiese Verdragstelsel"), reguleer internasionale betrekkinge ten opsigte van Antarktika, die aarde se enigste onbewoonde kontinent. Vir die doeleindes van die verdragstelsel word Antarktika gedefinieer as alle land en ysbanke suid van die 60ste [[breedtegraad]]. Die verdrag is deur 12 lande (insluitend die [[Sowjetunie]] en die
▲[[Lêer:Logistic-Support.jpg|210px|duimnael|links|Logistieke steun deur die Vloot]]
Antarktika het geen regering nie. Verskeie lande maak aanspraak op dele daarvan, maar meeste lande erken nie die aansprake nie. Die gebied tussen die 90 grade wes en 150 grade wes is die enigste grond op Aarde wat nie deur 'n land opgeëis is nie.<ref name="cia" />
Lyn 169:
|-
| [[Lêer:Flag of Chile.svg|50px]]
| [[Antártica Chilena
| [[Chili]]
| {{coor d Antarctic|53|W}} tot {{coor d Antarctic|90|W}}
Lyn 198:
Die Argentynse, Britse en Chileense aansprake oorvleuel mekaar.
* Australië: 160° O tot 142° O en 136° O tot 45° O; opgeëis in 1933 as
* Chili: 53° W tot 90° W; oorvleuel Argentynse en Britse gebied; vanaf 1940, sien
* Frankryk: 142° O tot 136° O;
*
* Noorweë: 45° O tot 20° O; opgeëis in 1938 as
* Verenigde Koninkryk: 20° W tot 80° W; oorvleuel Argentynse en Chileense gebied; opgeëis in 1908, sien
Die gebied tussen 90° W en 150° W is nog nie opgeëis nie.
=== Vroëre eise ===
* [[Brasilië]]: 28° W tot 53° W; oorvleuel Argentynse, Britse en Chileense gebied; informeel opgeëeis in 1986.<ref name="Morris1988">{{cite book|last=Morris|first=Michael|title=The Strait of Magellan|year=1988|publisher=Martinus Nijhoff Publishers|isbn=0-7923-0181-1|page=219|url=https://books.google.com/?id=vqZJLAOnj58C&pg=PA145&lpg=PA145&dq=brazil+antarctica+zone+of+interest#v=onepage&q=brazil%20antarctica%20zone%20of%20interest&f=false |accessdate=21 Oktober 2010}}</ref>
* [[Nazi-Duitsland]]: 20° O tot 10° W; die oorgeneemde Noorse gebied; het tussen 1939 tot 1945 bekend gestaan as Neuschwabenland.
* [[Suid-Afrika]]: tussen 1963 tot 1994.▼
* [[Peru]]: het formeel sy reg voorbehou om 'n eis te maak.<ref name="peecug1">{{cite web|url=http://library.jid.org/en/mono38/nieto.htm|title=La Antartica|publisher=Library.jid.org|accessdate=4 November 2008|archiveurl=//web.archive.org/web/20081007084832/http://library.jid.org/en/mono38/nieto.htm |archivedate=7 Oktober 2008 }}</ref><ref name="peecug2">{{cite web|url=http://www.afese.com/img/revistas/revista40/laantartida.pdf|publisher=Afese.com |archivedate=19 Julie 2011 }}</ref>
* [[Rusland]]: het die reg van die [[Sowjetunie]] om grondgebied onder die oorspronklike Antarktiese Verdrag te eis geërf.<ref name="CIAfactbook-US-RusClaim">{{cite web|title=Antarctica|year=2011|work=The World Factbook|publisher=United States Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ay.html|accessdate=22 Oktober 2011 }}</ref>
▲* [[Suid-Afrika]]: tussen 1963 tot 1994.<ref name="peecug1" /><ref name="peecug2" />
* [[Verenigde State van Amerika|Verenigde State]]: Die Verenigde State het sy reg voorbehou om 'n eis volgens die oorspronklike Antarktiese Verdrag te maak.<ref name="CIAfactbook-US-RusClaim" />
== Ekonomie ==
Alhoewel steenkool, koolwaterstowwe, [[yster]]erts, platinum, [[koper]], [[chroom]], [[nikkel]], [[goud]] en ander minerale gevind is, bestaan dit in té klein hoeveelhede om te ontgin. Die [[1991]] Protokol aangaande Omgewingsbewaring tot die Antarktiese Verdrag verhoed 'n stryd om sulke hulpbronne. In [[1998]] is 'n skikkingsooreenkoms bereik wat 'n 50-jaar verbod op mynbou tot die jaar 2048 in plek gestel het, wat ekonomiese ontwikkeling en ontginning verder aan bande lê. Die primêre landbou-aktiwiteit is die vang en aflandige handel van vis. Antarktiese visserye het in 2000-01 gerapporteer dat 112 934 metrieke ton vis in die jaar gevang is.<ref>Santa Barbara City College Biological Sciences [http://www.biosbcc.net/ocean/AAimportance.htm Importance of Antarctica]. Besoek op 5 Februarie 2006.</ref>
▲[[Lêer:Antarctic-Postal-Services.jpg|210px|duimnael|Antarktiese posdienste]]
Toerisme vind op 'n klein skaal plaas sedert 1957 en is tans selfreëlend deur die Internasionale Vereniging van Antarktiese Toerorganiseerders (IAATO). Nie alle vaartuie is egter lede van IAATO nie. Verskeie skepe vervoer mense na Antarktika om spesifieke plekke te besoek. 'n Totaal van 27 950 toeriste het die kontinent in die 2004-05 Antarktiese somer besoek – byna almal van kommersiële skepe. Die getal gaan oënskynlik tot meer as 30 000 styg en self tot meer as 80 000 teen 2010.<ref>International association of Antarctica Tour Operators. [http://www.iaato.org/tourism_stats.html Tourism Statistics]. Besoek op 4 Maart 2006.</ref><ref>[http://www.knet.co.za/antarctica/political.htm Politics of Antarctica] Besoek op 5 Februarie 2006.</ref> Besorgdheid is onlangs uitgespreek oor die nadelige gevolge op die omgewing en die ekostelsel deur die instroming van besoekers. 'n Beroep op strenger regulasie vir skepe en 'n toerisme kwotas is deur beide omgewingsgesindes en wetenskaplikes gemaak.<ref>''Telegraph UK''. [http://www.telegraph.co.uk/travel/main.jhtml?xml=/travel/2006/02/11/etnewsant.xml&sSheet=/travel/2006/02/11/ixtrvhome.html ''Tourism threatens Antarctic'']. Besoek op 4 Maart 2006.</ref> Antarktiese besigtigingsvlugte het toeriste van Australië en Nieu-Seeland gebring, maar is na 'n noodlottige ongeluk van Air New Zealand Vlug 901 in 1979 naby Mount Erebus tot die 1990's stopgesit.
== Navorsing ==
[[Lêer:Amundsen-Scott marsstation ray h edit.jpg|duimnael|links|
Elke jaar voer wetenskaplikes van 27 verskillende lande eksperimente uit wat nie op enige ander plek as in Antarktika uitgevoer kan word nie. In die somer bedryf meer as 4000 wetenskaplikes navorsingstasies; die getal verminder na omtrent 1000 in die winter.<ref name="cia" /> Die McMurdo-stasie kan meer as 'n duisend wetenskaplikes, besoekers en toeriste huisves.
Line 228 ⟶ 230:
Sedert die 1970's is 'n belangrike fokus die studie van die [[osoonlaag]] in die [[atmosfeer]] bo Antarktika. In 1998 het [[NASA]]-satellietdata aangetoon dat die Antarktiese [[osoongat]] die grootste op rekord was – 27 miljoen vierkante kilometer. In [[2002]] het beduidende dele van ysbanke gedisintegreer in reaksie op streeksverwarming.<ref name="cia" />
[[Lêer:ALH84001.jpg|duimnael|
[[Meteoriet]]e uit Antarktika is 'n betreklik onlangse hulpbron vir die studie van materiaal wat in die vroeë [[sonnestelsel]] gevorm is; daar word gemeen dat meeste van [[asteroïde]]s afkomstig is, maar sommige daarvan kan moontlik van groter [[planeet|planete]] afkomstig wees. Die eerste meteoriete in Antarktika is in [[1912]] gevind. In 1969 het [[Japan]]nese wetenskaplikes nege meteoriete in Antarktika ontdek. Meeste van die meteoriete het in die laaste eenmiljoen jaar op die [[ysplaat]] neergestort. Beweging van die ysplate neig om die meteoriete by versperrings soos bergreekse te laat versamel, met winderosie wat hulle na die oppervlak bring na eeue onder opgehoopte sneeuvalle. In vergelyking met die meteoriete wat in meer gematigde gebiede op Aarde versamel word, is die Antarktiese meteoriete relatief goed bewaar.<ref name="meteorite">NASA [http://www-curator.jsc.nasa.gov/antmet/index.cfm Meteorites from Antarctica] Besoek op 9 Februarie 2006.</ref>
Die groot versameling meteoriete bied 'n beter begrip van die voorkoms van meteoriettipes in die sonnestelsel en hoe meteoriete verwant is aan asteroïdes en [[komeet|komete]]. Nuwe tipes meteoriete en skaars meteoriete is al gevind. Onder die meteoriete is stukkies wat van die maan, en waarskynlik Mars, afgeskiet is deur botsings. Die voorbeelde, spesifiek [[ALH84001]] deur [[ANSMET]] ontdek, is die middelpunt van 'n twispunt oor moontlike getuienis van mikrobiese lewe op vroeë Mars. Omdat meteoriete in die ruimte kosmiese straling absorbeer en opneem, kan die tyd wat verloop het sedert die meteoriet die aarde getref het uit laboratoriumstudies bepaal word. Die tydsverloop sedert die neerstorting
==
{{Verwysings|2}}▼
▲[[Lêer:Souvenir-Sheet.jpg|duimnael|210px|regs|Miniatuurvel van 'n spesiale [[posseël|seël]] wat 10 jaar van Bulgaarse kartografie in Antarktika herdenk]]
▲[[Lêer:Tractor Expedición Polar Argentina 1965, Flag Day 2006, Rosario, Argentina.jpg|210px|duimnael|regs|'n Gerestoureerde voertuig van die Argentynse ekspedisie, wat die Suidpool in [[1965]] bereik het, tydens 'n parade in 2006]]
▲{{Verwysings}}
== Eksterne skakels ==
Lyn 269:
{{Kontinente}}
{{Gebied}}
{{Voorbladster}}
| |||