Pelote (Spaans: pelota, Baskies en Katalaans: pilota, Frans: pelote van die Latyns: pila) is die naam wat gebruik word vir 'n aantal sportsoorte wat met 'n bal gespeel word met 'n mens se hand, 'n raket, 'n hout spaan (pala), of 'n mandjie (propulsor), teen 'n muur (frontón in Spaans, frontoi in Baskies, frontó in Katalaans) of, meer tradisioneel, met twee spanne teenoor mekaar geskei deur 'n lyn op die grond of deur 'n net. Die oorsprong van die spele kan teruggespoor word na Griekse[1] en ander antieke kulture, maar in Europa is hulle almal van die voorganger van tennis, Jeu de paume, afkomstig. Vandag word Baskiese Pelote in verskeie lande gespeel insluitend Frankryk en Spanje, veral in die Baskeland en omliggende gebiede.

Piktogram wat Pelote aandui
Pelote soos gespeel in Ustaritz

In Valencia word Valensiese pilote beskou as 'n nasionale sport. Pelote of soortgelyke spele word ook in België, die Noorde van Italië, Meksiko, Argentinië en sommige state in die Verenigde State, soos Florida, as ook in landelike dele van Ierland as Gaeliese handbal gespeel.

Sedert die stigting van die Internasionale Federasie van Baskiese Pelota (FIPV van die Spaanse en Franse name: Federación Internacional de Pelota Vasca en Fédération Internationale de Pelote Basque) het die liggaam die verskillende weergawes van die spel gestandaardiseer tot 'n paar eenvoudiger weergawes met vasgestelde bal gewigte, reëls en baan groottes.

Geskiedenis wysig

Ontstaan in die Baskeland wysig

 
Pelote by die Olimpiese Spele 1900
 
Pelotebaan in Oregon in die Verenigde State

Oor die geskiedenis heen het talle beskawings verskeie soorte pelote-agtige spele beoefen. Verskeie materiale soos groentes, toue en lappe, velle en rubber is gebruik om 'n bal te maak. Pelote is dus 'n universele spel. Die mees gereguleerde vorms het in Suid-Amerika, die Middeooste en Wes-Europa ontstaan. In Frankryk sou veral Jeu de paume baie gewild word. Baskiese pelote en tennis is direkte afstammelinge van die spele.[1]

Die uitbreiding van die Romeinse Ryk het "pila" na die Franse grondgebied gebring. Dit sou later tot Jeu de paume ontwikkel, wat weer na die Verenigde Koninkryk versprei het as Saaltennis waaruit lawn tennis later ontwikkel het. Van die 12de eeu af is daar geleidelik al hoe meer dokumente wat die uitbreiding van die pelote en verwante spele beskryf. In die Middeleeue het die courtiers, adelikes en konings beskik oor sogenaamde "trinquetes". In die 13de- en 14de eeue het die "paume' spel oor die hele Frankryk versprei. Hoewel daar minder oor die geskiedenis van die spel in Spanje bekend is, is daar wel verwysings daarna deur Quevedo, Cervantes, Calderón de la barca, Zabaleta en in Francisco Goya se 1779 skildery "Juego de pelota a pala" word 'n pala (spaan) spel deur 'n groep courtesans uitgebeeld.[1]

In die Baskeland het unieke vorms van die ou spel behou gebly. Die spel is plaaslik aangepas volgens die beskikbare speelplekke en materiale wat tot 'n wye verskeidenheid van vorms gelei het. In die 17de eeu was die gewildste vorm van pelote die "lang spel" wat met 'n handskoen of "laxoa" gespeel is. Tasbare bewyse van die beoefening van die spel kan gevind word in die skyfvormige stela van 1629 en 1784 wat onderskeidelik in Garruze en Banka ontdek is. In Baskiese begrafnis rituele verskaf die half-heidense half-Christelike gebruik om graverings op tablette te maak bewyse dat pelotespelers aansien in die samelewing geniet het. Die spel is in die Baskeland veral tydens jaarlikse feeste gespeel wat aanleiding gegee het tot die term "Jai Alai", wat in Baskies fees beteken. Die eerste binnemuurse fronton is in 1798 in Marquena gebou.[1]

In die laaste dekade van die 19de eeu het meeste van die verteenwoordigende modaliteite van die spel vastrap plek gekry: mano (hand), pala (spaan), "remonte" en "cesta-punta". Die modaliteite is na ander dele van die wêreld uitgevoer. Cesta-punta is die modaliteit wat die mees universele geword het.

Uitvoer na ander lande wysig

Die spel is aan die Verenigde State voorgestel in 1904 by die St. Louis World's Fair. Baske het vir die eerste keer in beduidende getalle na die VSA gegaan tydens die Kaliforniese Goudstormloop wat in 1849 begin het. Die hoogtepunt van Baskiese immigrasie na Amerika was egter van die laat 1880's tot die middel van die 1920's. Baske het na die Pasifiese Noordweste begin trek in die laat 1880's. Baskiese immigrante het hulle eie pelotebaan in die Jordanvallei in Oregon begin bou in 1915 en dit twee jaar later voltooi. Dié baan is tot die 1930's gebruik maar dit het in die dekades daarna agteruitgegaan. Dit is Oregon se enigste pelote baan en is in 1972 tot die National Register of Historic Places gevoeg en in 1997 volledig gerestoureer. 'n Fronton arena is in Miami, Florida gebou in 1926. Weddenskappe op jai alai is in 1934 gewettig. Florida, Connecticut en Rhode Island het belangrike state geword vir die spel in Amerika. Baske het ook bane in Arizona gebou, die staat se enigste histories beteknisvolle baan wat in Flagstaff in 1926 gebou is, is in 2004 op die Arizona Preservation Foundation se lys van bedreigde historiese eiendomme geplaas. Die 40-voet sandsteen mure is aan die verkrummel en die baan se vloer is oorgroei met bossies en gras.[2]

Die eerste jai alai baan in Meksiko was in Meksiko Stad in 1928. Tijuana se baan het in 1947 gevolg. Meer onlangs is bane in 1994 en 1995 in Acapulco en Cancun voltooi.

Die 20ste eeu wysig

In die 20ste eeu is die spel op professionele vlak begin speel met georganiseerde kompeties wat in 1925 begin het. Toernooie het oral opgeskiet onder die inisiatief van federatiewe en sake entiteite. Gewildheid het oor die hele eeu gestrek. Dit is egter gekenmerk deur sikliese periodes van voorspoed en agteruitgang.

Die eeu het inderwaarheid op 'n hoë noot begin met die insluiting daarvan in die 1900 Somer Olimpiese Spele in Parys. Dit was later ook weer 'n demonstrasie sport in 1924, 1968, en 1992.

Alhoewel die sport hoofsaaklik in Spanje en Frankryk gespeel word, is daar ook federasies in Argentinië, België, Bolivia, Brasilië, Kanada, Costa Rica, Kuba, Chili, Dominikaanse Republiek, Ecuador, Filippyne, Guatemala, Italië, Meksiko, Paraguay, Peru, Puerto Rico, Uruguay, Verenigde State, Venezuela, Nederland, Indië en Griekeland.[3] As gevolg van die oorsprong van die spel is baie van die spelers steeds Baske, óf Baskiese boorlinge óf Baskiese diaspora.[4]

Speelwyse en Reëls wysig

Speelarea wysig

Modaliteit Baan Spesialiteite
30-meter Fronton Die speelarea wat die fronton genoem word bestaan uit 'n voorste muur, linker muur, agterste muur en baan (vloer). Die fronton is 30 meter lank. Frontenis (mans en vroue)
Paleta goma (mans en vroue)
36-meter Fronton Die lengte van die fronton is 36 meter. Mano (mans enkelspel en dubbelspel)
Pala corta (mans)
Paleta met 'n leer pelota (mans)
54-meter Fronton Die lengte van die fronton is 54 meter. Cesta Punta (mans)
Remonte (mans)
Pala larga (mans).
Trinquete Die speelarea of fronton word ingesluit deur vier mure. Die fronton is 28.50 meter lank. Mano (mans)
Paleta Goma (mans en vroue)
Paleta cuero (mans)
Xare (mans).
 
Paleta wat op die trinquet van Elizondo in Navarre gespeel word
 
Pelote baan in Estérençuby in die Pyrénées-Atlantiques

Baskiese pelote word gespeel op 'n twee murige baan wat in die veskilldne tale bekend staan as: Baskies: frontoi of pilotaleku, Frans: fronton, Spaans: frontón. Soos in die beelde gesien kan word is daar ook bane met slegs een muur, dié word egter nie deur die IFBP erken nie.

Hierdie bane word baie keer 'n dorpies gebou deur die muur van 'n stadsaal of kerk vir die voorste muur te gebruik en dan nog 'n laterale muur by te bou met merke op die grond om die speeloppervlak aan te dui. Die laterale muur word altyd aan die linkerkant van die voorste muur gebou terwyl die regterkant oop gelaat word. Die gewildheid van die spel het daartoe gelei dat baie Baskiese kerke tekens aangebring het wat die speel van pelote op hulle stoepe verbied.

Die agterkant van die baan het in geslote en veral professionele bane gewoonlik ook 'n agterste muur, maar in landelike bane word die agterkant gewoonlik met slegs 'n lyn op die grond aangedui.

Die FIPV erken vier modaliteite wat bepaal word deur die tipe baan wat gebruik word met veertien amptelike spesialiteite waarvan twee deur vroue gespeel word. Die vier modaliteite is: Trinquete, 30-meter Fronton, 36-meter Fronton en 54-meter Fronton:[5]

  • Die Trinquete word gebruik om Paleta [spaan] met 'n rubber pelota (mans en vroue) of met 'n leer pelota, Mano [hanbal] (enkelspel of dubbelspel) en Xare (of Deel) te speel.
  • Die 36-meter Fronton (ook genoem die Kort- of Linkermuur Fronton) word gebruik om Pala Corta [kort spaan], Paleta met 'n leer pelota en Mano (enkelspel of dubbelspel) te speel.
  • Die 30-meter Fronton word gebruik om Frontenis (mans en vroue) en Paleta met 'n rubber pelota te speel.
  • Die 54-meter Fronton (ook genoem Lang Fronton of Jai Alai) word gebruik om Cesta Punta te speel.

Spesialiteite wysig

 
Lang xistera
 
Xare
 
Paleta
 
Kort xistera

Die spesialiteite is as volg:

  • Mano - Handbalweergawe waarin sonder 'n instrument (raket of spaan) gespeel word. 'n Tradisionele bal, gemaak van wol om 'n harde kern en met leer bedek, word gebruik.
  • Pala corta - Word met 'n kort (51 cm) spaan en 'n rubberbal gespeel
  • Pala larga - Word met 'n lang spaan en 'n rubberbal gespeel
  • Cesta Punta of Jai alai - Word met 'n spesiale handskoen, wat geheg is aan 'n lang gepunte mandjie, en 'n rubberbal gespeel. Die spelers gebruik die mandjie om die bal te vang en dit terug te werp teen die hoofmuur. Die Baskiese owerheid bevorder dit as "die vinnigste spel ter wêreld" met 'n rekordbalspoed van 302 km/h wat deur José Ramón Areitio by die Newport Jai Alai, Rhode Island, VSA op 3 Augustus 1979 aangeteken is.[6]
  • Remonte - 'n variant van Cesta Punta met 'n korter handskoenmandjie waar die speler die bal tydelik kan behou.
  • Paleta Goma - Word met 'n kort wye spaan en 'n rubberbal gespeel
  • Paleta cuero - Word met 'n kort wye spaan en 'n leerbal gespeel
  • Xare - Gebruik 'n primitiewe sagte raket. Sare of xare beteken web in Baskies.
  • Frontenis -Word met tennisrakette en 'n rubberbal gespeel

Kleredrag wysig

 
Tradisionele wit drag van pilotespelers

In die algemeen is speleruniforms wit. Spelers se hemde of polohemde is wit of rooi en moet altyd 'n kraag hê. Broek, romp, culotte of Bermudabroek vir vroue moet wit wees. Tennisskoene wat oorwegend wit is word saam met wit kouse gedra. Spanne dra of 'n rooi of blou gerriko (gordel) om hulle van mekaar te onderskei. In alle spesialiteite waar met 'n instrument (spaan of raket) en 'n leer pelota gespeel word moet alle spelers 'n wit beskermende helm dra. In die Paleta Goma, Paleta cuero, Frontenis en Xare spesialiteite moet alle voorbaan- en agterbaanspelers oogbeskerming dra.

Verwysings wysig

Eksterne skakels wysig