Geskiedenis van die Boererepublieke

Gedurende die negentiende eeu was die Boererepublieke onafhanklike, Nederlands-sprekende lande in Suidelike Afrika gewees. Die ontstaan van die republieke is in die naloop van die Groot Trek te vinde. Die voortrekkers het klein republieke gestig, maar voor 1852 is hierdie republieke nie deur die Britse of die Kaapse regerings erken nie en is die voortrekkers steeds deur die Kaapse hof as Britse burgers beskou. In 1852 kry die voortrekkers noord van die Vaalrivier onafhanklikheid en die Transvaalse Republiek (later die Zuid-Afrikaansche Republiek) word gestig, met die Sandrivier Konvensie, en in 1854 word die Vrystaatse Republiek ook erken met die Bloemfontein Konvensie.

Die Boererepublieke wat na die Groot Trek ontstaan het.

Die ontdekking van diamante in die Kimberley-gebied (1869) en goud in die Witwatersrand (1886) lei uiteindelik tot die Tweede Vryheidsoorlog (1899-1902). Met die Vrede van Vereeniging (31 Mei 1902) word die Boererepublieke Britse kolonies.

Oorsig

wysig

'n Klein gemenebes

wysig

Ná die Britse anneksasie van Natalia, het die Voortrekkers hulle regoor Transvaal, die Noord-Kaap en die Vrystaat gevestig. Die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) kom in 1852 en die Republiek van die Oranje-Vrystaat (OVS) in 1854 tot stand. Verskeie kleiner republieke gesentreer rondom familiegroepe is ook gestig, soos die republieke van Stellaland, Goosen, Lydenburg en Vryheid.

Vanaf 1837 tot 1852 het die Voortrekkers se denke ontwikkel van koloniale oriëntasie tot volledige selfbeskikking op eie grondgebied. Vir die Trekkers moes die gemeenskap of gemenebes wat hulle wou stig, net soos by die ou Kaapse patriottebeweging, die algemene welsyn van al die lede van die gemeenskap bevorder. Die vestiging van die twee republieke het groot uitdagings aan die verskillende presidente en Volksraadslede gestel. Groot dele van die Suid-Afrikaanse binneland was onbewoon en moes getem word. Staatsadministrasie moes gevestig word, hoofstede aangelê word, infrastruktuur ontwikkel word en verhoudings met die inheemse bevolkingsgroepe gevestig word.

Teen 1880 het die Britse goewerneur na die Vrystaatse republiek verwys as ’n modelrepubliek.[1] “In die Vrystaat was daar 'n lewende gevoel dat die regering en gemeenskap een is ,iets wat in die suide heeltemal afwesig was of baie onseker was.” Daarby was die OVS teen 1888 die deel van Suid-Afrika wat die beste bestuur is deur middel van ’n suksesvolle staatsadministrasie en belastingstelsels. Kwessies soos die Basoetoe-oorlog en grensgeskille met Brittanje is opgelos deur middel van diplomasie. Bekwame presidente is ondersteun deur ’n sterk, maar klein staatsdiens.

Die vryheidsideaal en onafhanklikheid van ’n gemeenskap gevestig op gesonde regsbeginsels word treffend deur die woorde van die Vrystaatse volkslied verwoord:

 

Sing burgers, die lied van vryheid
En sing van ons eie volksbestaan
van vreemde oorheersing vry
Ons klein gemeenskap
is op orde, wet en reg gevestig
Ons het ’n plek tussen die state
Ons het ’n plek tussen die state

 

Daarteenoor noem Giliomee dat die ZAR kenmerke van ’n mislukte staat getoon het. In die ZAR was ’n chaotiese staatsadministrasie en finansies. Konflikte is deur middel van militêre geweld onderdruk wat op ’n stadium selfs gelei het tot ’n burgeroorlog. Verskillende faksies, dorpe en gemeenskappe het die regering se gesag ondermyn. Die ZAR kon nie ’n vreedsame manier vind om minderhede in hul grondgebied te akkommodeer nie.

Die ontdekking van goud en diamante

wysig

Die twee Boererepublieke se landelike gemeenskappe was aanvanklik deur ’n rustige bestaansekonomie gekenmerk, wat grotendeels gerig was op die versorging van families, grondbesit en landbou. Bybelkennis, natuurkennis en die voortdurende stryd om vryheid het die landelike bevolking se waardes en welstand bepaal.

Die nywerheidsrewolusie in Brittanje het ’n vraag na nuwe markte en nuwe grondstowwe geskep. Met die ontdekking van diamante in Kimberley in 1869 wou Brittanje ten alle koste die twee republieke weer in die greep van die Britse Ryk kry. Alhoewel Kimberley aanvanklik binne die Vrystaatse republiek geval het, het die Britse owerheid die Vrystaatse aanspraak betwis. Die grensgeskil is na ’n lang onderhandelingsproses opgelos. Die Vrystaat het sy aanspraak op die Kimberley-diamantvelde verloor, maar het ’n paar duisend pond as vergoeding gekry. President Brand het die fondse aangewend om die Vrystaatse Republiek se staatsdiens en infrastruktuur te versterk.

Prospekteerders en goudsoekers het die ZAR reeds van 1850 af deurkruis. In Pelgrimsrus het ’n hele dorp ontstaan toe spoelgoud daar ontdek is. Die ontdekking van ryk goudriwwe in die Witwatersrand gedurende 1886 het daartoe gelei dat mense van heinde en verre na die ZAR gestroom het. Die eens kapitaalarm ZAR het oornag welvarend geword. ’n Goudstad het uit tentdorpe verrys. Teen 1888 was daar reeds 103 goudmyne aan die Rand. Die wit bevolking van Transvaal was 230 000 in 1895, teenoor die 40 000 in 1875. Johannesburg het ’n bevolking van 100 000 gehad waarvan 75 000 uitlanders was. Die impak van die statistiek op die ZAR kan eers verstaan word as die getalle vergelyk word met Pretoria se inwonertal van 6000 en Potchefstroom se 5000 inwoners.

Die dramatiese ekonomiese en maatskaplike omwenteling wat die ontdekking van goud en diamante teweeg sou bring, het landelike Boere onverhoeds betrap. Die nuwe stedelike gemeenskappe was heterogeen, kapitalisties, individueel, en beweeglik ten opsigte van woonplek, beroep, status en welstand. Die politieke en kulturele verskille het vinnig tot ernstige konflik gelei.

Die Transvaalse protesbeweging

wysig

Teen 1877 was die ZAR nog glad nie ’n sterk of stabiele republiek nie. Enkele maande voor die Britse anneksasie van Transvaal skryf die staatsprokureur Jorissen dat daar nie iets soos ’n “heg-aaneengesmede volk” bestaan nie. Daar was geen koerant wat die regering gesteun het nie. Die inwoners het ver uitmekaar gebly met die uitsondering van ’n paar dorpe. Die oordrewe individualisme het tot gevolg gehad dat elke burger in sy eie oë die staat was. Die ZAR se eerste paar dekades is gekenmerk deur weifelende leierskap, klein oorloggies, klein politiek, interne rusies en twiste.[2] Omdat daar met die anneksasie van Transvaal op 12 April 1877 deur sir Shepstone 'n burgerlike protesbeweging ontstaan het wat Suid-Afrika onherroeplik verander het.

 
Paul Kruger

President Paul Kruger

wysig

Die vader van die burgerlike protesbeweging was sonder twyfel die 52-jarige Paul Kruger. Kruger se taak was uiters moeilik:

  • Aanvanklik het dit voorgekom asof die Britse anneksasie met gelatenheid deur die Transvaalse burgers aanvaar is en asof die vestiging van Britse gesag oor die hele Suid-Afrika ’n voldonge feit was.
  • Die verswakte president Burgers het kort na die Britse anneksasie die land verlaat.
  • Een van sy kinders was baie ernstig siek en sy vrou ongesteld.
  • Sy invloed was beperk tot Transvaal en met die uitsondering van die Vrystaatse presidente, het hy nog nooit ander staatsmanne van formaat ontmoet nie.
  • Hy het nog nooit die see gesien nie en Kaapstad nog nooit besoek nie.
  • Hy kon nie Engels praat nie en was nog nooit vantevore in die buiteland nie.
  • Kruger het nie geleentheid gehad om die Transvaalse Boere oor ’n protesbeweging te raadpleeg nie. Hy het ook geen sekerheid gehad of sy protes teen die anneksasie enige openbare steun geniet nie.

Kruger was oortuig dat die Britse anneksasie nie net gelate aanvaar kon word nie. Sy strategie het op die aanname berus dat die burgers bokant hul interne verskille moet uitstyg deur hande te vat en saam teen Brittanje op te staan. Om die doel te bereik, het Kruger ’n binnelandse en buitelandse strategie ontwikkel.

1. Kruger se buitelandse strategie
wysig
Sigbare verset
wysig

Na anneksasie het lord Shepstone Londen laat weet dat die protes blote formaliteit was en dat die Transvalers met die toestand tevrede was. Hierdie valse beeld van gewillige Transvaalse onderdane was die oorsaak dat die Britse owerheid simpatiek was teenoor Kruger se aandrang op die behoud van die Hollandse taal en die Boere se tradisies en lewensgewoontes. Hulle was egter onverbiddelik oor die finaliteit van die anneksasie. Kruger het moeite gedoen om die binnelandse verset teen anneksasie so sigbaar te maak dat selfs die optimiste in Brittanje dit nie meer kon ignoreer nie. Kruger het ook lord Shepstone se swak landsadministrasie en sy swak verhoudinge met die inheemse bevolking ontmasker.

Demokratiese benadering
wysig

Kruger se konsekwente standpunt was dat slegs ’n amptelike demokratiese volkstemming legitimiteit aan die Britse bewind kon gee. Brittanje het deurgaans geweier om dit toe te staan en daardeur ’n basiese demokratiese reg opgeoffer vir hul imperialistiese strewes.

Kontak met die Britse opposisie
wysig

Kruger het na die liberale opposisieparty in Brittanje uitgereik. Vreemd genoeg het die liberale opposisie baie meer begrip getoon vir die morele hoë gronde van die Transvaalse burgers. Kruger se Engelse vriende in die opposisie het selfs ’n goue ring vir hom geskenk waarop die getal stemme teen anneksasie gegraveer was, asook die woorde: Hou moed, u saak is regverdig en moet seëvier.

In 1880 is die Britse premier, Disraeli, se Tory-regering deur Gladstone se liberale party tot ’n val gebring. Kruger is hierdeur bemoedig, veral omdat Gladstone in die aanloop tot die verkiesing beloof het dat hy reg aan die Transvalers sou laat geskied. Vir Kruger was dit ’n ontsaglike teleurstelling toe Gladstone sy beloftes verbreek het. Hy het selfs kort voor die Eerste Vryheidsoorlog ’n laaste persoonlike beroep op Gladstone gedoen. Sy ontnugtering in Gladstone se leë beloftes en koue skouer was een van die oorsake wat hom uiteindelik as laaste opsie die wapen teen Brittanje laat opneem het.

Kontak met stamlande
wysig

Kruger het Transvaal as onervare politikus verlaat en in Europa vir die eerste kennis gemaak met die wee van internasionale diplomasie. Die buitelandse besoeke het hom bekend gemaak en op die voorgrond gestel. Kruger het sy buitelandse besoeke gebruik om veral met Duitsland en Nederland kontak te maak. In Nederland het hy onder andere kennis gemaak met die Gereformeerde Kerklike kringe en noue bande gesmee met dr. Abraham Kuyper wat later Eerste Minister van Nederland sou word.

2. Kruger se binnelandse strategie
wysig
Die mobilisering van Transvalers
wysig

Na die aanvanklike gelatenheid het daar baie spoedig ’n gesindheidsverandering onder die Transvaalse burgers plaasgevind. Op ’n volkskongres te Doornfontein is 6591 stemme teen anneksasie uitgebring teenoor die 597 ten gunste daarvan. Die verlies aan vryheid het iets teweeg gebring wat onafhanklikheid nie kon doen nie, naamlik om die Transvaalse Boere as volk saam te snoer.

Van simpatie na vennootskappe onder Boere
wysig
  • Waar Kruger in Transvaal geen steun van die Transvaalse pers gehad het nie, het hy nie geaarsel om simpatieke media in ander provinsies te gebruik om sy saak te bevorder nie. Dit was uiters geslaagd. Kruger het veral moeite gedoen om met die Kaapse Afrikaners kontak te maak. Jan Hofmeyr, S.J. du Toit en ander het ’n pro-Transvaalse versoekskrif aan die Kaapse goewerneur gestuur vir voorlegging aan koningin Victoria.
  • Ook in die Vrystaat is Kruger hartlik ontvang. Alhoewel Brand huiwerig was om betrokke te raak, het die Vrystaatse Volksraad met ’n groot meerderheid ten gunste van die herstel van Transvaalse onafhanklikheid besluit.
  • Uit simpatie vir die Transvalers, het die Natalse Afrikaners geweier om by die Anglo-Zoeloeoorlog betrokke te raak. Hulle het Kruger se standpunt gesteun dat hulle die Britse leër slegs sou ondersteun indien Brittanje onafhanklikheid sou verseker. Dit is geen verrassing dat Brittanje geweier het nie. Tydens die vernietigende slag van Isandlwana het die Zoeloes die Britse leër verslaan. Koningin Victoria se kleinseun is tydens die slag dood.

Die anti-anneksasie-beweging het ’n breë Suid-Afrikaanse vraagstuk geword met morele steun van baie Engelssprekendes.

Belasting
wysig

Die oorskatting van die Britse militêre vermoëns in Suid-Afrika, die onderskatting van die omvang van die verset teen anneksasie, tesame met swak landsadministrasie, was van die grootste foute wat Shepstone en sy latere opvolgers gemaak het om steun onder die plaaslike bevolking te wen. Kruger het in die laaste helfte van 1880 al meer begin voel dat lydelike verset nie meer baat nie. Vanuit sy Christelike oortuiging het hy homself as ’n man van vrede beskou. As realis was hy baie bewus van die mag van Brittanje. Sake het spoedig op ’n punt afgestuur waar Kruger nie meer die burgers langer in toom kon hou nie. Die vonk by die kruitvat was toe Piet Bezuidenhout van Potchefstroom saam met ’n aantal Lydenburg-burgers geweier het om verder belasting te betaal aan ’n administrasie wat hulle nie as wettig erken nie. Kruger het hom na die toneel gehaas, maar agtergekom die gemoedere loop oor. Binne ’n paar dae het 8000 tot 10 000 mense by Paardekraal saamgekom. Oorlog teen Brittanje kon nie meer gekeer word nie.

Oorlog
wysig
 

Op 16 Desember is ’n Boerepatrollie op die kerkplein van Potchefstroom met Engelse geweervuur begroet. Die Eerste Vryheidsoorlog het begin. Die oorlog was egter van korte duur vanweë die Transvalers se klinkende oorwinnings by Laingsnek, Schuinshoogte en Majuba. Die klinkklare oorwinning by Majuba het die Britse Ryk tot in sy fondamente geskud. Naas Bloedrivier was dié slag een van die belangrikste veldslae vir die Afrikaner. Aan die Britse kant het 92 soldate gesneuwel, 135 is gewond en 53 is gevange geneem, terwyl slegs een burger gesneuwel het en vyf gewond was. Brittanje was genoodsaak om vredesonderhandelinge aan te knoop wat aan die ZAR selfbestuur sou gee.

Gevolge van die Eerste Vryheidsoorlog
wysig
Beperkte onafhanklikheid
wysig

Die Pretoria Konvensie van 1881 het nie volle onafhanklikheid vir Transvaal gegee soos hulle voor 1877 gehad het nie. Kruger het egter geredeneer ’n halwe eier is beter as ’n leë dop. Om dié rede het Kruger geskik vir volkome selfregering wat binnelandse sake betref, maar Britse oppergesag wat buitelandse beleid betref. Kruger het al die Transvalers agter hom verenig, die simpatie van die Europese gemeenskap bekom, en die aktiewe steun van Afrikaners regoor Suid-Afrika gemobiliseer.

Vryheid is voorlopig herwin, maar Kruger sou voortaan die vryheid met alle mag en krag verdedig. Die Pretoria Konvensie het, soos die latere Verdrag van Versailles na die Eerste Wêreldoorlog, die kiem van die toekomstige oorlog vervat. Vir die Britse Ryk het Majuba die simbool van vernedering geword. Hulle sou nie rus voordat Transvaal vernietig was nie.

Na drie jaar van protes het Kruger na vore getree as simbool van Boervolk se vryheidstrewe, diplomaat, Afrikaanse kampioen en staatsman wat ver buite die grense van sy eie land gehuldig is. Die volharding, toewyding en integriteit waarmee hy as Calvinis geprotesteer het, het aan hom groot geloofwaardigheid gegee. Ook in Brittanje is Kruger erken as die amptelike leier van die Transvalers, terwyl Afrikaners regdeur die land hom as kampvegter vir hul nasionale ideale beskou het.

Afrikaanse Taalbeweging
wysig

Die Paarlse Afrikaanse taalaktivis en medestigter van die Genootskap van Regte Afrikaners, S.J. du Toit, het Kruger se Kaapse bondgenoot geword. Die Eerste Taalbeweging was uitgesproke ondersteuners van die Transvaalse onafhanklikheidstrewe. Die vriendskap tussen Du Toit en Kruger was die grondslag van ’n Afrikaanse nasionale beweging wat gestalte gekry het toe Du Toit die hoof van onderwys in Transvaal geword het. So het die Afrikaanse taalbeweging wat in die Kaap begin het, neerslag gevind in die noorde van Suid-Afrika. Afrikaans sou mettertyd vir die Boervolk die simbool en draer word van kulturele identiteit en protes teen Britse oorheersing en verengelsing.

Kulturele vryheid
wysig

Die beperkte onafhanklikheid het ’n staatkundige ruimte vir kulturele vryheid geskep. Die twee dekades was lank genoeg was om Boervolk in staat te stel om ’n eie identiteit en tradisie te ontwikkel. Die Anglo-Boereoorlog kon die identiteit nie uitwis nie, maar het dit versterk.

Nuwe oorlogswolke
wysig
 
Cecil John Rhodes. Rhodesië is na hom vernoem voordat die land na onafhanklikheid Zimbabwe geword het.

Britse imperialiste soos die Kaapse premier, Cecil John Rhodes, en Alfred Milner was meedoënloos in hul strewe om beheer te kry oor die Transvaalse en Vrystaatse goudvelde. Brittanje het die uitlandervraagstuk en stemregkwessie as verskoning gebruik om volgehoue druk op die Transvaalse regering te plaas. In 1895 het die skatryk Rhodes selfs gepoog om met behulp van sy vertroueling, Leander Starr Jameson, en met goedkeuring van die Britse minister van kolonies, lord Chamberlain, deur middel van ’n staatsgreep, Kruger se regering omver te werp. Die Jameson-inval het klaaglik misluk en Rhodes moes as eerste minister bedank. Brittanje was weereens verneder.

Cecil John Rhodes. Rhodesië is na hom vernoem voordat die land na onafhanklikheid Zimbabwe geword het.

In dieselfde jaar as die Jameson-inval is die Bloukrans-monument ter herdenking van die 1838-moorde tydens die Groot Trek opgerig. Die Transvaalse kommandant-generaal Piet Joubert het persoonlik fondse vir die monument ingesamel en ook die onthulling van die hoeksteen waargeneem. Aan die een kant van die monument staan die woorde: “Zij kochten ons land met hun bloed.” Binne die konteks van 1895, toe die oorlogswolke digter oor die twee republieke saampak, bevestig die woorde Boervolk se verbondenheid aan die land en die duur prys wat hulle vir vryheid betaal het.

Boervolk het deeglik besef wat Rhodes en Milner se doelwit was. Tydens een van die vele samesprekings met Britse verteenwoordigers, het Kruger teenoor Milner uitgeroep: “Dit is nie stemreg wat julle wil hê nie, maar my land!” Die Vrystaatse republiek kon nie op die kantlyn staan in geval oorlog sou uitbreek nie. Na die Britse anneksasie van die diamantvelde en die Eerste Vryheidsoorlog, het ’n hegte verhouding tussen die republieke ontwikkel. Om dié rede het Steyn in September 1899 aan die Vrystaatse Volksraad gevra: “Kan de eene Afrikaner neutraal blijven wanneer de andere voor Afrika sterft?”

Tussen vuur en bloed
wysig

Op 11 Oktober 1899 word oorlog verklaar tussen die twee Boererepublieke en Brittanje. Na die val van Bloemfontein en Pretoria, in minder as ’n jaar nadat oorlog verklaar is, het Brittanje gemeen die oorlog is verby.

 
Generaal CR de Wet

Generaal CR de Wet

wysig

Die Boeregeneraals het nie moed opgegee nie, maar onder leiding van Christiaan de Wet  ’n nuwe krygstaktiek ontwikkel wat later bekend sou word as guerrilla-oorlog. Beweeglikheid is as suksesvolle wapen gebruik. Klein groepies krygers het die Britse soldate aangeval, van voorrade beroof en spoorlyne en brûe opgeblaas. Die guerrilla-oorlog was effektief, maar het nie sonder groot persoonlike ontbering gepaard gegaan nie.[3]

" Bittereinders te velde

Hoe kan die rykes van 'n ryk ooit weet

dat ons sou veg vir ruimtes van ons land

Al moes ons in die veld rysmiere eet"

 
Bittereinders te velde
 
Lord Milner

Lord Milner

wysig

Om die Boerekommando’s te ontmoedig, het die Britte ’n verskroeideaardebeleid gevolg, waarvolgens die Boere se huise, plase, lande en vee vernietig is. Milner het sy verskroeideaardebeleid as verskoning gebruik om die duisende vroue en kinders wat daardeur dakloos gelaat is, in konsentrasiekampe te plaas. In hierdie helkampe is vroue en kinders blootgestel aan die ergste vorme van lyding en ontbering. Verskeie Afrikaanse digters het ná die oorlog deur hul digkuns die tragedie van die kampe probeer verwoord, soos Totius se gedig, “In die kamp”:

 

Kind:

My moeder, my moeder, ek het tog so honger;
Kom gee tog vir my so klein stukkie brood!

Moeder:

My kindjie, jou moeder weet jy het honger,
Maar kom rus eers in jou moeder se skoot.

Kind:

My moeder, ag, help my, ek kan nie meer loop nie;
Ek voel tog so moeg al; my honger is groot.

Moeder:

My kindjie, jou moeder die weet dat jy moeg is,
Maar slaap bring versterking op moeder se skoot.

Kind:

My moeder, ek kan nie, ek het tog so honger,
Gee eers aan jou kleintjie ’n klein stukkie brood.

Moeder:

Nee, kom maar my liefling rus eers in my arme,
En as jy ontwaak, help die Heer uit die nood.

Kind:

Ek kan nie meer wag van honger, my moeder;
Maar waarom tog so? Het die Heer ons verstoot?

Moeder:

Nee, liefste, verstoot sal die Vader ons nimmer,
Maar hier in die tent is geen krummeltjie brood

Kind:

Geen brood nie, my moeder, ek kan nie meer hou nie,
Moet ek dan verhonger op moeder se skoot?

Moeder:

Nee, kindlief, die son is al amper weer onder,
En weer is dit awend, dan kry ons weer brood.


 
 

Haar kleintjie slaap in die soete gedagte:
As ek ontwaak help die Heer uit die nood.
Die moeder ontvang met vermagerde hande
Haar deeltjie oplaas – maar die kindjie was dood.

 
 
Vrou en kind in 'n konsentrasiekamp

Dikwels het vroue en kinders nie net onder die Britse bevelvoerders gely nie, maar veral onder die hand van Afrikanerjoiners. Voor die Anglo-Boereoorlog was Irene nie net die eerste spoorwegstasie tussen Pretoria en Johannesburg nie, maar veral bekend as ’n “verrukelijkste picnic-plaats”. Die Irene-konsentrasiekamp is in 1901 op die plaas Doornkloof gevestig en teen die einde van die oorlog was daar 5700 persone in die kamp. Twee Afrikanerjoiners, ’n ene Scholtz en Esselen, was die eerste twee kampkommandante. Onder hul leiding het die toestande in die kamp vinnig versleg. Weens siektes, blootstelling, swak voorsiening van lewensmiddele en onvoldoende mediese sorg, het daar in die Irene-konsentrasiekamp in ’n kwessie van enkele maande ongeveer 1200 persone gesterf waarvan meer as ’n duisend kinders onder 15 was. In ’n stadium is selfs die vrywillige verpleegsters die kamp verbied.

Eers nadat die inwoners uit desperaatheid vertoë tot die Britse bevelvoerders gerig het, word drie dames weer toegelaat om hulp te verleen, onder andere Henrietta Armstrong, een van die stigterslede van die latere Suid-Afrikaanse Vrouevereniging. Alhoewel daar ’n gemiddeld van 540 siekes per dag was, het die kampowerheid bepaal dat daar op geen stadium meer as ses verpleegsters in die kamp mag wees nie. Die dokter, C Louis Leipoldt, het ’n gedig oor haglike toestande in die Irene-konsentrasiekamp geskryf met die titel: “’n Nuwe liedjie op ’n ou deuntjie”. Hieronder is ’n kort uittreksel:

 
Lizzie van Zyl
 

Siembamba, siembamba
Mamma se kindjie, Siembamba!
Vou maar jou handjies saam, my kind:
Hoor tog hoe huil die Noordewind!
Hier in die kamp is alles stil,
Net maar die wind waai waar hy wil;
Net jyself kan kreun en steun:
Niemand sal dit hoor nie, my seun

Siembamba, siembamba,
Mamma se kindjie, Siembamba!
Kinkhoes en tering, sonder melk
Bitter is vir jou die lewenskelk!
Daar is jou plek by die graffies daar-
Twee in een kissie, ’n bruilofspaar!
Al wat jy wen is dat ons onthou
Alles vir ons en niks vir jou
Vou maar jou handjies dig tesame
Sluit maar jou ogies en sê – ame…

 
 
Abraham Carel Wessels in die Bloemfonteinse konsentrasiekamp was sterk genoeg om die kamp te oorleef.[4]

Die Afrikanerjoiners het in die Irene-kamp ’n “kraal” as strafmaatreël vir vroue geskep. Dit was ’n kaal veld en rotse omhein met doringdraad, waar vroue soms vir ’n hele dag sonder kos of water gelos was omdat hulle “oproermakers” was, of bloot omdat hul mans nog op kommando was. ’n Vrou wat gedurende Esselen se tyd daar opgesluit was, moes die aand uitvind dat haar kind gedurende die dag gesterf het. Selfs die protes van die gemeenskap oor die martelingmetode het niks gehelp nie. Esselen het aan die Britse bevelvoerders gerapporteer dat hy verskeie male die strafkamp met veel sukses gebruik het.

Rantsoene was ten alle tye onvoldoende. ’n Week se rantsoen het bestaan uit 7 lb meel, 4 oz sout, 6 oz koffie en 12 oz suiker. Kinders het die helfte daarvan gekry. Melk, vars groente, seep, kerse en toiletware was skaars en slegs voorsien wanneer die kampdokter dit as ’n “medical comfort” voorgeskryf het. Hierdie rantsoen verteenwoording ongeveer 29% van ’n volwassene se kalorievereistes, en slegs 15% van dié van ’n kind. Vleis was selde beskikbaar en die gesinne van vegtende kommandolede het niks gekry nie. Leipoldt skryf:

 

Hier struikel ’n kind wat te vroeg gebore was
Hier sterwe ’n oumens te swak vir die stryd
Hier kom ’n gekerm en geskree teen jou ore
Hier tel jy met angs elke tik van die tyd

 

Die Afrikanervroue in die kamp het by die Britse bevelvoerders gepleit om eerder ’n Brit as ’n “Engelschgezinde Afrikaner” as kamphoof te stuur. In November 1901 is die versoek toegestaan toe luitenant Alexander Bruce, voorheen van die Britse mediese korps in Upington, as kampkommandant aangestel is. Hy het binne ’n paar weke die hele kamp herorganiseer. Op sy aandrang is 180 skape geslag en 600 pruimpoedings gebak as Kersete vir die kampbewoners. Hy het ’n sportterrein in die middel van die kampterrein opgerig en ’n kolfblad vir krieket aangelê. Die eerste krieketwedstryd is op 9 November 1901 op die verjaarsdag van koning Edward gespeel. Die sportterrein wat as die Oval bekend staan, is met die dorpsuitleg van Irene behou en is vandag sowat 200 meter van die kampkerkhof geleë. Die ontwikkeling van ’n sportterrein was maar ’n klein deeltjie van Bruce se omvattende herstrukturering wat ook beter mediese sorg, kos en skuiling ingesluit het. In die sewe maande wat hy kampkommandant was (November 1901‒31 Mei 1902), het slegs 35 kinders gesterf, teenoor die byna 1000 kinders onder Esselen en Scholtz se bevel.

Generaal JH de la Rey

wysig

Teen 1902 het die Boeregeneraals besef die suksesse van die guerrilla-oorlog kan nie opweeg teen die lyding van die vroue en kinders in die konsentrasiekampe nie. Op 31 Mei 1902 word die bittereinde-vrede in Vereeniging gesluit. De la Rey verwoord iets van die gemoedstemming tydens die vredesamesprekinge by Vereeniging: “U spreek van geloof – wat is geloof? Here, laat U wil, nie my wil, geskied! Ek vernietig my onder Gods wil!”

 
'n Plaashuis word afgebrand as gevolg van die verskroeideaardebeleid.

Die oorlog wat sowat twee en ’n halwe jaar geduur het, het Brittanje nagenoeg 200 miljoen pond en sowat 20 000 Britse lewens gekos. Milner se verskroeideaardebeleid het die twee voormalige Boererepublieke ekonomies vernietig. Bothaville, Bultfontein, Heilbron en Fouriesburg is in geheel verwoes. In Bethulie het daar slegs een bewoonbare huis oorgebly. In Frankfort het daar net agt huise bly staan. Dit was die geval in die meeste dorpe. Daar is bereken dat 30 000 plase tydens die oorlog afgebrand is. Voor die oorlog het Transvaal konserwatief bereken 1 000 000 beeste, 200 000 perde en 1 500 000 skape gehad. Na die oorlog was die getalle onderskeidelik 200 000 beeste, 50 000 perde en 400 000 skape. Die koste van die oorlog het vir die Republieke tussen £70 en 80 miljoen beloop. Die lewensverlies aan Boerekant word konserwatief op 35 000 bereken. Uiteindelik is 31 000 boere as krygsgevangenes na bannelingkampe soos Bermuda, Ceylon, Dalmanuta en St. Helena gestuur. Selfs Milner moes erken: “This place is a total wreck.”

Ramsay MacDonald, latere Eerste Minister van Brittanje, skryf in sy boek What I saw in South Africa dat na sý waarneming minstens twee uit elke drie Boere deur die oorlog geruïneer is. In die hoofartikel in De Vereeniging van 23 September 1903 word vermeld dat daar na die oorlog 20 000 weeskinders in die twee gewese republieke was. Steyn, wat gedurende die oorlog deurentyd saam met die manskappe in die veld was, se gesondheid is in so mate verswak dat hy nooit weer ten volle herstel het nie.

In 1904 het Kruger as ’n banneling in Clarens, Switserland, gesterf. Kort nadat die skoknuus van Kruger se afsterwe Suid-Afrika bereik het, skryf Smuts aan Emily Hobhouse: “Hy was sonder twyfel die grootste figuur, beide moreel en intellektueel, wat die Boere tot dusver opgelewer het. In sy ysterwil en volharding, sy vasberadenheid om nooit op te gee nie, sy mistieke geloof in die hoërwêreld het hy die mees positiewe in almal van ons verteenwoordig. ’n Volk wat so ’n mens kan voortbring kan nooit ondergaan nie, en sal met God se hulp voortleef.”

Monumente en erfenisterreine [5]

wysig

Historiese dokumente

wysig

Sedert Brittanje in 1877, onder die indruk dat meeste burgers dit sou verwelkom, die ZAR geannekseer het, het ’n moeisame stryd onder Paul Kruger begin om Transvalers vir vryheid te mobiliseer. Gelukkig het sukses veel wyer gestrek, met Boere in die Vrystaat, Kaapkolonie en Natal wat hulle met die Transvalers geassosieer het. Toe die ZAR sy onafhanklikheid in 1880 eensydig herstel het, het Brittanje opgemars om die “opstand” te onderdruk. Hulle is egter by Majuba, op die grens tussen Transvaal en Natal, ’n vernietigende slag toegedien. Die belangrikste daarvan was nie die militêre oorwinning nie (dit het selfs Kruger se diplomasie bemoeilik) maar die samesnoering van Boere oor alle grense. Wat hier volg, is die gelukwensing van Paul Kruger, die staatsman, aan die dapper burgers wat die oorwinning moontlik gemaak het.

Paul Kruger bedank Majuba -vegters

Kort na die Slag van Majuba is die Pretoria-konvensie gesluit, wat die ZAR se selfregering herstel het, maar nie volle onafhanklikheid nie. Bepalings oor die republiek se wesgrens was ook onbevredigend. Daarop het in 1884, as gevolg van Kruger se vernuftige diplomasie, die Londen-konvensie gevolg. Die ZAR is onafhanklik verklaar, met die beperking dat buitelandse verdrae (behalwe met die OVS) nie sonder Britse goedkeuring gesluit kon word nie. Dit is soewereiniteit genoem. As die krag van Brittanje met die ZAR (voor die ontdekking van goud) vergelyk word, was dit ’n diplomatieke kragtoer van Kruger. Hier volg die teks van dié verdrag.

Londenkonvensie -1884

In Afrikaanse geskiedskrywing was daar lank ’n neiging om, vanaf die Groot Trek, die Kaapkolonie grootliks te ignoreer, of Kaapse Afrikaners as blote Britse onderdane te bestempel. In werklikheid het ’n nasionale bewuswording plaasgevind, waarsonder die prestasies van latere geslagte Afrikaners ondenkbaar sou wees. Een voorbeeld daarvan was die Afrikanerbond, ’n politieke party en kulturele beweging wat groot invloed sou uitoefen. Onder leiding van ‘Onze’ Jan Hofmeyr is Afrikaners van hulle identiteit en bande met die Boererepublieke bewus gemaak.

Afrikanerbond – Grondwet

Nadat goud in die ZAR in 1886 ontdek is, het Britse imperialiste al meer daarin belang gestel. Die ZAR het byna oornag ’n streeksmag geword en moes noodgedwonge die instroming van derduisende “Uitlanders” – grootliks Engelssprekend – toelaat. President Kruger wou nie burgerregte aan dié mense toestaan voor 15 jaar se inwoning nie, wat tot heelwat ontevredenheid gelei het. Ten spyte van doelgerigte pogings het dit egter nooit tot ’n opstand gelei nie, en imperialiste in Londen het besef dat hulle self die inisiatief sou moes neem om die Transvaalse goudvelde in te palm. Troepe is op die Transvaalse grense saamgetrek in getalle wat net op naderende oorlog kon dui. Kruger en die Volksraad wou nie wag tot die mag oorweldig en is nie en het op 9 Oktober 1899 ’n ultimatum aan Brittanje gestuur om hulle troepe binne twee dae te onttrek. Dit het nie gebeur nie, en die grootste oorlog in die Suid-Afrikaanse geskiedenis (die Anglo-Boereoorlog of Tweede Vryheidsoorlog) het uitgebreek.

Ultimatum aan Brittanje – 1899

Die Republiek van die Oranje-Vrystaat is nie direk deur Engeland bedreig nie. Tog was hulle eensgesind met hulle noordelike bure en het besef dat hulle in ’n oorlog tussen Brittanje en die ZAR moeilik neutraal sou kon bly. Met groot eensgesindheid het hulle die oorlog betree en van die grootste helde opgelewer – manne soos generaals Christiaan de Wet en JBM Hertzog. Later, toe baie Transvalers wou oorgee, was dit die Vrystaatse vegters wat nuwe lewe in die stryd geblaas het. In die volgende dokument roep president MT Steyn sy burgers op om aan die oorlog deel te neem.

Steyn roep Vrystaters op tot oorlog

Die Anglo-Boereoorlog was die mees omvattende oorlog wat Suid-Afrika ooit gesien het. Al was die stryd tussen twee Boererepublieke en die Britse Ryk, het dit die hele land se bevolking betrek. Van Kapenaars is verwag om trou aan die Britse Kroon te wees en talle rebelle, wat liewer met hulle volksgenote saamgeveg het, is tereg gestel. Ander het ’n bloeiende handel beleef met die Britse weermag se oneindige behoefte aan perde, voer en voedsel. Swart- en bruinmense is aan beide kante as nie-vegtende deelnemers aangewend. Baie seuns het as penkopsoldate aan die oorlog deelgeneem, terwyl vrouens, kinders en ou mans die boerderye onderhou het – die ekonomiese basis van die republikeinse volksleër. As gevolg daarvan is konsentrasiekampe ingerig, waar bykans 27 000 vroue en kinders omgekom het. Die dodetal in kampe vir nie-vegtende swartmense was omtrent ewe hoog.

Aan die einde van die oorlog was daar Bittereinders in die veld, krygsgevangenes in oorsese kampe, “hendsoppers” wat die stryd opgegee het en “joiners” wat na die Engelse oorgeloop het. In die Kaap en Natal was daar “lojale” Boere wat ook as die "Kaapse Rebelle" aan die oorlog meegemaak het. Nie al die Boere het met die Groot Trek uit die Kolonie getrek nie. Talle het op van die plase van dié wat getrek het met die Groot Trek agter gebly. Na twee en ’n half jaar het Boereleiers die knie voor Britse oormag gebuig. Merkwaardig is dat skadevergoeding aan hulle gegee is en dat hulle binne enkele jare weer politieke beheer geneem het. Wat volg, is die teks van die Vredesverdrag van Vereeniging (plek van beraadslaging) wat op 31 Mei 1902 in Pretoria onderteken is.

Vredesverdrag van Vereeniging

Kultuur

wysig

Voordat die Groot Trek plaas gevind het, praat the Nederlandse setlaars in die Kaap Kaaps Nederlands as spreektaal gebruik, maar Nederlands as skryftaal: al hul boeke, veral die Bybel is in Nederlands geskryf. Die Boererepublieke het hierdie taalstruktuur geërf. Met die stigting van die republieke word Engels veral onder intellektuele Afrikaners al hoe meer en meer gebruik. In 1875 is die Genootskap van Regte Afrikaners in die Kaapkolonie deur, onder andere, SJ du Toit met die doel om Nederlands met Afrikaans te vervang, gestig. Hierdie genootskap was die begin van die Eerste Taalbeweging. Nie al die Nederlands-sprekende setlaars het die GRA ondersteun nie – onder andere, Hofmeyr en die Afrikanerbond het Nederlands bo Afrikaans verkies.[7]

In 1881 het du Toit die Driemanskap gepleit om Afrikaans as amptelike taal van die ZAR te erken, maar in 1882 het die Onderwyswet Hollands as die uitsluitende medium van onderwys gemaak, maar in 1892 kon skole onderwys in Engels gee mits die kinders leer om Nederlands te skryf. Vanaf 13 Maart 1882 word du Toit Superintendent van Onderwys in die ZAR. In 1890, nadat hy bankrot gespeel het, het hy na die Kaap teruggekeer en hy het meer anti-Transvaals en meer pro-Brits geword. Met sy groeiende ekonomie moet die ZAR heelwat staatsbeampte van andere lande in diens neem. In 1895, vanuit 1 958 amptenare is 306 Hollanders en 682 Transvalers, dus kom die Eerste taalbeweging in die ZAR tot 'n stilstand.[7] Nogtans, toe Deneys Reitz, destyds 'n bittereinde, die eerste weergawe van sy boek Commando tussen 1902 en 1906 geskryf het, het hy 'n "Nederlandse dialek, 'n voorloper van Afrikaans gebruik".[8]

Die Tweede Taalbeweging was een van die oorsake van die Tweede Vryheidsoorlog.

Suid-Afrikaanse Republiek

wysig

Die vlag van die ZAR was die Vierkleur. Dit is ontwerp deur Dirk van der Hoff, die eerste predikant in die ZAR. Die rooi, wit en blou bane dui op die Nederlandse vlag. Die groen baan is ’n simbool van hoop, jeug en groei.

Die landswapen van die Transvaal was die amptelike heraldiese simbool van die Suid-Afrikaanse Republiek van 1866–1877 en weer van 1881–1902, en later die simbool van die Provinsie Transvaal van 1954 tot 1994. Dit is nou uitgedien.

Die nationale feesdag van die ZAR was Majubadag (27 Februarie). Op 31 Mei 1882 het die ZAR Volksraad besluit dat 27 Februarie ’n openbare feesdag sal wees ter herdenking aan die veldslag toe Piet Joubert die Britse leër by Majuba beslissend verslaan het. Na 1902 is die dag nie weer gevier nie. In 1940 het die Ossewabrandwag die feesterrein aangekoop en ’n paar jaar lank daar feesgevier. Na 1994 word die dag jaarliks deur kultuurorganisasies as simbool van Afrikaners se vryheidstrewe herdenk.

Simboole van die ZAR
 
Vlag van die ZAR
Vlag van die ZAR  
 
Landswapen van die ZAR
Landswapen van die ZAR  

Oranje Vrystaat

wysig

Die vlag herinner sterk aan die Nederlandse wortels van die Vrystaatse republiek. In die linkerkantste hoek van die Vrystaatse vlag is die Nederlandse vlag, en die wit en oranje strepe herinner aan die Huis van Oranje wat die Nederlandse koningshuis is.

Die wapen van die Oranje-Vrystaat was die amptelike heraldiese simbool van die Oranje-Vrystaat as republiek vanaf 1857 tot 1902, en later as provinsie vanaf 1937 tot 1994. Dit is saamgestel uit 'n wapenontwerp wat die koning van Nederland aan die republiek geskenk het, en elemente uit die republiek se grootseël. Die wapen word nie meer amptelik gebruik nie. Die boom was oorspronklik net 'n boom met groen blaredak, maar in 1865 is het dit oranje lemoene bygekry om te herinner aan die naam van die provinsie.[9] Volgens oorlewering is die lemoene uit onkunde bygevoeg deur 'n Britse heraldikus.

Die nationale feesdag van die Vrystaat was Vrystaatdag (23 Februarie). Die Vrystaatse Republiek was die eerste staat in Suid-Afrika wat op gereelde basis hul onafhanklikheid gevier het. Op 23 Februarie 1854 is die Bloemfontein-konvensie onderteken waardeur die Vrystaat sy onafhanklikheid verkry het. Reeds in 1856 het die Volksraad dié dag tot openbare vakansiedag verklaar. Die dag is gevier tot die uitbreek van die oorlog in 1899.

Simboole van die Oranje Vrystaat
 
Vlag van die Vrystaat
Vlag van die Vrystaat  
 
Landswapen van die Vrystaat
Landswapen van die Vrystaat  

Sien ook

wysig

Biografiese profiele

wysig

Jan Brand (1823–1888)

wysig

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Jan Brand. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

 
Jan Brand

“Alles sal regkom as elkeen sy deel doen,” was volgens oorlewering die woorde waarmee president Jan Brand van die Oranje-Vrystaat sy burgers besiel het. Dit klink dalk eenvoudig, maar as ’n mens na die tyd waarin hy regeer het kyk, besef ’n mens dat hierdie oproep sy manne gemotiveer het om hulle heel beste te doen. As ’n mens na die lewe van Jan Brand kyk, kom ’n mens tot die gevolgtrekking dat hy dalk een van die grootste Afrikaner-staatsmanne was.

Biografiese gegewens

wysig

Johannes Henricus Brand is in 1823 in Kaapstad gebore. Sy pa was Christoffel Brand, ’n prominente Kaapse Afrikaner wat wye erkenning vir sy werk ontvang het. Hy gaan skool aan die bekende South African College. Dit is in 1829 as ’n skool vir Kaapse seuns gestig, maar het spoedig ontwikkel om ook na-skoolse opleiding te bied. In 1918 het dit die Universiteit van Kaapstad geword. Van daar het hy na Nederland vertrek om regte aan die Universiteit van Leiden te studeer. In 1845 verwerf hy ’n doktorsgraad en vertrek die volgende jaar na Brittanje, waar hy sy studies voortsit.

In 1849 begin Brand se beroepslewe wanneer hy as advokaat tot die Engelse balie toegelaat word. Hy besluit egter kort daarna om na Kaapstad terug te keer. Daar praktiseer hy as advokaat in die Hooggeregshof van die Kaap die Goeie Hoop tot in 1863. In 1858 word hy ook as professor in die regte aan die South African College aangewys. Op hierdie jong ouderdom het hy verder lid van die Kaapse parlement geword, waarvan sy pa die speaker (voorsitter) was.

Die groot wending in Jan Brand se lewe kom in 1863 toe hy gevra word om hom as president vir die Republiek van die Oranje-Vrystaat beskikbaar te stel. Hy word met ’n groot meerderheid verkies en word in 1869, 1874, 1879 en 1884 herkies. Sy werk in dié amp word in die volgende afdeling in meer diepte bespreek. Hier is dit voldoende om te noem dat botsings met die Basotho onder Moshoeshoe en die ontdekking van diamante in die omgewing van Kimberley die grootste uitdagings was wat hy die hoof moes bied. Hy moes ook die Vrystaat se belange beskerm terwyl die noordelike buurman, die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR of Transvaal) in 1877 eers deur die Britse ryk geannekseer is en toe in oorlog met die wêreldryk gewikkel was.

In 1882 is Brand deur Brittanje as buitengewone staatsman vereer, deur as ridder geslaan te word. Hy sou dus die titel “sir” kon dra; iets wat nie in sy eie republiek baie gewild was nie.

Teen die einde van sy lewe was Brand nie meer baie gesond nie. Hy kon nogtans sy pligte nakom tot hy in 1888 oorlede is. Hoewel die Vrystaters baie hartseer was, was hulle gelukkig om na hom nog twee uiters bekwame presidente te kry: Eers FW Reitz en na hom MT Steyn.

’n Deegliker ondersoek na Brand se openbare lewe bring ’n mens diep onder die indruk van die uitdagings wat hy moes hanteer.

Openbare lewens

wysig

Jan Brand, soos sy opvolger as Vrystaatse president, FW Reitz, kom uit vooraanstaande Kaapse Afrikanerfamilies. Hierdie mense se toewyding aan hulle eie erfenis, ten spyte van ’n sterk lojaliteit aan Brittanje, lyk vandag teenstrydig. Tog was dit vir sekere mense die werklikheid.

’n Mens kyk altyd na die verre verlede deur die bril van die meer onlangse verlede. Afrikaners was van 1899 tot 1902 in ’n onafhanklikheidstryd teen Brittanje gewikkel, wat groot bitterheid veroorsaak het. Veral die taktiek van verskroeide aarde en aanhouding van vrouens en kinders in konsentrasiekampe met hoë sterftesyfers, het ’n wig tussen Afrikaners en Engelse ingedryf.

Voor die oorlog het sekere Engelse koerante (plaaslik en oorsee) propaganda versprei wat oorlog teen die Boererepublieke moes regverdig. Die jong Jan Smuts het daarop gereageer met ’n boek getiteld “Een eeuw van onrecht”. Daarin is die geskiedenis sedert die Britse besetting van die Kaap in 1806 as ’n opeenvolging van onreg teenoor Afrikaners voorgestel. Hierdie siening het veral na die oorlog talle Afrikaners se beeld van die verlede bepaal.

Dit is merkwaardig dat daar voor die Tweede Vryheidsoorlog ’n ander opvatting geheers het. President Paul Kruger het in die aanloop tot beide Vryheidsoorloë (1880 en 1899) hom op die regverdigheid van die Engelse volk beroep. Die meeste Afrikanerleiers het, soos Kruger, geglo dat swak verhoudings die gevolg van kwaadwillige indiwidue was, terwyl hulle eerbied vir die Engelse volk, regering en koningin gehad het.

In Kaapstad self was daar ’n klein groepie Afrikaners wat nog voor die Britse besetting van die Kaap welvarende en geëerde burgers was. Hulle het ’n goeie verhouding met die doeltreffende en regverdige Britse bewind gehad. Die Nederlandse bewind was in werklikheid nie die Nederlandse regering nie, maar die Vereenighde Oost-Indische Compagnie (VOC), ’n groot handelsmaatskappy.

Vir die VOC was die Kaap ’n noodsaaklike, maar uiters lastige skakel in die handelsketting tussen Nederland en Java, die huidige Indonesië. Die Kaapse grense het wyd uitgebrei, juis omdat die VOC die minimum aan die kolonie wou bestee en burgers hulle eie planne gemaak het om ekonomies te oorleef. Die Britse bewind was ’n verbetering hierop, hoewel welvarende burgers emosionele en opvoedkundige bande met Nederland behou het. Die gevolg was ’n dubbelsinnige identiteit: Ontwikkelende Afrikanerskap gewortel in die Nederlandse agtergrond aan die eenkant, maar sterk beïnvloed deur en positief teenoor die Engelse kultuur.

Uit hierdie Kaapse Afrikaners (dikwels Cape Dutch genoem) het twee Vrystaatse presidente gekom: Jan Brand en FW Reitz. Hierdie agtergrond help ’n mens om die oënskynlike teenstrydigheid in president Jan Brand se bewind te verklaar.

Brand het met die openbare lewe grootgeword, aangesien sy pa ’n leier in die burgers se aandrang op deelname aan die Kaapse regering was. Hy was ook ’n invloedryke politikus toe dit wel toegestaan is. Hy het hom lewenslank vir die uitbou van die Nederlandse taal soos aan-aan die Kaap gebruik is, beywer. Hy het later die Britse eerbewys van ridderskap ontvang en het voortaan as Sir Christoffel Brand bekend gestaan.

Die dubbele identiteit is voortgesit tot Jan Brand in Nederland gaan studeer het en selfs ’n doktorsgraad daar verwerf het, maar hom tog as advokaat in Engeland gaan bekwaam het. Dit was noodsaaklik as hy ooit aan die Kaap, as Britse kolonie, sou wou praktiseer.

’n Loopbaan as regsgeleerde in Engeland moes vir Brand ’n lonende vooruitsig gewees het, maar hy het verkies om na die Kaap terug te keer. As advokaat en professor in die regte moes die Kaap ook vir hom ’n versekerde loopbaan gebied het. Die kolonie was vinnig aan die uitbrei en die behoefte aan goed gekwalifiseerde mense was groot. Hy is trouens tot lid van die Wetgewende Vergadering vir die kiesafdeling Clanwilliam verkies. Jan het nogtans na die onbekende, onstabiele Republiek van die Oranje-Vrystaat vertrek, om homself as president verkiesbaar te stel. As politieke denker was die republiek as staatsvorm vir hom veel aantrekliker as ’n monargie. ’n Jong republiek waar baie grondslae nog gelê moes word, was waarskynlik vir die jong idealis met avontuurlus in sy bloed, ’n aantreklike bestemming. Of Brand dit besef het, is nie duidelik nie, maar sy verkiesing tot president van die Vrystaat het sy lewenstaak ingelei.

Hoewel die Vrystaat in 1863 nie so onstabiel as sy noordelike buurman, die Zuid-Afrikaansche Republiek was nie, was dit nog ver van ’n welvarende staat. Die republiek het in die ooste aanspraak op grond gemaak, wat die Basotho onder Koning Moshoeshoe as hulle eiendom beskou het. Daar was dus voortdurende spanning tussen die groepe, wat meer as een maal tot onbesliste oorloë gelei het. Die onvermoë om hierdie probleem bevredigend op te los het direk tot die bedanking van presidente Josias Hofman en JN Boshof gelei en tot die einde van MW Pretorius se presidentskap bygedra. Die feit dat die staatskas feitlik leeg en sonder inkomstebronne was, het sake verder bemoeilik.

Brand het besef dat vrede en ’n doeltreffende grens tussen die Vrystaat en die Basotho voorrang moes kry. Dit is in hierdie moeilike tyd dat sy spreuk van “Alles sal regkom…” ontstaan het. Hy het die stryd met groot wysheid gelei, deur die front gereeld te besoek, maar nie die alledaagse regering te verwaarloos nie. Die uiteinde, waarvolgens Moshoeshoe Britse beskerming gevra het, was vir die Vrystaters onbevredigend. Tog het hulle onder Brand se leiding daarin berus en die voordele van ’n veilige republiek geniet.

Na die vrede in 1869 het die moeilike taak van ekonomiese opbou, op so ’n manier dat die staatskas ook gevul kon word, voorgelê. In hierdie tyd het dit gelyk of ’n onverwagse meevaller die taak veel makliker sou maak: Diamante is eers in die omgewing van Hopetown in die Kaapkolonie ontdek, maar sedert 1870 het dit geblyk dat die grootste neerslae in die verre westelike deel van die Vrystaat was.

Die Vrystaatse regering het geen twyfel gehad dat die Kimberleyse diamantvelde – soos dit spoedig bekend sou word – in sy grondgebied gelê het nie. Dié deel is vroeër as Griekwa-gebied erken, maar is jare tevore deur president MW Pretorius vir die Vrystaat gekoop. Die grond was effektief onder hulle beheer, sonder dat enigiemand dit betwis het.

Die Britse regering kon nie sien dat die rykste diamantgebied op aarde in een van die Boererepublieke val nie. Die Kaapkolonie het Britse steun as hulle daarop sou aanspraak maak, van die hand gewys. Uiteindelik het Brittanje sy steun aan uiters twyfelagtige Griekwa-aansprake gegee. ’n Voorstel dat die hele kwessie aan arbitrasie onderwerp word, was vir Brand heeltemal onaanvaarbaar. Hy het besef dat die voorgestelde arbiter, luitenant-goewerneur Keate van Natal, nie onpartydig sou wees nie. As die Vrystaat aan arbitrasie sou deelneem en verloor, sou daar nie ander maniere wees om op hulle regte aan te dring nie.

Brand se aanvoeling was korrek en Keate het bevind dat die diamantdraende gebied eintlik aan die een Griekwa-groep behoort het. Brand het dit betwis en vas geglo dat die Britse regering hulle nie aan so ’n onreg sou skuldig maak nie. Hy het selfs na Engeland gereis om die toekenning te laat omkeer, maar sonder sukses. Al waarvoor die Britse regering te vinde was, was ’n kontantbedrag van 90 000 Britse pond as vergoeding.

Die onregverdige toekenning en weiering om ten volle daarvoor te vergoed, was ’n hewige skok vir Brand se geloof in Britse geregtigheid. Tog het hy besef dat die Vrystaat nie sterk genoeg was om sy regte af te dwing nie en het daarby berus. Hy het die geld gebruik om ’n nasionale bank vir die republiek op te rig en die staatsdiens op vaste voet te plaas. Boonop het die Vrystaat indirek voordeel uit die diamantvelde getrek. Daar was skielik ’n mark vir Vrystaatse landbouprodukte en transportryers kon heelwat geld verdien. Sonder die probleem van ’n vreemde bevolking binne sy landsgrense, kon die Vrystaat tog die staatskas vul.

’n Derde kwessie wat Brand se presidentskap gekenmerk het, was die vraag of die Vrystaat nader aan die Kaapkolonie of die ZAR moes beweeg. Die meeste burgers en die volksraad het geglo dat die ZAR ’n natuurlike bondgenoot was, maar Brand was tot die Kaapkolonie geneig. Hy was ten gunste van ’n uiteindelike federasie tussen Suid-Afrikaanse gebiede, onder Britse leiding. Teenoor aandrang om aansluiting by die ZAR, het hy Vrystaatse onafhanklikheid bepleit.

In Brand se aanvaarding van die Britse finansiële skikking in die diamantgeskil, het sommige burgers ’n bedreiging gesien dat hy te sterk Britsgesind was. Hierdie agterdog is sedert 1877 versterk toe Brittanje die ZAR geannekseer het. Brand het gevrees dat hy sy eie republiek in gevaar sou stel as hy hom by die ZAR skaar, en streng neutraal gebly. Selfs toe oorlog in 1880 ophande was, het hy Vrystaatse burgers verbied om daaraan deel te neem. Na afloop van die oorlog is hy deur die Britse owerheid so hooggeag dat hy gevra is om vredesonderhandelinge te bemiddel. Vir die bekwame wyse waarop hy dit hanteer het, is hy kort daarna met ’n ridderskap beloon. Hy sou voortaan ook as “Sir John Henry Brand” bekend staan.

Brand se aanvaarding van ’n Britse ridderskap was nie in sy republiek gewild nie. Tog het die burgers soveel eerbied vir sy leierskap gehad, dat hy weereens tot president herkies is. Hy is in 1888 in die amp van president oorlede

Die feit dat die Vrystaat deur die negentiende-eeuse politieke wetenskaplike, lord Bryce, as ’n modelrepubliek bestempel is, het baie met Brand se leierskap te doen gehad. Hy het die vermoë gehad om konflik te vermy solank dit moontlik was, maar met kompromieë in sy guns te beklink as dit onvermydelik geword het. Verder was hy buitengewoon kundig en bekwaam. Daarmee het hy ’n standaard gestel waaraan sy opvolgers, FW Reitz en MT Steyn, ook voldoen het.

Die Republiek van die Oranje-Vrystaat was ’n voorbeeld van hoe doeltreffend ’n land regeer kon word, selfs al was daar nie ’n sterk stedelike kultuur en bronne waaruit die staatskas tot oorlopens gevul kon word nie. Hierdie prestasies was grootliks die prestasie van Johannes Henricus Brand.

Koos (JH) de la Rey (1847–1914)

wysig

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Koos de la Rey. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

 
Koos De La Rey

Generaal Koos de la Rey is een van die mees gevierde Boeregeneraals, wie se krygsvernuf hom as die Leeu van Wes-Transvaal bekend laat word het. Die buitengewone manier waarop hy dood is en sy verbintenis met “Siener” van Rensburg, het sy nagedagtenis amper ’n element van betowering gegee. Met Bok van Blerk se treffer, “De la Rey” het sy naam vir ’n nuwe geslag Afrikaners bekend geword. Die liedjie het min met die historiese De la Rey te doen en die indruk bestaan dat hy uit alle Boereleiers gekies is, omdat sy naam so goed rym met die frase “Sal jy die Boere kom lei?” Dit sê dus meer van die era waarin die liedjie ’n treffer geword het as van De la Rey self. Tog het dit hernude belangstelling in hierdie groot Boereleier gewek.

Biografiese gegewens

wysig

Jacobus Hercules de la Rey is in 1847 in die Winburg-distrik in die Vrystaat gebore. As jong man het hy nie dadelik gaan boer nie, maar eers ’n transportryer in en om die diamantvelde geword.

Tot diep in die 1870’s was ’n ossewa die enigste manier om vrag in Suider-Afrika te vervoer. Die eerste spoorlyn is in die 1860’s gebou, maar dit het net Kaapstad en Wellington aan mekaar verbind. Toe die ryk diamantvelde van Kimberley en omgewing in 1870 oopgestel is, was daar skielik ’n stormloop van mense en goedere na hierdie droë deel van die LAND, ongeveer ’n duisend kilometer van Kaapstad af. Die mense en alles wat hulle in Kimberley nodig gehad het, van myntoerusting tot meubels en luukse goedere, moes per ossewa van Kaapstad af vervoer word. Ook in die binneland is voedsel, hout en ander plaasprodukte per ossewa na Kimberley vervoer. Mense wat dié sakegeleentheid benut het, is transportryers genoem. In die Boererepublieke, waar boere hoofsaaklik selfversorgend was maar min kon verkoop, was transportry een van min maniere om geld te verdien.

Nadat die jong Koos de la Rey geld as transportryer verdien het, het hy sy hand ook aan delwery gewaag. Hy was nie een van die kitsmiljoenêrs wat die delwerye opgelewer het nie, maar het ook nie, soos baie ander, alles daar verloor nie. Later kon hy die plaas Elandskloof in die Lichtenburg-distrik koop, waar hy die res van sy lewe gebly het. Hy was nie net ’n suksesvolle boer nie, maar het ook aan die openbare lewe deelgeneem.

Die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR of Transvaal) het nie ’n staatsdiens gehad wat gesag oor die uitgestrekte republiek kon uitoefen nie. Veldkornette in elke wyk, en ander ampte soos Naturellekommissarisse en vrederegters, is uit die gewone burgers gekies. Daar is na hierdie mense opgesien en heelwat opoffering is ook van hulle verwag. De la Rey het in verskeie van hierdie posisies gedien, voordat hy in 1883 tot die ZAR se Volksraad verkies is. Hierdie posisie het hy beklee tot die republiek weens Britse anneksasie ontbind is.

Die Anglo-Boereoorlog was die periode waartydens De la Rey sy naam gemaak het. Vroeg in die oorlog het sy een seun naby Magersfontein gesneuwel. Sy bydrae tot die Boere se oorlogspoging word in die volgende afdeling bespreek. Hoewel sy plaas, soos ander regoor die republieke, tydens die oorlog vernietig is, was sy vrou, Nonnie, nooit in ’n konsentrasiekamp nie. Sy kon die volle duur van die oorlog die Britse magte ontwyk.

Na die oorlog was De la Rey een van die mees gerespekteerde Boereleiers. Hy het aktief aan die heropbou van sy volk deelgeneem en was ’n lid van die Verteenwoordigende Regering wat die nuwe kolonie in 1904 van Brittanje ontvang het.

Met Uniewording in 1910 was De la Rey een van die oprigters van die Suid-Afrikaanse Party, die party wat deur die meeste Afrikaners gesteun is. Hoewel verskille met partyleiers soos generaals Louis Botha en Jan Smuts al vroeër geblyk het, was hy een van hulle lojaalste ondersteuners. Hy is in die Senaat van die Unie van Suid-Afrika aangestel, waarvan hy tot sy dood ’n lid was.

Toe De la Rey in 1914 dood is, kon sy politieke loopbaan nog vele hoogtepunte opgelewer het. Hy is deur die polisie doodgeskiet, toe sy motor deur ’n padblokkade gejaag het. Die polisie het die fout gemaak om te dink dat dit die motor van ’n berugte rowerbende was. In die volgende afdeling word ook hierop teruggekom.

Openbare lewens

wysig

Jacobus Hercules de la Rey is in 1847 in die Winburg-distrik in die Vrystaat gebore. As jong man het hy nie dadelik gaan boer nie, maar eers ’n transportryer in en om die diamantvelde geword.

Tot diep in die 1870’s was ’n ossewa die enigste manier om vrag in Suider-Afrika te vervoer. Die eerste spoorlyn is in die 1860’s gebou, maar dit het net Kaapstad en Wellington aan mekaar verbind. Toe die ryk diamantvelde van Kimberley en omgewing in 1870 oopgestel is, was daar skielik ’n stormloop van mense en goedere na hierdie droë deel van die LAND, ongeveer ’n duisend kilometer van Kaapstad af. Die mense en alles wat hulle in Kimberley nodig gehad het, van myntoerusting tot meubels en luukse goedere, moes per ossewa van Kaapstad af vervoer word. Ook in die binneland is voedsel, hout en ander plaasprodukte per ossewa na Kimberley vervoer. Mense wat dié sakegeleentheid benut het, is transportryers genoem. In die Boererepublieke, waar boere hoofsaaklik selfversorgend was maar min kon verkoop, was transportry een van min maniere om geld te verdien.

Nadat die jong Koos de la Rey geld as transportryer verdien het, het hy sy hand ook aan delwery gewaag. Hy was nie een van die kitsmiljoenêrs wat die delwerye opgelewer het nie, maar het ook nie, soos baie ander, alles daar verloor nie. Later kon hy die plaas Elandskloof in die Lichtenburg-distrik koop, waar hy die res van sy lewe gebly het. Hy was nie net ’n suksesvolle boer nie, maar het ook aan die openbare lewe deelgeneem.

Die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR of Transvaal) het nie ’n staatsdiens gehad wat gesag oor die uitgestrekte republiek kon uitoefen nie. Veldkornette in elke wyk, en ander ampte soos Naturellekommissarisse en vrederegters, is uit die gewone burgers gekies. Daar is na hierdie mense opgesien en heelwat opoffering is ook van hulle verwag. De la Rey het in verskeie van hierdie posisies gedien, voordat hy in 1883 tot die ZAR se Volksraad verkies is. Hierdie posisie het hy beklee tot die republiek weens Britse anneksasie ontbind is.

Die Anglo-Boereoorlog was die periode waartydens De la Rey sy naam gemaak het. Vroeg in die oorlog het sy een seun naby Magersfontein gesneuwel. Sy bydrae tot die Boere se oorlogspoging word in die volgende afdeling bespreek. Hoewel sy plaas, soos ander regoor die republieke, tydens die oorlog vernietig is, was sy vrou, Nonnie, nooit in ’n konsentrasiekamp nie. Sy kon die volle duur van die oorlog die Britse magte ontwyk.

Na die oorlog was De la Rey een van die mees gerespekteerde Boereleiers. Hy het aktief aan die heropbou van sy volk deelgeneem en was ’n lid van die Verteenwoordigende Regering wat die nuwe kolonie in 1904 van Brittanje ontvang het.

Met Uniewording in 1910 was De la Rey een van die oprigters van die Suid-Afrikaanse Party, die party wat deur die meeste Afrikaners gesteun is. Hoewel verskille met partyleiers soos generaals Louis Botha en Jan Smuts al vroeër geblyk het, was hy een van hulle lojaalste ondersteuners. Hy is in die Senaat van die Unie van Suid-Afrika aangestel, waarvan hy tot sy dood ’n lid was.

Toe De la Rey in 1914 dood is, kon sy politieke loopbaan nog vele hoogtepunte opgelewer het. Hy is deur die polisie doodgeskiet, toe sy motor deur ’n padblokkade gejaag het. Die polisie het die fout gemaak om te dink dat dit die motor van ’n berugte rowerbende was. In die volgende afdeling word ook hierop teruggekom.

Besondere bydrae

wysig

Generaal Koos de la Rey het regdeur sy lewe ’n groot bydrae gelewer. Voor die oorlog het hy ’n belangrike minderheidstandpunt verteenwoordig. Tydens die oorlog was hy een van die mees onverskrokke en bekwame aanvoerders. Na die oorlog het hy ’n belangrike bydrae gelewer om die vryheidstrewe by Afrikaners lewend te hou, teenoor die aanloklikheid van inskakeling by die groot Britse Ryk. Selfs na sy dood was hy ’n simbool van Afrikanerskap en die strewe na ’n herstelde republiek.

Miskien is dit nie net toevallig of aan rym toe te skryf dat De la Rey se naam deur ’n nuwe geslag Afrikaners aangegryp is nie. Miskien is sy bydrae so diep in die kollektiewe geheue ingegrif dat ’n herlewing van Afrikanerskap aan sy naam gekoppel is.

Christiaan (CR) de Wet (1854–1922)

wysig

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Christiaan de Wet. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

 

Generaal Christiaan de Wet is die mees legendariese van alle Afrikanermilitariste. Hy het die kuns van guerilla-oorlogvoering, of soos hy dit liewer genoem het, die oorlogvoering van slaan-en-val, soos min mense voor of na hom bemeester. Daarvoor het hy geen militêre opleiding gehad nie, maar wel ’n leeftyd waarin hy naby aan die veld geleef het en die landskap besonder goed leer ken het. Sy lewensverhaal is werklik buitengewone leesstof.

Biografiese gegewens

wysig

Christiaan Rudolf de Wet is op 7 Oktober 1854 op ’n plaas tussen die latere Dewetsdorp en Smithfield gebore en in 1922 in dieselfde omgewing oorlede. Dit versteek die feit dat hy talle male in sy 67-jarige leeftyd getrek het. Dewetsdorp is na generaal De Wet se pa, Ignatius Jacobus de Wet, vernoem. Hy was veldkornet van die omgewing en het geglo dat ’n dorp die gevaarlike toestande, so naby aan die grens met Basoetoland (vandag Lesotho) sou verbeter. Die dorp is in 1880 gestig en na hom vernoem. Dit was in die voortdurende staat van vyandigheid tussen die Vrystaat en die Basotho’s (die grens tussen Suid-Afrika en Lesotho is tot vandag toe nog ’n twispunt) dat De Wet as kind sy eerste militêre ondervinding gehad het.

Op 19 het Christiaan met Cornelia Margaretha Kruger getrou en hulle sou uiteindelik 16 kinders hê. Dat De Wet ’n rustelose siel gehad het, blyk uit die talle male wat hy met sy gesin na nuwe plase verhuis het. Hy het ook vir ’n tyd lank as transportryer gewerk. In die tyd van die Britse anneksasie van die ZAR (1877) het hy na die Heilbron-, en later Koppies-omgewing getrek. Party geskiedkundiges dink dat hy naby aan moontlike aksie in ’n bevrydingsoorlog wou wees.

In 1880 het De Wet die grens oorgesteek en in die Heidelberg-distrik gaan boer. As deel van die Heidelbergse kommando is hy na die grens met Natal en het aan die gevegte by Laingsnek, Ingogo (Schuinshoogte) en Majuba deelgeneem. Hy het hom as ’n dapper kryger onderskei. Hy het spoedig ’n veldkornet in die ZAR geword. In 1882 het hulle na Lydenburg verhuis, waar hy in 1885 tot die Volksraad verkies is.

Om lid van die Volksraad te wees, was blykbaar vir De Wet nie baie belangrik nie, want na net een sitting het hy weer Vrystaat toe verhuis. Daar is hy in 1889 tot die Volksraad verkies en het tot in 1898 ’n lid gebly.

Toe die Vrystaatse regering sy burgers opgeroep het vir ’n naderende oorlog, het De Wet en drie van sy seuns as deel van die kommando van Heilbron aangemeld. Nog in Oktober 1899 is hy as waarnemende kommandant aangestel. Op 9 Desember 1899 word hy tot veggeneraal bevorder en in Februarie 1900 tot bevelvoerder van al die Vrystaatse kommando’s, of, soos dit genoem is, hoofkommandant van die Vrystaatse magte. Dit is die amp waarin De Wet vir die res van die oorlog gedien het, behalwe vir twee dae (30 en 31 Mei 1902) toe president M.T. Steyn siek was en De Wet as waarnemende staatspresident van die Vrystaat die Vrede van Vereeniging geteken het.

De Wet is na die oorlog terug na sy afgebrande plaas. Terwyl sy vrou en kinders nog in ’n tent gebly het, is hy saam met ander Boeregeneraals na Europa om fondse vir die heropbou van die vernietigde oudrepublieke te werf. Met sy terugkeer was hy weer in die Vrystaatse politiek betrokke. Hy was die “Orange River Colony” se wetgewerlid vir Vredefort en ook minister van landbou. Toe Uniewording van die vier Suid-Afrikaanse kolonies bespreek is, was De Wet deel van die Vrystaatse afvaardiging.

Vir ’n vollediger bespreking van die Rebellie, wat die volgende groot gebeurtenis in De Wet se lewe was, kyk na die profiel van generaal Koos de la Rey. Hier is dit belangrik om te noem dat De Wet een van die rebelle was wat nie kans gesien het om in oorlog teen Duitsland betrokke te raak nie. Duitsland was een van die lande wat die Boere se saak altyd goedgesind was, en nou is van hulle verwag om teen Duitsland oorlog te maak.

De Wet het met ’n groep volgelinge tot rebellie oorgegaan. Nog in die Vrystaat is hulle deur ’n mag onder generaal Louis Botha verslaan. Die meeste rebelle het gevlug. Na nog ’n nederlaag het De Wet sy ondersteuners aangeraai om hulle oor te gee, terwyl hy en sy naaste medewerkers sou poog om by generaal Manie Maritz in Duitswes-Afrika (Namibië) aan te sluit. In die Kalahari, noord van Vryburg, is sy perdekommando deur die regeringsmagte in motors ingehaal.

De Wet is van hoogverraad aangekla, omdat hy teen sy eie land se weermag die wapen opgeneem het. Hy is ’n boete van 6000 pond en twee jaar tronkstraf opgelê. Hy was self verbaas dat die vonnis so lig was, maar het nog steeds nie die geld gehad om so ’n boete te betaal nie. Die geld is binne ’n kort tyd onder volksgenote ingesamel en binne een jaar was De Wet weer ’n vry man. Hy moes nietemin onderneem om nie weer by politiek betrokke te raak nie.

Na die tronkstraf was De Wet se gesondheid geknak. Hy het nietemin kans gesien om weer te trek, die keer na ’n plaas buite Edenburg in die suidoos-Vrystaat. Later het hy weer verhuis, die keer na ’n plaas buite Dewetsdorp. ’n Groot siklus is voltooi toe De Wet in dieselfde omgewing waarin hy in 1854 gebore is, in 1922 gesterf het. Hy is aan die voet van die Vrouemonument, saam met president M.T. Steyn en Emily Hobhouse begrawe.

Openbare lewens

wysig

Ons het gesien dat Christiaan de Wet reeds van ’n jong ouderdom sy slag as militaris gewys het. In ’n staat (of state) wat voortdurend voor die een of ander militêre krisis beland het, soos die Boererepublieke, was dit ’n groot aanbeveling. Waarskynlik kan ’n mens die feit dat hy telkens weer tot die Volksraad verkies is, hieraan toeskryf. Die feit dat hy so maklik getrek het, laat ’n mens vermoed dat sy politieke sukses aan militêre vermoëns toe te skryf is, eerder as ’n sterk en stabiele figuur.

Tydens die Anglo-Boereoorlog was De Wet een van die jonger geslag militêre leiers wat deur die loop van die oorlog oorgeneem het. Hy het besef dat die selfstandigheid van Boerekrygers ’n voordeel was, maar in ’n ramp kon ontaard as hulle nie bereid was om gesag te aanvaar nie. In sy kommando’s was hy dus op dissipline gesteld en het glad nie omgegee om dit af te dwing nie. ’n Mens kan sê dat hy meer gerespekteerd as geliefd was, want sy humeur was kort en straf op swak dissipline genadeloos.

De Wet is in die hoogste militêre pos van die Vrystaat aangestel, nadat die Britse oorlogsmasjien die Boere reeds platgerol het. Hy het dus nie kans gehad om sy talente ten volle tydens die vroeë stellingfase van groot veldslae te bewys nie. Toe die hoofstede ingeneem was en die Boere moeilik meer groot veldslae sou wen, het hy die grondslae vir die sogenaamde guerilla-fase van die oorlog gelê.

“Guerilla” is die verkleiningsvorm van die Spaanse woord “guerre”, wat oorlog beteken. Die kans bestaan dat De Wet nooit hierdie betekenis van die woord geken het nie, want hy het aanstoot geneem as mense na hom as guerilla-vegter verwys het. Hy het dalk gedink dit verwys na ’n gorilla.

Op hierdie stadium het die feit dat De Wet voor die oorlog so baie rondgetrek het, ’n groot voordeel geword. Hy het die landskap van albei republieke goed geken. Hy het ook geweet wat vir sy manne belangrik was. Daarom het hy al die Vrystaatse burgers, na die val van die hoofstede (Bloemfontein en Pretoria) vir ’n tyd lank huis toe gestuur. Hy het besef dat hulle moeg en moedeloos was. Van die Transvaalse generaals was ontsteld oor hierdie waagstuk. De Wet het volgehou dat hy beter sou vaar met minder soldate wat gewillig was om oorlog te maak, as ’n groot groep wat onder dwang daar was.

De Wet het ook verstaan dat Boerekrygers selfstandig was en hulle eie besluite wou neem. Hy het dit benut deur sy burgers in klein, selfstandige eenhede uit te stuur en algemene opdragte te gee. Die besluite wat op ’n spesifieke oomblik geneem moes word, moes die burgers self kon neem. Tog het De Wet nie swak dissipline geduld nie. Sy algemene opdragte moes uitgevoer word en in ’n gevegsituasie is lafhartigheid nie geduld nie. Hy het dikwels met ’n sambok tussen die burgers deurgejaag en die wat vlug, teruggejaag. Terwyl die Boere se aanvoerders strategie openlik bespreek het, het De Wet dit glad nie gedoen nie. Sy gelykes en ondergeskiktes het hom soms verwyt dat hy hulle in die duister laat, maar hy het geglo dat dit noodsaaklik was. Dit is om hierdie redes dat hy hoogs gerespekteer was, maar nie altyd gewild nie.

Die aandrang op sterk dissipline en gehoorsaamheid aan offisiere se opdragte het De Wet met generaals Louis Botha, Koos de la Rey en Christiaan Beyers gedeel. Hierdie vier aanvoerders was grootliks verantwoordelik vir die voortsetting van die oorlog nadat die Engelse gedink het dat hulle die laaste Boere net moes “opruim”.

Daar is veldslae waarin De Wet suksesvol was. Van die bekendste is Sannaspos naby Bloemfontein en Rooiwal (Roodewal) naby Koppies in die Vrystaat. Dit is egter nie waarvoor hy beroemd geraak het nie. De Wet het besef dat die Engelse ’n geweldige oormag was en dat die Boere in direkte konfrontasies geen kans gestaan het nie. Selfs as hulle tydelike oorwinnings behaal het, het die Britse magte ’n byna onuitputlike bron van nuwe troepe gehad. Sy strategie was een van klein, gevoelige aanvalle. Soos dit soms genoem is, moes die Boere soos ’n perdeby wees wat aanval en wegkom voor hy doodgeslaan kon word.

Na die hoofstede in die helfte van 1900 ingeneem is, wou die Britte met hulle groot mag die oorblywende kommando’s vaskeer en so die weerstand beëindig. Die Boere, veral De Wet, het geweet hoe om hulle in onsigbare posisies in te grawe en die vyand dop te hou. Sodra daar êrens ’n geïsoleerde groepie was, is hulle aangeval. Vir die Britte was die spoorlyne hulle lewensaar. De Wet se taktiek was om treine voor te lê en die treinspore met dinamiet op te blaas. Gewoonlik het ’n kort, intense slag gevolg, waarna die bemanning van die trein oorgegee het. Aangesien die Boere hulle nie kon gevange neem nie, is al die voorrade oorgeneem en die soldate na hulle basis teruggestuur. Later in die oorlog, toe klere vir die Boere ’n skaars item geword het, het hulle hulle eie flenter klere met Britse uniforms omgeruil.

Uit Britse oogpunt was De Wet se magte uiters gevrees. Hulle was so beweeglik, dat die Engelse (wat boonop nie die landskap geken het nie), nooit geweet het waar om hulle te verwag nie. Om hulle te agtervolg, kon ook noodlottig wees. Daarom moes die Britse magte ’n taktiek ontwikkel wat De Wet (en ander aanvoerders se guerilla-vegters) sou neutraliseer. Dit het die volgende punte ingehou:

  • Boerekrygers kon by enige plaashuis kos, water en slaapplek kry. Die vrouens en kinders is daarom na konsentrasiekampe gestuur en die plase vernietig.
  • Die Boere se kennis van die landskap is geëwenaar deur al meer swart mense en Boere in diens te neem. Die Boere het na hierdie mense as “verraaiers” of “joiners” verwys. Dié beleid het nog vir geslagte tot bitterheid gelei. Een van die mees bekende joiners was De Wet se eie broer, generaal Piet de Wet.
  • Dryfjagte is teen De Wet gevoer. Heinings is al langs die spoorlyne gespan en binne skietafstand van mekaar is miniforte (blokhuise) gebou. Britse soldate is daarin geplaas en moes enige aanslag op die spoorlyne probeer afslaan en dadelik rapporteer. Britse magte het in ’n wye kordon op Boerekommando’s inbeweeg en teen hierdie versperrings probeer vaskeer. Dit het die Boere se beweeglikheid aansienlik ingekort, maar tot aan die einde van die oorlog het dit nie vir groot deurbrake gesorg nie. Klein getalle Boere op ’n keer is wel so gevang en was vir die Boere ’n toenemende probleem.

De Wet se genialiteit het daarin gelê dat hy hierdie dryfjagte keer op keer kon ontduik. Eenkeer is hy oor die Vaalrivier gedryf tot hy teen die Magaliesberge vasgekeer was. Toe die saak onredbaar gelyk het, het hy tog ’n voetpad gevind waarlangs hy en sy volle perdekommando kon ontvlug.

Tydens die samesprekings oor vrede wat Boere-offisiere gedurende Mei 1902 in Vereeniging gehou het, was De Wet sterk teen oorgawe gekant. Hy het geglo dat die Boere nog lank teen die Britse magte kon uithou. Uiteindelik was hy een van slegs enkele offisiere wat teen die Britse voorwaardes gestem het. Die ander leiers het onder die invloed van generaals Botha en Smuts geglo dat die bitter einde inderdaad aangebreek het. Op daardie stadium kon hulle nog sekere voorwaardes afdwing, maar ’n groot ramp, byvoorbeeld die gevangeneming van De Wet, kon hulle dwing om onvoorwaardelik oor te gee.

Na die oorlog was De Wet ’n belangrike deel van die herlewing van Afrikaners se trots. Terwyl hy saam met ander Boeregeneraals na Europa op pad was om finansiële steun te soek, het hy sy herinneringe aan die oorlog te boek gestel. Sy Stryd tussen Boer en Brit is ook in Engels as Three year’s war uitgegee. Dit was ’n blitsverkoper en het lesers wêreldwyd onder indruk van die Boere se moed, vernuf en deursettingsvermoë gebring. Deur politieke deelname aan die “Orangia Unie” en as minister in die koloniale regering, het hy sy volk ook help opstaan.

Met Uniewording was De Wet een van die Boereleiers wat toenemend bekommerd was oor Botha en Smuts se Britsgesinde neigings. Dié twee leiers het geglo dat Afrikaners hulle daarmee moes versoen dat hulle deel van die Britse Ryk geword het en die geleenthede aangryp wat dit aan hulle gebied het. Generaal Hertzog, ook ’n Vrystater, was die sterkste politieke opponent hiervan. Hy het in 1914 die Nasionale Party gestig met ’n “tweestrome-beleid” teenoor Botha en Smuts se “konsiliasie”. De Wet het Hertzog ondersteun.

In 1914 het nog iets plaasgevind wat De Wet se lewe onherroeplik sou verander. Die gespanne situasie in Europa het tot oorlog gelei. Brittanje was die leier van die Geallieerdes wat teen die Spilmoondhede, onder leiding van Duitsland te staan gekom het. Baie Afrikaners het geglo dat dit die regte geleentheid was om Suid-Afrika weer van Brittanje te bevry. Botha en Smuts, daarenteen, het besluit om Brittanje aktief te steun, deur Duitswes-Afrika (vandag Namibië) te verower. Verskeie leiers was baie sterk daarteen gekant. Hulle kon nie sien dat Afrikaners die wapens teen ’n vriendskaplike moondheid soos Duitsland opneem nie. Ten spyte van pogings deur onder andere oudpresident M.T. Steyn om die groepe te versoen, is die Suid-Afrikaanse Weermag opgeroep om vir die oorlog te mobiliseer.

In die opvolgende onrus is die veel geroemde generaal Koos de la Rey per ongeluk doodgeskiet, nog voor daar vyandelikhede was. Die hoof van die weermag, generaal Christiaan Beyers, het bedank en tot gewapende protes oorgegaan. Hy het later in die Vaalrivier verdrink. Generaal de Wet het tot openlike rebellie oorgegaan. Sy mag is egter twee maal deur goed toegeruste eenhede van die weermag verslaan. Hy het sy manskappe aangemoedig om die gunstige voorwaardes vir oorgawe aan te neem, en self ontvlug.

Nog ’n rebelleleier, generaal Manie Maritz, het met ’n deel van die weermag na die Duitsers in Duitswes oorgeloop. De Wet se plan was om by hulle aan te sluit. Die weermag het snuf in die neus gekry oor waar hy was. Op die plaas Waterbury, noord van Vryburg, het ’n motorbrigade hom ingehaal en in hegtenis geneem.

De Wet is aan hoogverraad skuldig bevind, maar het ’n ligte vonnis gekry. Hy is tot ses jaar gevangenisstraf en 2 000 pond gevonnis. Die geld is deur ondersteuners ingesamel en die vonnis is versag, sodat hy na ses maande vrygelaat is. De Wet moes onderneem om nie weer aan politiek deel te neem nie. Hy het hom daaraan gehou, maar tot met sy dood het mense hom graag besoek om inspirasie en advies van hom te ontvang.

Besondere bydrae

wysig

Christiaan Rudolf de Wet se bydrae kan op verskillende maniere beskou word. Voor die Tweede Vryheidsoorlog het hy reeds ’n bydrae as leier op plaaslike vlak gelewer. Die verloop van die oorlog het hom wêreldwye roem besorg. Belangriker as dit, was dat hy mede-Boere besiel het met ’n bereidheid om die vryheidstryd voort te sit. Selfs na die oorlog was die herinnering aan sy prestasies, genoeg om volgende geslagte tot die vryheid van hulle volk te verbind. Hoewel sy deelname aan die Rebellie meer omstrede as sy deelname aan die oorlog was, het sy bereidheid om sy eie belange ondergeskik aan die vryheidstryd te stel, bewondering afgedwing.

Generaal Christiaan de Wet is deel van ’n geslag Afrikanerleiers wat volgende geslagte steeds besiel. In ’n tyd wat gewildheid en erkenning vir mense swaar weeg, is dit goed om te lees van iemand vir wie plig eerste was, en erkenning iets wat hy gekry het sonder om daarna te soek.

Piet Joubert (1834–1900)

wysig
 
Piet Joubert

Generaal Piet Joubert het ’n prominente rol in die ZAR se hele geskiedenis gespeel, veral in die herwinning van vryheid in 1881. Hy was ook die sterkste politieke teenstander van president Paul Kruger, hoewel hy terselfdertyd hoof van die republiek se militêre magte was. Met sy dood was sy loopbaan op ’n laagtepunt, aangesien hy nie doeltreffende leiding aan die begin van die Tweede Vryheidsoorlog gegee het nie. Dit is die moeite werd om na hierdie lewe in al sy skakerings te kyk.

Biografiese gegewens

wysig

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Piet Joubert. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

Petrus Jacobus Joubert is op 20 Januarie 1834 in die Kaapkolonie, in die omgewing tussen Prins Albert en Oudtshoorn, gebore. Sy ma sterf kort na sy geboorte en hy word by sy grootouers groot en neem saam met hulle aan die Groot Trek deel.

Soos baie mense van sy ouderdom, het Joubert lank geneem om na die Trek tot ruste te kom. Hy het eers naby Pretoria in die Irene-omgewing geboer, waar hy sy vrou, ook ’n Voortrekkerdogter, ontmoet het. Hulle het in verskillende dele van die republiek geboer, maar uiteindelik in die suidoostelike hoek, in die Wakkerstroom-distrik, gevestig.

Piet Joubert was ’n intelligente persoon wat vir sy gebrek aan skoolopleiding vergoed het deur wyd te lees, veral in die regte. Hy was ’n suksesvolle boer, wat spoedig welvarend geword het – iets uitsonderlik in ’n samelewing waar boere meestal bloot selfversorgend was. Gedurende die 1860’s is hy vir die Wakkerstroom-kiesafdeling tot die Volksraad van die ZAR verkies. Hy het ook vir ’n tyd lank as prokureur-generaal van die republiek diens gedoen.

Toe Brittanje die ZAR in 1877 geannekseer het, was Joubert konsekwent in sy weerstand daarteen. Toe die weerstand op oorlog uitgeloop het, is hy as kommandant-generaal van die republikeinse magte aangewys. In dié hoedanigheid was hy aanvoerder van die Boeremagte by die slag van Majuba.

Met die herwinning van onafhanklikheid het Joubert kommandant-generaal van die republiek se magte gebly, tot hy in 1900 oorlede is. Met elke presidentsverkiesing van 1883 tot 1898 het hy teen Paul Kruger gestaan, maar nooit gewen nie.

Vroeg in die Tweede Vryheidsoorlog het Joubert tydens ’n veldslag van sy perd afgeval en inwendige beserings opgedoen. Hy het nooit ten volle herstel nie en is op 28 Februarie 1900 in Pretoria oorlede.

Openbare lewe

wysig

Toe Andries Pretorius in 1852 die Sandrivierkonvensie met Brittanje gesluit het, het die gebied noord van die Vaalrivier as die Zuid-Afrikaansche Republiek onafhanklik geword. Dit het die chaotiese toestand in dié wêrelddeel verdoesel. In die verre noorde, in die Soutpansberggebied, het volgelinge van die trekleier Hendrik Potgieter gewoon. Hulle het nie Pretorius se gesag aanvaar nie en daarom ook nie die Volksraad, wat na die konvensie verkies is, erken nie. In die ooste het die Lydenburg-distrik hulleself voor 1852 as ’n eie republiek beskou. Hulle gebied was rofweg van Lydenburg in die noorde tot by die grens met Zoeloeland in die suide. Hulle het ook nie altyd die gesag van die Volksraad, wat in Potchefstroom gesetel was, erken nie. Die derde groep was die volgelinge van Pretorius. Hulle het hoofsaaklik in die Potchefstroom-Rustenburg-omgewing gewoon en was die enigste groep wat die Volksraad se gesag ten volle aanvaar het.

M.W. Pretorius, een van Andries Pretorius se seuns, het president van die ZAR geword het. Een van sy planne om die bevolking tot ’n eenheid saam te snoer, was om ’n nuwe hoofstad te vestig. Nie een groep sou kon sê dat ’n ander groep sy hoofstad op almal wou afdwing nie. So is Pretoria (vernoem na Andries Pretorius) gestig. Sterk figure wat eenheid help bewerkstellig het, was Paul Kruger (deel van die Potgieter-groep, maar in Rustenburg woonagtig) en Piet Joubert, uit die ou Lydenburg-republiek.

Een van die ZAR se mees akute probleme was ’n gebrek aan kundigheid. Min Voortrekkers het kennis gehad van landsadministrasie en regspraak. Drie Trekleiers het talent in daardie rigting gehad, maar al drie is oorlede: Gerrit Maritz en Piet Retief tydens die trek, en Andries Pretorius wat te vroeg dood is om aan die opbou van die staat deel te neem. Op daardie stadium kon die staat ook nie goeie salarisse betaal om mense van buite te lok nie.

Iemand soos Piet Joubert was onder hierdie omstandighede van onskatbare waarde. Hy het goeie besigheidsaanvoeling gehad en kon welvarend raak in ’n tyd wat die meeste mense net kop bo water gehou het. Die staat se vermoë om hom vir sy dienste te betaal, was vir hom nie deurslaggewend nie. Toe die republiek geen ander keuse gehad het nie, kon Joubert met die kennis wat hy self opgedoen het, as prokureur-generaal diens doen.

Die groot aantal onafhanklike swart stamme het dele van die ZAR kort-kort bedreig. Joubert het in verskeie veldtogte deelgeneem en homself as ’n sterk militêre leier bewys. In die 1860’s is Joubert deur die Wakkerstroom kiesafdeling, waar hy permanent gewoon het, tot die Volksraad verkies. Hy was in die politiek, soos in besigheid en militêre sake, uitgeslape en baie versigtig. Daarom het hy weldra as “Slim Piet” bekend gestaan.

As gevolg van Joubert se reputasie het hy, wanneer president Thomas Francois Burgers oorsee was, as president waargeneem. Die ander sterk leier, Paul Kruger, was sterk teen Burgers gekant en wou niks met sy regering te doen hê nie.

Na Brittanje die ZAR in 1877 geannekseer het, het hulle probeer om soveel moontlik erkende Boereleiers in die regering te betrek. Piet Joubert het konsekwent geweier om daaraan deel te neem en so sy geloofwaardigheid as Boereleier gevestig. Dit was in later jare ’n geskil tussen hom en Kruger dat laasgenoemde wel in die Britse administrasie gedien het.

Dit het aan die begin gelyk of die meeste burgers van die ZAR hulle met Britse anneksasie sou versoen. Joubert was een van ’n klein groepie wat onvermoeid geywer het om die land se onafhanklikheid te herstel. Hy was oortuig dat deelname aan die Britse Ryk tot die verdwyning van ’n eie Boere-identiteit (die woord Afrikaner is toe nog selde gebruik) sou lei.

Dit het gou geblyk dat die meeste burgers nie die anneksasie verwelkom het nie. Paul Kruger, M.W. Pretorius en Piet Joubert was die sogenaamde Driemanskap wat die protes georganiseer het, met die Britse owerhede geskakel het en weer aan die burgers verslag gedoen het. Toe dit blyk dat hulle niks met die koloniale owerhede in Suid-Afrika kon uitrig nie, het hulle twee maal met die regering in Engeland gaan onderhandel. Die Liberale Party het intussen in Engeland aan bewind gekom. Hulle was teen die anneksasie gekant, maar het nie kans gesien dat die magtige Britse Ryk stert tussen die bene uit ’n kolonie padgee nie.

Die Driemanskap het hierdie onbevredigende resultaat aan ’n volksvergadering by Paardeberg (in die huidige Krugersdorp) bekend gemaak. Die burgers het besluit om hulle republiek eensydig te herstel, wel wetende dat dit tot oorlog teen Brittanje sou lei. Paul Kruger is as president aangewys en Piet Joubert as kommandant-generaal. Die belangrikste dorpe, Pretoria, Potchefstroom en Lydenburg was almal in Britse hande. Daarom sou Heidelberg as hoofstad gebruik word.

Joubert het onmiddellik begin om alle voorbereidings vir oorlog te tref. Om optrede te voorkom, is die Britse mag in Pretoria vasgekeer. ’n Mag wat hulle van Lydenburg te hulp gesnel het, is by Bronkhorstspruit voorgelê en bykans vernietig. Terwyl die binnelandse mag lamgelê was, het Joubert geweet die eintlike bedreiging sou ’n inval uit Natal wees. Hy het die omgewing goed geken en kon sy magte goed ingrawe om al die moontlike deurgange te stuit.

Die Britse magte het twee maal deur die Boerelinies probeer druk: By Schuinshoogte (of Ingogo) en Laingsnek. Al twee kere is hulle met groot verliese teruggedryf. Die Britse aanvoerder, Colley, het besluit om die Boere heeltemal te fnuik, deur van die gebaande weë af te wyk. Gedurende die nag van 26 Februarie 1881 is 'n groot kop, wat beheer oor ’n groot omgewing sou bied, bestyg. Dit was Majuba. Mevrou Joubert, ’n formidabele vrou wat haar man dikwels op militêre ekspedisies vergesel het en van groot hulp was, was die eerste om Britse soldate op die berg waar te neem. Joubert, wat self van die strategiese waarde van die kop bewus was, kon dit byna nie glo nie. Hy het wagte spesiaal by die plekke waar die berg bestyg kon word, geplaas. Hulle het ongelukkig hulle taak nie baie ernstig opgeneem nie en gaan slaap. Die verhaal sê dat Joubert aan sy vrou gesê het dat dit onmoontlik was; dit was seker maar bergbokke wat sy sien. Haar antwoord was: “En van wanneer af dra die bergbokke rooi baadjies?”

Joubert se antwoord op hierdie Britse uitdaging was om die Britse mag aan te val voor hulle hulleself goed kon ingrawe. Hy het die terrein baie goed uitgekies, sodat die Boere die berg bykans ongesiens kon bestyg. Die Britse soldate, wat na die uitputtende nagmars gaan slaap het, was totaal uit die veld geslaan toe die Boere hulle op die berg verras. ’n Kort, bloedige slag het gevolg, waartydens Colley self gesneuwel het. Die militêre vernuf van Piet Joubert en sy burgers se vasberadenheid het die Britse owerhede oortuig dat dit nie so maklik sou wees om die “rebellie” in Transvaal te onderdruk nie. ’n Skikking is bereik, waarvolgens die ZAR sy onafhanklikheid gedeeltelik herwin het. Dit sou voortaan slegs wat buitelandse verhoudings betref, aan Brittanje ondergeskik wees.

Die periode tussen die twee Vryheidsoorloë word deur Paul Kruger oorheers, met Joubert wat altyd tweede viool gespeel het. Hulle het albei vir president gestaan, maar Kruger het met ’n aansienlike meerderheid gewen. In die ZAR was daar nie politieke partye nie. Kiesers het tussen persone gestem vir sowel president as volksraadslede. ’n Mens sou byvoorbeeld weet dat oom Willem ’n Kruger-man was en oom Koos ’n Joubert-man, maar dit het nie beteken dat die een wat verkies word, sy leier in alle opsigte moes volg nie. Om die een te steun, het nie noodwendig beteken om teen die ander gekant te wees nie. Daarom kon die onsuksesvolle kandidaat vir president die tweede belangrikste pos in die republiek, die van kommandant-generaal, vul.

Tot voor die ontdekking van goud was die verskille tussen Joubert en Kruger nie baie ernstig nie. Met goud het egter ’n toestroming van “Uitlanders,” hoofsaaklik vanuit Engeland, die ZAR binne gestroom. Kruger was bang dat Uitlanders, as hulle politieke regte ontvang, die regering sou oorneem en die republiek by die Britse Ryk laat inskakel. Daarom het hy dit veel moeiliker gemaak om burgerskap te verkry, wat die Uitlanders veronreg laat voel het.

Nog ’n kwessie was Kruger se ekonomiese beleid. Dit is voor die ontdekking van goud geformuleer, toe dit baie moeilik was om enigeen te oortuig om in die ZAR te belê. Hy het “konsessies” of alleenreg vir die vervaardiging van byvoorbeeld seep, drank en dinamiet teen geringe koste aan sekere mense toegestaan. In ’n omgewing waar niemand werklik wou belê nie, was dit 'n goeie idee, maar na die ontdekking van goud was daar skielik ’n groot binnelandse mark en talle ondernemers wou in vervaardiging belê.

Dit was nie net Uitlanders wat teen Kruger se beleid oor stemreg en konsessies gekant was nie. ’n Groot groep Boere, onder leiding van Piet Joubert, het mettertyd as die Progressiewes bekend geword. Hulle wou ’n vryer ekonomie tot stand bring en het geglo dat Kruger se onbuigsame beleid oor Uitlanderstemreg die republiek juis in gevaar gestel het. Hulle het geglo dat min Uitlanders hulle eie burgerskap vir ZAR-burgerskap sou verruil. Dit sou beter wees om die keuse aan Uitlanders te stel, en die wat wel burgerskap wou hê, aktief in te skakel. Dit sou volgens hulle keer dat opstandigheid breekpunt bereik en Brittanje sou nie rede hê om in te gryp nie.

Joubert kon nooit die meerderheid burgers van sy siening oortuig nie. In 1893 het hy met slegs ’n paar honderd stemme teen Kruger verloor, maar teen 1898 was die stemming tussen Boere en Uitlanders so vyandig, dat Joubert se siening deur baie as verraad beskou is. Hy het dus skaars meer as ’n kwart van die stemme ontvang.

Sedert die mislukte Jameson-inval van 1897 het oorlog tussen die ZAR en die Britse Ryk al meer waarskynlik gelyk. Joubert was verantwoordelik vir die uitbou van die republiek se weermag en oorlogsvoorbereidings. Hy was versigtig, want openlike voorbereidings kon dit laat lyk of die ZAR die aggressiewe party was en Brittanje ’n voorwendsel gee om oorlog te verklaar. Aan die ander kant, as Brittanje op oorlog afgestuur het, moes die ZAR voorbereid wees. Joubert het hom dus aan die politiek onttrek (waar hy steeds geglo het dat Kruger ’n noodlottige beleid gevolg het) en aan militêre voorbereidings toegewy.

Die vlak van gereedheid van die ZAR teen 1899 was ’n groot prestasie van Joubert. Die permanente weermag is vergroot en van goeie wapentuig voorsien. Van alle soorte wapentuig is die beste uit Europa ingevoer. Creusot kanonne uit Frankryk kon groter verwoesting saai as enigiets tot die Engelse se beskikking. Mausergewere uit Duitsland was verreweg die mees gevorderde ter wêreld. Dit was oor ’n lang afstand akkuraat en het afgevuur sonder om ’n rookwolkie te veroorsaak. Dit het uitstekend by die Boere se taktiek om hulle agter bosse en klippe te versteek, gepas. Forte is reg rondom Pretoria opgerig, hoewel dit nooit gebruik is nie. Oproepinstruksies is aan alle burgers gestuur, in afwagting op die naderende krisis.

Teen 1899 was Piet Joubert reeds 65 jaar oud, ’n heel gevorderde leeftyd vir daardie tyd. Toe die oorlog op 11 Oktober uitgebreek het, het Joubert bevel oorgeneem. In teenstelling met die voorbereidings wat hy professioneel en met toewyding aangepak het, was hy ’n lustelose aanvoerder toe die oorlog eers uitgebreek het. Sy hele strategie was op verdediging ingestel. Britse magte is in die grensdorpe Ladysmith in Natal en Kimberley en Mafeking in die Kaapkolonie vasgekeer. Die spoorweë en ander moontlike roetes vir versterkings is geblokkeer. Daar is egter geen poging aangewend om die Boers se aanvanklike oormag en meerderwaardige wapentuig te gebruik om tot die aanval oor te gaan nie.

Britse pogings om die grensdorpe te ontset het tot skitterende oorwinnings vir die Boere gelei. Die Britte was totaal onkant betrap en met doelgerigte aanvalstaktiek kon die Britse magte honderde kilometers ver teruggedryf word. Jonger generaals soos Botha, De la Rey (in Transvaal) en De Wet (in die Vrystaat) het hulle daarvoor beywer, maar Joubert het vasgeskop. Volgens ’n verhaal het hy gesê dat as God ’n mens die pinkie gee, jy nie die hele hand gryp nie. Wat ook al sy rede was, hy het ’n gulde kans deur sy vingers laat glip. Die Britse magte het geduldig op versterkings gewag en toe alle weerstand voor hulle weggevee.

Besondere bydrae

wysig

Daar is in die geskiedenis soveel faktore wat ’n belangrike rol speel, dat dit onmoontlik is om te sê hoe sake sou verloop het as byvoorbeeld, Joubert in 1893 vir Kruger as president verslaan het. Joubert se finale mislukking as aanvoerder van die Boeremagte, moet ’n mens nie sy ander prestasies uit die oog laat verloor nie. Die simboliese waarde van die oorwinning by Majuba het ’n belangrike rol in die opkoms van bewuste Afrikanerskap gehad. Hy het ’n ander soort Afrikanerskap as Kruger s’n verteenwoordig, wat belangrik is, al het dit nooit die botoon gevoer nie. Verder het sy voorbereidings vir die oorlog ’n belangrike grondslag gelê vir die heldhaftige stryd wat die Boere later gevoer het. ’n Mens moet nie vergeet nie dat Joubert vir baie jare die leier was van ’n groep wat Louis Botha, Koos de la Rey, Christiaan Beyers en Danie Theron ingesluit het.

Generaal Piet Joubert is een van die Boereleiers wat somtyds in die vergetelheid verdwyn. ’n Deegliker ondersoek wys dat hy op ’n bepaalde tyd ’n deurslaggewende rol in sy volk se lewe gespeel het.

Paul (SJP) Kruger (1825–1904)

wysig

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Paul Kruger. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

 
SJP KRUGER

Oom Paul, soos die laaste president van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) bekend was, was ’n eeu gelede ’n wêreldfiguur. Die kalm en onverstoorbare manier waarop hy op hoë ouderdom sy volk se vryheid verdedig het, het oral respek afgedwing. Hy is in Switserland oorlede en vir verskeie jare wou die Britse owerheid nie toestemming gee dat hy in Suid-Afrika herbegrawe word nie. Hulle was bang dit sou tot ’n herlewing van Afrikanernasionalisme lei.

Biografiese gegewens

wysig

Stephanus Johannes Paulus Kruger is op 10 Oktober 1825 op die plaas Bulhoek naby Steynsburg gebore. Hulle gesin was een van vele wat in 1836 onder leiding van Andries Hendrik Potgieter die Groot Trek aangepak het. Verskeie redes vir die Groot Trek het vir hulle gegeld: Sy pa kon na baie jare nie ’n plaas van sy eie kry nie, hulle het gefrustreerd gevoel met die onveiligheid aan die Kaapse Oosgrens en was ontevrede oor die toenemend Engelse karakter van die kolonie.

Reeds in 1836 het hy met die onsekerheid van die Trekpad te doen gekry, toe hy deel van die laer by Vegkop, naby vandag se Heilbron, was, wat deur die Matabeles aangeval is. Die Krugers was, saam met Potgieter, oortuig dat die Trek noord van die Vaalrivier moes eindig. Na die terugslae in Natal, vroeg in 1838, het hulle dus Transvaal toe getrek.

As jongman het Paul Kruger in die omgewing van Rustenburg gevestig. Hoewel hy ’n kort tyd in die Lydenburg-Ohrigstad omgewing gewoon het, was sy plaas Waterkloof tot aan die einde van sy lewe sy tuiste.

Paul Kruger was oraloor bekend as ’n buitengewoon sterk en dapper man. Daar is baie stories oor hom in omloop, maar dis nie moontlik om vas te stel of alles waar is nie. Die een gebeurtenis waarvan ons seker is, is dat hy sy eie duim na ’n skietongeluk met ’n knipmes geamputeer het. Dit het moontlik sy lewe gered. Nog ’n storie speel tydens ’n leeujag af. Een lid van die geselskap was baie grootpraterig, maar toe die leeu naby was, was hy nêrens te sien nie. Na alles verby was, het hy so grootpraterig soos voor die tyd, die leeu se tande gemeet. Paul het ’n aanloop geneem, op die leeu gespring en die leeu se wind met sy knieë uitforseer. Die lug het oor die stembande beweeg en die dooie leeu het vir oulaas “gebrul”. Die grootprater het hom natuurlik byna dood geskrik.

Soos die gewoonte was, is Paul Kruger reeds op 17 getroud. Hy was erg verlief op sy jong bruid en boonop ekstaties oor die geboorte van hulle eersteling. Mense naby aan hom was verbaas oor hoe spelerig en vrolik hy in dié tyd was. Moeder en kind het egter siek geword en gesterf. Kruger was byna ontroosbaar en het vir ’n tyd “soos ’n dier van die veld” in die berge gaan bly. Tog het hy sy greep op die lewe herwin. Hy is weer getroud, met ’n familielid van sy eerste vrou. Haar naam was Gezina. Daar is ’n voorstad van Pretoria wat na haar vernoem is. Saam het hulle 16 kinders gehad, hoewel almal nie oorleef het nie. Sy is kort voor hom in Switserland oorlede.

Paul Kruger was van jongs af in die openbare lewe betrokke. As gevolg daarvan kon hy nie die nodige aandag aan sy boerdery bestee nie, en was tot laat in die 1880’s knaend finansieel in die knyp.

Nadat Kruger in 1882 staatspresident van die ZAR geword het, het hy meeste van die tyd in die hoofstad, Pretoria gewoon. Hoewel hy deftig aangetrek het en waardigheid aan sy amp verleen het, het hy diep in sy hart ’n gewone boeremens gebly. In sy groot erf in Kerkstraat is groente gekweek en ’n melkkoei of twee is elke dag deur mevrou Kruger gemelk. Soggens het hy vroeg opgestaan en pyp op die stoep gerook. Watter verbyganger ook al die behoefte gehad het, kon by die president aansluit. Selfs sy kantoor was op die onderste verdieping van die regeringsgebou op Kerkplein, sodat verbygangers soms deur die venster met hom gesels het.

Die feit dat Oom Paul so plat op die aarde was, het hom nie minderwaardig in die geselskap van wêreldleiers laat voel nie. Dit was juis die kenmerk wat die wêreld se verbeelding aangegryp het: ’n Man met geen formele onderwys nie en duidelik van boere-agtergrond, wat die insig en intelligensie gehad het om van die slinksste onderhandelaars op hulle neuse te laat kyk. ’n Man wat nederig oor homself was, maar vreesloos op die eer van sy land en volk aangedring het.

Toe die Britse magte in 1900 stelselmatig eers die Republiek van die Oranje Vrystaat en toe die ZAR verower het, moes die bejaarde president in die rigting van die Portugese hawe, Lourenco Marques (vandag Maputo) terugval. Uiteindelik het hy aan boord die Nederlandse skip, die Gelderland, gegaan, om die stryd op diplomatieke vlak in Europa voort te sit.

Na ’n reis deur verskeie Europese lande het hy eers in Nederland en toe in Switserland, in die dorp Clarens gaan bly. Sy gesondheid het agteruit gegaan, tot hy op 14 Julie 1904 oorlede is. Hy is wêreldwyd as ’n held geëer.

Openbare lewe

wysig

Die openbare lewe van Paul Kruger het op jong ouderdom begin, toe hy veldkornet vir sy wyk geword het. Sy ywer, toewyding en bekwaamheid het veroorsaak dat hy ’n al groter leiersrol vervul het.

Om die ZAR te regeer, was ’n baie moeilike taak. Daar was drie groepe: Die Soutpansbergers, die Lydenburgers en die Potchefstromers. Hierdie groepe het elkeen ’n regering verkies wat óf die volle gesag oor hulleself opgeëis het, óf aanspraak op gesag oor al drie groep gemaak het. Boonop was die staat geweldig uitgestrek en yl bevolk. Verskeie swart stamme het in die ooste, noorde en weste voorgekom, wat nie bereid was om die Boere se gesag te erken nie.

Na die dood van die Voortrekkerleier, Andries Pretorius, was daar nie ’n erkende leier in Transvaal nie. Dit het die wanorde verhoog en byna tot burgeroorlog gelei. Kruger het besef hoe belangrik ’n regering, wat deur alle burgers erken word, vir die voortbestaan van die ZAR was. Daarvoor het hy hom beywer en met al die groepe in gesprek gebly.

In 1872 is T.F. Burgers teen Kruger se sin tot president verkies, maar hy het aan die nuwe regering getrou gebly. Meer as een maal het hy militêre veldtogte gelei. Teen die einde van Burgers se regering was Kruger egter een van sy mees uitgesproke kritici. As konserwatiewe Gereformeerde seun van die veld, was hy gekant teen aspekte van Burgers se onderwysbeleid en sy liberale teologiese opvattings.

Tot met die anneksasie van die ZAR in 1877 was Kruger se gewildheid tot mede-Gereformeerdes beperk. Ander Transvalers het hom dikwels as onafgerond en kru beskou. Na die anneksasie het hy die eerste keer as ’n leier van die hele volk na vore getree. Dit is grootliks aan sy onvermoeide ywer en diplomasie te danke dat Transvalers in groot getalle teen die Britse besetting opgestaan het.

Na die slag van Majuba het Kruger besef dat sy volk nie teen ’n volskaalse Britse oorlogspoging sou bly staan nie. Hy moes dus vrede bewerkstellig op ’n manier wat die ZAR se vryheid herstel het, maar Brittanje nie sou verneder nie. Met die Konvensies van Pretoria in 1882 en Londen in 1884 het hy daarin geslaag. Dit het tot sy verkiesing as president in 1883 gelei.

Terwyl president Kruger hard geswoeg het om ekonomiese groei te bewerkstellig, is ryk goudvelde in 1886 aan die Witwatersrand ontdek. Dit sou die ZAR se ekonomiese probleme oplos, maar politieke probleme skep.

Kruger was nie bereid om stemreg aan die sogenaamde Uitlanders toe te ken nie. Sy dilemma was dat hy nie sonder hulle ekonomiese bydrae kon klaarkom nie, maar nie vir die politieke gevolge daarvan kans gesien het nie. Sy sterkste opponent was ook die ZAR se kommandant-generaal, Piet Joubert. Hy was ten gunste van ’n meer buigsame benadering tot die Uitlanders. Ander bekende teenstanders van Kruger was Danie Theron en generaal Koos de la Rey.

Kruger se binnelandse beleid is oorheers deur pogings om die land ekonomies te laat ontwikkel. Om fabriekstigting te bevorder, is konsessies (alleenreg) in sekere bedrywe aan ondernemers verkoop. ’n Spoorlyn van Pretoria na Lourenco Marques is gebou; een van Burgers se projekte waarteen Kruger jare gelede gekant was.

Onderwys is uitgebrei, ’n staatsdiens gevestig en ’n permanente weermag opgebou. Daar was bitter min Transvalers met die kundigheid en ervaring om hierdie soort poste te vul. Engeland was bereid om mense te voorsien, maar Kruger het besef dat die ZAR se vryheid verlore sou gaan. Heelwat Kaapse Afrikaners is aangestel, hoewel Kruger hulle dikwels as te Engelsgesind beskou het. Daarom is talle Nederlanders ingevoer om sleutelposisies te beklee.

Die regering van Paul Kruger was nie altyd ewe gewild nie. Die Uitlanders was hewig daarteen gekant en party Transvalers ook. Die invoer van kundigheid deur “Kruger se Hollanders” het party “landseuns” laat voel dat hulle oor die hoof gesien is. Daar was ook bewerings dat korrupsie ’n rol in die toekenning van konsessies gespeel het. In 1893 het Joubert byna vir Kruger as president verslaan, maar in 1898 het Kruger weer oorweldigende steun ontvang.

Kruger se verreikendste besluit was die uitreik van ’n ultimatum op 9 Oktober 1899 dat Brittanje sy troepe aan die ZAR se grense moes onttrek, of die risiko loop om aangeval te word. Dit het direk tot die uitbreek van die bloedigste oorlog in die Suid-Afrikaanse geskiedenis, die Anglo-Boereoorlog, gelei. Toe dié besluit geneem is, het hy eendragtige steun van sy burgers gehad. Ook sy politieke teenstanders het besef dat Brittanje op oorlog afstuur en dat die ZAR so gou moontlik moes optree, voor die oormag te groot sou word. Teen die tyd weet almal dat Brittanje vasbeslote was om die land te verower en dat dit teen hoë koste vir albei lande gedoen is.

Die laaste deel van Paul Kruger se openbare lewe was sy pogings om steun vir die ZAR in Europa in te win. Hoewel hy as ’n held ontvang is en reuse skares getrek het, kon hy geen regering oorreed om in te gryp nie. Toestande in Europa was reeds gespanne en geen land het kans gesien om die kruitvat te laat ontplof, ter wille van die afgeleë ZAR nie. Hierdie mislukking was vir Kruger ’n reuse teleurstelling.

Besonderse bydrae

wysig

Die grootste bydrae van Paul Kruger was om die ZAR tot ’n eenheid saam te snoer. Hy het dit reggekry deur die weerstand teen Britse anneksasie in 1877 tot 1881. Transvalers het met ’n skok besef dat hulle vryheid nie vanselfsprekend was nie. Om dit te herstel moes hulle leer dat daar ’n tyd is om te debatteer en van mekaar te verskil, maar dat daar ook ’n tyd was om die verskille opsy te skuif en ’n gesamentlike doel na te streef.

Kruger se volgende toets was of hy ook in vredestyd sy volk kon saamsnoer. Tydens ’n oorlog word almal deur die gemeenskaplike vyand saamgesnoer, maar dan spat hulle maklik na die tyd in vyandige groepe uitmekaar. Hierdie toets het Kruger ook geslaag.

Sy twee voorgangers was M.W. Pretorius en Burgers. Pretorius was ’n man van die volk, maar kon nie teen die listigheid van Britse diplomasie stand hou nie. Burgers was hoogs intelligent en het groot planne vir die staat gehad, maar kon nie die volk se steun daarvoor behou nie. Kruger het die positiewe eienskappe van sy voorgangers gekombineer en werklik sukses behaal.

Een van die mees merkwaardige insigte, was dat hy in die 1890’s reeds besef het dat die natuur stadig maar seker besig was om onder “beskawing” te swig. Daarom het hy dele van die Oos-Transvaalse laeveld vir natuurbewaring uitgehou. Dit sou later tot die Nasionale Krugerwildtuin uitgebrei word. Dit is steeds een van die wêreld se voorste bewaringsgebiede.

Al is Paul Kruger al langer as ’n eeu gelede dood, is dit met goeie rede dat baie mense hom vandag nog as die grootste Afrikaner van alle tye sien.

MW Pretorius (1819–1901)

wysig

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Marthinus Wessel Pretorius. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

Inleiding

wysig
 
Marthinus Wessel Pretorius

MW Pretorius word gewoonlik in die Afrikaanse geskiedskrywing deur sy pa, Andries Pretorius, oorskadu. Tog het MW Pretorius ’n deurslaggewende rol in die vestiging van die Boererepublieke gespeel. Die vestiging van nuwe state in pioniersomstandighede is nie sulke boeiende historiese gebeure soos oorloë of volksverhuisings nie, maar is tog noodsaaklik in die oorgang tot gevestigde, moderne samelewings. Die loopbaan van MW Pretorius gee ’n interessante kykie op hierdie proses.

Biografiese gegewens

wysig

Marthinus Wessel Pretorius is op 17 September 1819 as die oudste seun van Andries Pretorius en Christina Petronella de Wit gebore. Hy was dus ongeveer 19 jaar oud toe hy saam met sy ouers aan die Groot Trek deelgeneem het. Toe Pretorius senior aan die einde van 1838 voor die res van sy geselskap uitgetrek het om die strafkommando teen Dingaan te lei, het MW Pretorius saamgegaan. Hy was dus een van die krygers by Bloedrivier.

MW Pretorius vestig in 1839 in die omgewing van Pietermaritzburg, waar hy in 1841 met Aletta Magdalena Smit getroud is. Die egpaar het ’n dogter, Christina Johanna Petronella gehad. In 1848 is die Republiek van Natalia deur die Britse Ryk geannekseer. Andries Pretorius probeer eers om hom met die nuwe bedeling te versoen, maar toe hy later na die omgewing van Potchefstroom vertrek, trek MW en sy jong vrou en dogter saam.

Andries Pretorius was kommandant-generaal van die distrikte Potchefstroom en Rustenburg toe hy in 1853 oorlede is. MW het hom in dié pos opgevolg. Die omstandighede in dié distrikte, sowel as die ander wat later die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) of Transvaal, sou uitmaak, word in die volgende afdeling bespreek. Hier word genoem dat die gebied se onafhanklikheid in 1852 erken is, maar dat dit eers in Desember 1856 tot ’n republiek saamgesmelt het.

In 1857 word MW Pretorius tot president van die nuwe ZAR verkies en in 1859 ook tot president van die Republiek van die Oranje-Vrystaat (OVS). In 1863 bedank hy as Vrystaatse president, omdat sy presidentskap van die ZAR te veel aandag geverg het. Daar is hy in 1864 tot president herkies. In 1871 verloor die ZAR, deels as gevolg van sy hantering van die saak, hulle aanspraak op die diamantvelde van die benede-Vaal-gebied. Hy bedank as president en tree vir die volgende aantal jare op die agtergrond.

Met die anneksasie van die ZAR deur die Britse ryk in 1877 tree hy weer na vore. Toe die Boere eensydig ’n nuwe regering in die lewe roep, is hy saam met Paul Kruger en Piet Joubert die driemanskap wat oor die LAND moes regeer. In daardie amp het hy tot in 1883 gedien.

Na Paul Kruger in 1884 alleen president van die ZAR geword het, het Pretorius die openbare lewe verlaat. Hy vestig hom in Potchefstroom, waar hy tot met sy dood op 18 Mei 1901 woon.

Openbare lewens

wysig

MW Pretorius se openbare lewe begin met die afsterwe van sy pa in 1853. Dit het ’n besonder moeilike mantel op sy skouers laat val. Kom ons kyk eers hoe die dele wat later as die twee Boererepublieke sou bekend staan, in 1853 gelyk.

Die Voortrekkers het in die distrikte Winburg, Potchefstroom, Rustenburg, Lydenburg, Utrecht en Soutpansberg gevestig. Winburg was die noordelike deel van die Vrystaat, Potchefstroom die Wes-Transvaalse hoëveld, Lydenburg op die Oos-Transvaalse platorand, Utrecht in die Suidoos-Transvaal net noord van Zoeloeland en Soutpansberg aan die voet van die Soutpansberge in die verre-Noord-Transvaal.

Hoewel Potgieter Potchefstroom en Lydenburg gestig het, het hy op daardie stadium in Soutpansberg gewoon. In Potchefstroom en Rustenburg was daar nog heelwat van sy volgelinge, hoewel Pretorius die sterkste steun gehad het. Winburg het Pretorius sterk gesteun. Lydenburg en Utrecht is deur Voortrekkers uit die ander geselskappe bewoon. Hulle wou aanvanklik niks met die ander distrikte te doen hê nie.

Die blanke bewoners van die Suid-Vrystaat was oor die algemeen trekboer en nie Voortrekkers nie. Dit beteken dat hulle die Kaapkolonie net ter wille van weiding verlaat het. Hulle was lojaal aan die Britse ryk en wou niks van ’n onafhanklike republiek weet nie.

Hoewel die gebied noord van die Vaalrivier met die Sandrivier-konvensie onafhanklikheid van Brittanje gekry het, het hulle nog nie daardeur ’n staat geword nie. Dit sou hulle self tot stand moes bring. Potchefstroom en Rustenburg het Andries Pretorius as kommandant-generaal aangestel, maar die ander Transvaalse distrikte wou nie sy gesag aanvaar nie. Winburg was steeds onder Britse gesag.

Met sy pa se dood, was dit MW Pretorius se onbenydenswaardige taak om die Voortrekkers tot ’n eenheid saam te snoer. Ingevolge die Sandrivier-konvensie het hy hom by die gebied noord van die Vaalrivier bepaal. Hy het besef dat simbole vir ’n nuwe staat tot stand gebring moes word.

Nie een van die distrikte sou bereid wees om ’n ander se dorp as hoofstad van ’n nuwe republiek te aanvaar nie, daarom wou hy ’n nuwe dorp aanlê. In 1853 het hy ’n deel van die plase Elandspoort en Daspoort aan die walle van die Apiesrivier gekoop met die doel om ’n hoofstad daar aan te lê. Die stad is in Desember 1855 amptelik gestig en Pretoria Philadelphia, ter ere van Andries Pretorius, genoem. Dit is later tot Pretoria verkort. In 1860 het die volksraad dié dorp tot hoofstad van die Zuid-Afrikaansche Republiek verklaar.

Nog ’n belangrike stap na eenwording was die skryf van ’n grondwet, wat vir al die distrikte aanvaarbaar sou wees. Dit sou hulle in ’n republiek met ’n volksraad en president saamsnoer, maar ook ’n deel van hulle selfstandigheid kos. In 1856 het Pretorius, wat bitter min formele opleiding gehad het, leiding met die skryf van ’n grondwet geneem. Dit is deur Potchefstroom, Rustenburg en die nuwe distrik van Pretoria aanvaar. So het die Zuid-Afrikaansche Republiek tot stand gekom. In 1857 is MW Pretorius tot president daarvan verkies.

Ook in 1856 het die distrik Lydenburg hulle eie republiek gestig. Dit het in 1857 by die Republiek van Utrecht aangesluit. Hierdie verenigde republiek het in 1860 by die ZAR aangesluit. Soutpansberg moes intussen ontruim word, weens vyandigheid van omliggende stamme. Alle Voortrekkers noord van die Vaalrivier was dus in een republiek verenig, iets waaraan Pretorius baie hard gewerk het.

Vir Pretorius was dit vanselfsprekend dat die Vrystaat, wie se onafhanklikheid in 1854 met die Bloemfontein-konvensie erken is, deel van die verenigde republiek moes word. Die ideale geleentheid om dit te verwerklik, het in 1859 gekom toe president JN Boshof van die Vrystaat bedank het. Pretorius is tot president van die Vrystaat verkies en was vol vertroue dat eenwording spoedig sou volg.

Vir Pretorius was sake moeiliker as wat hy verwag het. Hy kon nie vrede met die Basotho’s bewerkstellig nie en boonop was nie alle Transvalers gediend met sy aanvaarding van die Vrystaatse presidentskap nie. Stephanus Schoeman, nuwe leier van die Potgieter-groep, het openlik in opstand gekom, sodat burgeroorlog gedreig het. In 1863 het hy daarom as Vrystaatse president bedank en hom op versoening in die ZAR toegespits. In 1864 is hy tot president van die ZAR herkies, maar die ideaal van eenwording met die Vrystaat was verlore.

In die jare wat hierop gevolg het, het Pretorius gepoog om die ZAR se finansies te verbeter. Deel hiervan was om ’n uitgang na die see te verkry, deur grondgebied tot aan die Indiese oseaan uit te brei. Hier het hy hom teen Portugal vasgeloop. Verder het hy nie besef dat dit in die ZAR se belang sou wees om ’n meer kompakte geografie te hê nie, maar eerder probeer om die grense in alle moontlike rigtings uit te brei. Na die noorde het hy met stamhoofde onderhandel om grond noord van die Limpopo, maar Britse protes het dit beëindig.

Na die suidweste het hy op alle grond noord van die Vaalrivier, tot met die samevloeiing met die Oranjerivier, aanspraak gemaak. Van daar het hy ’n lyn reguit noord getrek, tot bykans so ver as die noordelike deel van die Limpoporivier. So het hy aanspraak gemaak op ’n groot deel van die huidige Botswana en die Noord-Kaap. Hierdie gepoogde uitbreiding is met die ontdekking van diamante beëindig. Paul Kruger sou hierdie pogings later hervat, maar met beperkte sukses.

Die ontdekking van diamante in 1870 in die omgewing van die westelike deel van die Vaalrivier, het alles in suider-Afrika verander, veral vir MW Pretorius. Waar sy westelike grondaansprake tevore nie veel aandag getrek het nie, het verskeie groepe na die ontdekking daarop aanspraak gemaak. Brittanje, wat elders nie geskroom het om swart stamme se grond oor te neem nie, was skielik die stamme met aansprake in diamantgebiede se groot beskermer.

’n Hele reeks botsende aansprake het sake in die diamantvelde aansienlik bemoeilik. Terwyl die delwers óf onder Britse gesag, óf onder hulle eie gesag wou wees, het die ZAR, die Vrystaat, Griekwas en Tswana-stamme elk op sekere dele aanspraak gemaak. Nie die Kaapkolonie of die Britse ryk het geloofwaardige aansprake gehad nie, sodat Britse ryksbouers besluit het om Griekwa- en Tswana-aansprake te steun. Soos dit later sou blyk, was dit slegs omdat hulle makliker die grond van dié groepe as van die Boererepublieke sou kon oorneem.

Die Britse voorstel was arbitrasie met die luitenant-goewerneur van Natal, John Keate, as arbiter. Arbitrasie is wanneer strydende partye instem om ’n onverbonde persoon as regter te betrek. Al die partye onderneem om hulle by die arbiter se besluit te berus. Die Vrystaatse president, Jan Brand, het geweier om sy aansprake aan arbitrasie te onderwerp, omdat Keate volgens hom nie onverbonde was nie. Pretorius het egter ingestem, en dit sonder om sy volksraad te raadpleeg. Boonop was hy nie op hoogte met die regsprosedure van arbitrasie nie en die saak van die ZAR is uiters gebrekkig hanteer.

Die arbiter se uitspraak het albei republieke se aansprake op dele van die diamantvelde verwerp. Die Vrystaat kon die saak verder voer omdat hy nie die arbiter se gesag aanvaar het nie, maar vir die ZAR was daar geen genade nie.

Pretorius se gewildheid het oornag getuimel. Transvalers wou ook ’n “geleerde” president, soos die Vrystaat, hê. Hy moes bedank en is deur ’n predikant wat uit die Kaapkolonie ingevoer is, Thomas Francois Burgers, vervang.

Vir die volgende jare hoor ’n mens bitter min van MW Pretorius. Wanneer sake so agteruitgaan dat die Britse owerheid die ZAR annekseer, tree Pretorius weer na vore as deel van die weerstand daarteen. President Burgers, ’n man van moderne en liberale opvattings, het heelwat steun onder Transvaals burgers verloor. Die militêre leier, Paul Kruger, het so sterk van Burgers verskil dat hy geweier het om sy opdragte te gehoorsaam. ’n Oorlog teen die Bapedi in die Lydenburg-omgewing het die hele republiek gedestabiliseer en Brittanje het gevrees dat die hele Suider-Afrika daaronder kon lei. Dit het tot die anneksasie in 1877 gelei.

Burgers se protes teen die anneksasie het op dowe ore geval en hy is as ’n gebroke man terug Kaap toe. Die leiers wat tydens die opbou van weerstand na vore gekom het, was “Seuns van die Land”, soos die burgers mense wat in die republiek gebore is, verwys het. Dit was die twee nuwelinge Paul Kruger en Piet Joubert, maar ook MW Pretorius. Hy het statuur aan die twee minder ervare mans se leiding verleen.

Met die uitbreek van die Eerste Vryheidsoorlog in 1880 is ’n Driemanskap aangestel om saam oor die land te regeer. Met die Pretoria Konvensie in 1881 het hulle formeel die leisels oor die land in hulle hande geneem, totdat Paul Kruger in die presidentsverkiesing van 1883 tot Staatspresident verkies is.

MW Pretorius het van daardie punt af hom weer in sy private lewe teruggetrek. Hy was ’n geëerde burger van die republiek, maar het nie meer aktief aan die politiek deelgeneem nie. In 1901 is hy in Potchefstroom oorlede.

Geskiedkundiges se oordeel oor MW Pretorius is nie almal dieselfde nie. Sommige lê daarop klem dat hy die grondslae vir die ZAR gelê het, terwyl ander meer op sy ambisieuse en dikwels ondiplomatiese, selfs twisgierige, geaardheid klem lê. Wie ook al reg is, hy het ’n belangrike leiersrol gespeel in ’n tyd wat leiersfigure in die ZAR bitter skaars was.

Marthinus Prinsloo (1838–1903)

wysig

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Marthinus Prinsloo. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

Marthinus Prinsloo is op 9 Oktober 1838 in die distrik Graaff-Reinet gebore, oudste seun van Nicolaas Frans en Isabella Johanna Petronella Rautenbach. In die 1840’s trek die gesin na die Vrystaat en vestig hulle vir ’n wyle op Bloemfontein, waarna hulle na die plaas Waterval in die Bethlehem distrik verhuis. Soos menige pionierseun het die jong Marthinus het weinig formele skoolopleiding ontvang. Tog openbaar hy reeds op ’n vroeë ouderdom leierseienskappe en is hy bekend as ’n skrander en begaafde seun, veral na sy optrede in die Basotho-oorloë. Reeds op die jong ouderdom van 28 word hy in Augustus 1867 verkies as veldkornet vir die Winburgkommando. Ná die Basotho-oorlog word die taak Prinsloo opgelê om die okkupasiewet in die Verowerde Gebied toe te pas, sowel as om die plase daar te inspekteer.

Vir sy aandeel in die oorlog ontvang Prinsloo in 1869 die plaas Leeuwspruit in die Ladybrand distrik, waar hy snel vooruitboer en ’n gesiene man in die omgewing word. Hy trou met Elsie Petronella Jacoba Botha, wat vir hom vyf seuns en agt dogters in die lewe bring. In 1876 word hy verkies as volksraadslid vir die wyk Koranaberg. Hy dien op ’n aantal kommissies, en raak bekend as ’n goeie spreker. Hy vestig hom in 1882 opnuut op die familieplaas Waterval, en reeds in 1883 word hy weer tot die volksraad verkies, hierdie maal vir die wyk Taaiboschspruit. Hy dien terselfdertyd as kommandant van die Winburgkommando, en hy is ook vrederegter. In 1889 onttrek hy hom uit die openbare lewe, koop ook die plaas Vredepoort, en word ’n vermoënde man.

Toe die kommandeerbevel in Oktober 1899 uitgaan is Marthinus Prinsloo 61 jaar oud, en die mees senior offisier in die noord-Vrystaat. Die kommando’s van Bethlehem, Vrede, Winburg, Harrismith, Kroonstad en Heilbron verkies Prinsloo tot hoofkommandant, en hy lei hulle in hierdie hoedanigheid na die Natalse front. Hy neem hier aan ’n aantal gevegte en die beleg van Ladismith deel. Na die Britse deurbraak bewaak hy vir ’n ruk die passe in die Drakensberge, totdat president Steyn hom terugroep Kroonstad toe, wat intussen die nuwe Vrystaatse hoofstad geword het. In Junie 1900 lê Prinsloo sy amp as hoofbevelvoerder van die Vrystaatse Republiek neer, maar hy dien nog nie-amptelik onder generaal Piet de Wet, en speel ’n beduidende aandeel in die oorwinning oor die Yeomanry rondom Lindley.

Prinsloo het nog nie-amptelik ’n generaalsrang behou, en nadat president Steyn gesê het dat hy eersgenoemde as ’n gewone burger beskou, heers daar onsekerheid oor wie welke rang in die Vrystaatse magte beklee. Generaal Christiaan de Wet word beskou as die mees senior offisier, maar is nie as sodanig verkies nie. ’n Volle krygsraad verkies hom toe as sulks met ’n oorweldigende meerderheid. President Steyn stel Prinsloo as waarnemende hoofkommandant aan, met die opdrag om die passe in die Brandwaterkom te bewaak. Dit is ’n onaangename taak, want baie van die manskappe se vrouens, kinders, vee en huisdiere is ook in die lomp laer aanwesig. Ná De Wet se uitwyking na die Transvaal keer meeste van sy agtervolgers hulle op Prinsloo, en hy word spoedig omsingel. Hy ontvang opdrag van die krygsraad om ’n wapenstilstand aan te vra, maar dit word geweier. Na aanleiding hiervan bied hy voorwaardelike oorgawe aan die Britse magte aan, maar toe ook dít geweier word, gee hy op 29 Julie 1900 met 3 000 man aan generaal Hunter oor.

Daar is onenigheid oor die aard en motief van Prinsloo se optrede. Baie het sy oorgawe as verraad beskou. Generaal de Wet het dit beskryf as “’n gruwelike moord op regering land en volk”, terwyl Prinsloo se eie broer Michael gedreig het om hom dood te skiet. Terwyl die meeste burgers na kampe op Indië gestuur is, is Prinsloo in Simonstad aangehou. Vanweë die feit dat van die burgers onder hom ook na die oorlog repatriasiehulp ontvang het, is die aantygings van verraad opnuut gehoor. Hierdie persone sou as die “nine-penny boys” bekend raak. Marthinus Prinsloo het na die oorlog na sy plaas teruggekeer as oud en afgeleef. Hy was verstoot en eensaam, en hy sterf daar in 1903.

Niklaas Smit (1837–1896)

wysig

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Nicolas Jacobus Smit. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

Nicolaas Jacobus Smit is op 30 Mei 1837 op die plaas Doornbos in die distrik Graaff-Reinet gebore, die oudste kind van Nicolaas Jacobus en  Elizabeth Magdalena, gebore van der Merwe. Die gesin trek in 1840 na Natal, maar ná hierdie Boererepubliek deur Engeland geannekseer word, vestig hulle hulle in die Wes-Transvaal. Hier lê Nicolaas sr. die plaas Leliefontein in die latere distrik Ventersdorp aan. Die jong Nicolaas het al op die ouderdom van veertien op kommando gegaan, aangesien hy hom toe reeds as ruiter en skut onderskei het. Hy neem deel aan strafekspedisies teen opstandige swartstamhoofde, waaronder Setshele (in 1852), Makapan (in 1854), en Mapela (in 1858). Dit was tydens die stormloop op laasgenoemde se bergvesting in die Noord-Transvaal waar hy in die linkeroor geskiet is. Sy oordrom het gebars, en hy sou later blind in sy linkeroog word.

Hy trou in April 1861 met Hendrika Stephina Pretorius, ’n huwelik waaruit drie seuns en twee dogters gebore word. In 1864 word Smit verkies as veldkornet vir die wyk Mooirivier in die distrik Potchefstroom, en hy gaan in hierdie hoedanigheid op kommando in die Katlagter- en Matshemveldtogte in 1867–1868. In 1873 verhuis na die distrik Ermelo, waar hy die plaas Goedehoop gekoop. Tydens die Sekhukhune-oorlog in 1876 word hy deur president Burgers aangestel as luitenant-generaal van die westelike magte, en behaal hy by Maseloonskraal en Mathebiskop oorwinnings. Na die mislukking van die oorlog as sodanig keer Smit na sy plaas terug en wy hom aan sy boerdery.

Met die uitbreek van die Eerste Vryheidsoorlog in Desember 1880 sou Niklaas Smit die geleentheid kry om sy krygsvernuf en leierseienskappe op ongeëwenaarde wyse aan die wêreld te openbaar. As veggeneraal dien hy die Britse magte onder generaal George Pomeroy Colley op 8 Februarie 1881 ’n gevoelige slag by Schuinshoogte in Natal toe. Colley sou ’n paar dae later gedurende die Saterdagnag van 26 Februarie 1881 die Majubaberg in besit neem. Sondagmôre beveel kommandant-generaal Piet Joubert vir Smit om die Engelse van die berg af te haal. Smit se bekende wekroep “Die wat nie lafaards is nie, volg my!” het tot gevolg dat ongeveer 200 man hom volg tydens die bestorming van Die Berg van die Duiwe. Die slag was teen elfuur die oggend gelewer, met 134 van die vyand gewond en 92 dood, waaronder Colley self. Vyf Boere is gewond, en slegs een is aan die dood afgestaan.

Na die oorlog word Smit verkies as volksraadslid vir Middelburg, en hy word op 9 Mei 1882 ingesweer. Hy vergesel president Paul Kruger in 1883 en 1884 as lid van die Transvaalse Deputasie na Engeland. Die doel van die Deputasie was om die “Susereiniteitskwessie” insake die Transvaalse buitelandse beleid opgehef te kry, sowel as om ’n skikking te bereik oor die Transvaalse wesgrens en die staatskuld te verminder. Smit is dan ook ’n ondertekenaar van die Londense Konvensie van 1884. Die Deputasie word na ’n suksesvolle tog deur Europa op 15 Julie 1884 feestelik in Pretoria ontvang.

Buiten as lid vir Ermelo is Smit in 1885 ook tydelike voorsitter van die Volksraad, en in 1886 is hy permanente voorsitter. In Junie 1887 word hy verkies as vise-president, en word hy ook lid van die Uitvoerende Raad. Hy sou tydens sy politieke loopbaan op verskeie regeringskommissies dien, waaronder dié oor die Barbertonse Goudvelde (1886), Opleidingsregulasies vir Aptekers (1887), Die inlywing van die Nieuwe Republiek by die Suid-Afrikaanse Republiek (1888), sowel as dié oor die Pretoria-Delagoabaai-spoorlyn en verskeie met betrekking tot Swaziland. Smit is ook stigter van die eerste Landbouvereniging in 1892 en kurator van die Staatsgymnasium.

Generaal Niklaas Smit is in sy huis op Pretoria oorlede op die betreklike jong ouderdom van 58. Hy ontvang ’n staatsbegrafnis op 5 April 1896, en word in die Heldeakker ter ruste gelê. Tydens sy leeftyd het hy ook die aansien van die buitewêreld verwerf. Portugal maak hom Kommandeur van die Orde van die Onbevlekte Ontvangenis, die Nederlanders maak hom Kommandeur van die Orde van die Nederlandse Leeu, en Pruise maak hom Ridder van die Rooi Adelaar. Alhoewel hy geen formele skoolopleiding ontvang het nie, het Smit ’n belangrike bydrae gelewer om die Transvaal se aansien en welvaart tot op die hoogste vlak te ontwikkel. Hy was vatbaar vir oortuiging, en ’n goeie spreker in die Raadsaal. As krygsman was hy ’n briljante bevelvoerder en dapperste onder die dapperstes.

Theunis (MT) Steyn (1857–1916)

wysig

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Marthinus Theunis Steyn. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

Marthinus Theunis Steyn was president van die Republiek van die Oranje-Vrystaat toe die Anglo-Boereoorlog in 1899 uitgebreek het. In sekere opsigte was hy die teenoorgestelde van Paul Kruger, president van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) of Transvaal. Steyn was nog redelik jonk, in die Vrystaat gebore toe die Groot Trek al iets van die verlede was, fyn afgerond, wel belese met ’n Europese graad in die regte agter sy naam en getroud met die dogter van ’n vooraanstaande Engelse predikant in die NG Kerk. In ’n sin kan mens sê M.T. Steyn was die eerste moderne Afrikanerleier.

Steyn het regdeur die oorlog in die veld gebly en was ’n reuse inspirasie vir die burgers van albei republieke. Sy gesondheid is ernstig deur die oorlog geknou. Daarom kon hy nie na die oorlog by die regering van sy land betrokke raak nie. Tog was hy aktief betrokke by verskeie programme in die heropbou van die platgeslane Afrikanervolk.

’n Volk se kollektiewe geheue is nie altyd regverdig teenoor historiese karakters nie. As dit was, sou M.T. Steyn ’n baie meer prominente plek daarin gehad het.

Biografiese gegewens

wysig

M.T. Steyn is in 1857 in die Winburg-distrik gebore. Sy pa was ’n lid van die Vrystaatse volksraad en welvarend genoeg om hierdie seun te laat studeer – iets wat destyds in die Boererepublieke nie volop was nie. Hy het eers aan die Grey Kollege in Bloemfontein skoolgegaan en daarna regte in Leiden, Nederland en in Engeland studeer.

Toe Steyn in 1882 tot die Britse balie toegelaat is (die reg verkry het om as advokaat te praktiseer) kon hy die kans gebruik het om ’n regsloopbaan in die magtigste land van sy tyd te volg. Tog besluit hy om na die Vrystaat terug te keer, wat destyds maar ’n onbenullige landjie met bykans geen rykdom was nie. Tot 1989 was hy prokureur in Bloemfontein.

Die jong M.T. Steyn trou met Tibbie (Rachel Isabella) Fraser. Haar pa was een van die Engelssprekende predikante van die NG Kerk, wat deur die Kaapse owerheid na Suid-Afrika gelok is om Afrikaners te verengels. Hoewel dominee Fraser Engelssprekend gebly het, het hy met sy Afrikanergemeente van Philippolis vereenselwig. Hulle het vyf kinders gehad en hulle nageslag speel tot vandag toe ’n belangrike rol in Bloemfontein.

In 1889 word Steyn prokureur-generaal van die Oranje-Vrystaat en later in dieselfde jaar regter. Na ’n suksesvolle verkiesingsveldtog word hy in 1896 as president van die Oranje Vrystaat ingehuldig. In hierdie pos het hy aan die Anglo-Boereoorlog deelgeneem en telkens daarin geslaag om die Britse magte te ontglip.

Toe die oorlog verby was, was president Steyn se gesondheid geknak. Hy het tot in 1904 behandeling in Europa ontvang, waarna hy na die Vrystaat teruggekeer het. Hoewel hy weer aktief aan die openbare lewe deelgeneem het, was dit nooit weer met die energie wat sy presidentskap gekenmerk het nie.

Tydens en na die Rebellie van 1914 het Steyn sy bes gedoen om die belange van die Afrikanervolk te dien. Dit was juis by so ’n geleentheid, toe hy die Oranje Vroue Vereniging in Bloemfontein toegespreek het, wat hy op 58 jaar aan ’n hartaanval dood is. Hy is aan die voet van die Vrouemonument in die stad begrawe.

Openbare lewens

wysig

M.T. Steyn se openbare lewe het in 1889 begin, toe hy prokureur-generaal van die Oranje-Vrystaat geword het.

Die Vrystaat is dikwels as ’n modelrepubliek beskryf. Die rede is dat dit ’n redelik kompakte land met (in Suid-Afrikaanse terme) ’n betroubare klimaat en goeie landbougrond. Toe diamante in 1866 by die huidige Kimberley ontdek is, het die Vrystaat geglo dat dit binne hulle grense val. President Jan Brand het die dispuut daaroor wys hanteer. Hoewel die Vrystaat die diamantvelde verloor het, kon hy Brittanje oorreed om ’n aansienlike som geld aan die republiek as skadevergoeding te betaal. Hy het die fondse gebruik om ’n doeltreffende staatsdiens tot stand te bring. Nog ’n voordeel was dat daar ’n mark vir Vrystaatse landbouprodukte was, sonder die probleme wat dit sou inhou om so ’n delwersgebied met mense van oral oor die wêreld te regeer.

Die Vrystaat het daarin geslaag om sy onafhanklikheid te behou, maar tog goeie verhoudings met Engeland en die Kaapkolonie te handhaaf. Hoewel die meerderheid van die bevolking Afrikaners was, was daar ’n sterk Engelse element, veral in Bloemfontein. Die Vrystaat sou mettertyd moes kies tussen vriendskap met die ZAR of met Engeland.

President Brand is deur nog ’n bekwame president, F.W. Reitz, opgevolg. Toe Reitz in 1895 bedank het, het die nasionaalgesindes vir Steyn as president benoem. Sy opponent was sy vrou se oom, Colin Fraser. Steyn het egter met ’n groot meerderheid gewen.

As president het Steyn goeie verhoudings met al die Suider-Afrikaanse state probeer handhaaf. Met die dreigende botsing tussen die ZAR en die Britse Ryk was dit al moeiliker. Hy het president Paul Kruger van die ZAR probeer beïnvloed om meer toegeeflik teenoor die “Uitlanders” op die Transvaalse goudvelde te wees. Hy het ook herhaaldelik as bemiddelaar tussen Kruger en die Britse Hoë Kommissaris, lord Alfred Milner, en Kruger opgetree. Die laaste keer was in 1899 by die sogenaamde Bloemfonteinse Konferensie, waar hy die twee partye vergeefs tot ’n ooreenkoms probeer bring het.

Die konferensie het Steyn by ’n kruispad gebring. Dit sou vir die Vrystaat moontlik wees om hom van die konflik te distansieer. Steyn was egter oortuig dat dit ’n eerlose weg sou wees om te volg. Dit was vir hom duidelik dat Milner oorlog wou hê en dat geen toegewings van die ZAR dit sou voorkom nie. Boonop wou hy die hele Suider-Afrika onder die Britse vlag hê en Vrystaatse neutraliteit sou nie sy onafhanklikheid waarborg nie. Dit sou eerder vir Brittanje makliker wees om die republieke een-een te verower.

President Steyn het die moeilike weg gevolg en die Vrystaat vir oorlog voorberei. Toe die ZAR op 11 Oktober 1899 oorlog teen die Britse Ryk verklaar het, was die Vrystaat deel daarvan. Steyn het die Vrystaatse oorlogspoging vanuit Bloemfontein gekoördineer, totdat die hoofstad in 1900 ingeneem is. Van die mees noodsaaklike benodigdhede is op ’n wa gelaai en Steyn het in generaal Christiaan de Wet se kommando ’n “reisende hoofstad” gevorm.

As reisende president het Steyn ’n deurslaggewende rol gespeel om die oorlog voort te sit. Hy het met aanvoerders van die Vrystaat en Transvaal beraadslaag en belangrike strategiese besluite geneem. Toe Pretoria etlike weke later ingeneem is, was die Transvaalse leiers, president Kruger ingesluit, moedeloos. In briewe aan Steyn het hulle die vraag gevra of die oorlog nog die moeite werd was. Steyn het glad nie vriendelik daarop gereageer nie. Hy het gesê dat sy republiek alles op die altaar geplaas het vir ’n oorlog wat eintlik die Transvalers s’n was. As hulle dan so maklik van stryk gebring kon word, hy en die Vrystaters kon nie. Hy het verklaar dat die Vrystaat nooit sou oorgee nie.

In die twee jaar wat gevolg het, was die dapperheid en vernuf van De Wet as militêre aanvoerder en die waardigheid en wysheid van Steyn as politieke leier vir alle Boere ’n inspirasie. Tot met die finale onderhandelings in 1902 was Steyn teen oorgawe gekant. Toe die Vrede van Vereeniging op 31 Mei in Pretoria geteken moes word, was Steyn siek. De Wet het in sy plek die verdrag geteken. So het ’n belofte dat hy nooit sy hand op papier sou sit om sy land se vryheid weg te teken nie, waar geword.

Na Steyn se terugkeer na die Vrystaat in 1904 was hy weer in die openbare lewe betrokke. Politieke, ekonomiese en sosiale herstel van sy verslane volksgenote was vir hom uiters belangrik. Hy was by byna elke aksie wat daarmee te doen gehad het, betrokke, veral in die onderwys. In die Unie van Suid-Afrika wat in 1910 gestig is, het hy egter nie ’n aktiewe politieke rol gespeel nie.

Die jaar 1914 was vir Steyn moeilik. Hy het steeds die herstel van sy volk se vryheid nagestreef, maar sy kamerade in die Anglo-Boereoorlog was verdeeld daaroor. Generaals Louis Botha (Eerste Minister) en Jan Smuts het versoening met Brittanje aktief nagestreef. Ander generaals, soos Hertzog, De Wet, De la Rey en Beyers wou Afrikanerskap handhaaf, en indien moontlik, vryheid herstel. Hertzog en Smuts was ministers in Botha se kabinet, De la Rey ’n senator en Beyers hoof van die nuutgestigte Suid-Afrikaanse Weermag. Al hierdie mense het Steyn se oordeel hoog geag en dikwels sy advies gevra.

Gedurende 1914 is Hertzog uit die kabinet weggelaat en het ’n nuwe party, die Nasionale Party, gestig. Steyn was dit goedgesind. Intussen het die Eerste Wêreldoorlog uitgebreek. Smuts en Botha was van plan om Brittanje teen Duitsland by te staan, onder ander deur Namibië (destyds Duitswes-Afrika) te verower. De Wet, De la Rey, Beyers en verskeie ander leiers was só sterk daarteen gekant, dat hulle tot gewapende protes en selfs rebellie oorgegaan het Steyn het sy bes gedoen om tussen die leiers te bemiddel, maar kon nie daarin slaag nie. Sy plaas, “Onze Rust”, was ’n miernes van bedrywighede soos almal Steyn se leiding gesoek het. Die Rebellie was onsuksesvol. De la Rey en Beyers is dood en De Wet is gevang. Hy is ’n groot boete opgelê, maar die geld is onder simpatieke Afrikaners ingesamel.

Hoewel die verloop van sake vir Steyn ’n groot teleurstelling was, het hy nie moed verloor nie. Pogings om verarmde Afrikaners te help om hulleself op te hef, het voortgegaan. Terwyl hy hiermee besig was, het hy in 1916 gesterf.

Besondere bydrae

wysig

Ons het genoem dat M.T. Steyn as die eerste moderne Afrikanerleier gesien kan word. Baie Engelse het geglo dat blootstelling aan die wyer wêreld talentvolle Boere sou beweeg om liewer deel van die Britse Ryk te word en hulle eie “agterlike” republieke agter te laat. Hulle het dikwels met Paul Kruger se growwe maniere gespot, asof dit tekens van ’n dom “takhaar” was, die soort wat aan hulle eie republiek sou vasklou. Steyn het hierdie opvatting verkeerd bewys.

Steyn was ’n voorbeeld vir ander jong Afrikaners. Hertzog en Smuts, byvoorbeeld, was Kaapse Afrikaners wat ook oorsee studeer het en akademies uiters suksesvol was. Hulle het nie in die buiteland gebly of selfs na die meer gerekende Kaapkolonie teruggekeer nie, maar liewer hulle talente aan onderskeidelik die Oranje-Vrystaat en ZAR beskikbaar gestel.

Beide republieke het voordeel uit Steyn se deeglike kennis van die reg getrek. Die invloed wat Steyn op Kruger uitgeoefen het, het daartoe bygedra dat die Boere se oorlogspoging wêreldwyd met simpatie beskou is. Verder het Steyn se dapperheid om, as president, al die swaarkry van die oorlog soos ’n gewone burger te beleef, sy volk besiel.

Na die oorlog het Steyn ’n groot bydrae gelewer dat Afrikaners nie in moedeloosheid en ellende verval het nie. Miskien is dit sy bydrae wat die mees permanente invloed gehad het.

Op die monument wat in Vereeniging vir die vredesonderhandelings opgerig is, staan die woorde: “Gewond, maar onoorwonne.” Marthinus Theunis Steyn het dit vergestalt.

Louw Wepener (1812–1865)

wysig

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Louw Wepener. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

Lourens Jacobus Wepener is op 21 Julie 1812 op Graaff-Reinet gebore, die vierde kind van Frederik Jacobus en Johanna Maria Wepener. Sy ouers het hom op jong ouderdom ontval, waarna hy in die sorg van sy oom Lourens Erasmus geplaas is. Die jong Louw was ’n besondere skrander skolier, en sy skoolmeester William Robertson en ds. Andrew Murray het hulle daarvoor beywer dat hy hom as predikant moet bekwaam. Sy oom wou egter nie toelaat dat hy na Skotland gaan nie. Derhalwe word hy timmerman, en begin later in die distrik Somerset boer. Later verhuis hy na die plaas De Nek in die distrik Aliwal, waar hy uiters suksesvol boer. Hy tree in 1840 met Hester Susanna Nel in die huwelik, maar sy sterf slegs drie maande na die geboorte van hul seun Frederik Daniel Jacobus. Hy hertrou in 1843 met Hilletjie Maria Levina Durand, ’n huwelik waaruit drie seuns en drie dogters gebore word.

Anders as sy broers neem hy nie aan die Groot Trek deel nie. In die tydperk 1834 tot 1853 neem hy deel aan die Sesde, Sewende en Agtste Grensoorloë teen die Xhosas. Hy was aanvanklik veldkornet, en word later tot kommandant bevorder vanweë sy dapperheid en goeie leierseienskappe. Reeds in die Sesde Grensoorlog het hy hom as onverskrokke krygsman onderskei. Hy was egter ontevrede met die Britse owerheid se beleid van gelykheid tussen die blanke soldate en die nie-blanke pandoere in die weermag. Toe die Eerste Basotho-oorlog in 1858 in die Oranje-Vrystaat uitbreek vertrek Wepener sonder aarseling na die front, en vestig hom ná die stryd permanent in die Republiek. Hy koop as welgestelde man twee plase, Constantia en Moordenaarspoort, in die distrik Bethulie, waar hy weereens ’n sukses van die boerdery maak. Ook in die siviele lewe het hy leierseienskappe openbaar, en hy word deur die burgers tot vrederegter verkies.

Wepener word as assistent-kommandant aangestel toe die Tweede Basotho-oorlog in 1865 uitbreek, waarop hy na Winburg vertrek om by die ander Boerekrygers aan te sluit. Ná ’n onsuksesvolle aanval op Mabolela (stat van koning Moshesh se broer Moperi) word die Vrystaatse magte in drie kommandantskappe verdeel ten einde Basotholand uit drie dele aan te val. Die moeilikste taak word Louw Wepener opgelê, aangesien sy manskappe die Basotho’s in die bergagtige suide moes trotseer. Sy innoverende taktiek om die Basotho’s se statte met ’n voorlaaierkanon te bestook, en dan onder dié dekking te voet te storm, werp vrugte af, en teen Augustus sluit hy by die hoofmag in Thaba Bosigo aan. Van hier af word ’n finale aanval op Moshesh se bergvesting beplan. Weens onenigheid tussen die Boere loop die eerste aanval op ’n mislukking uit, en vir die tweede word Wepener deur generaal Fick op 15 Augustus 1865 beveel om met 500 vrywilligers die bergpoort vol Basotho-skanse aan te val.

Die Basotho’s was self met gewere bewapen, en het groot klippe op die Boere afgerol wat weens die terrein die aanval te voet moes aanpak. Nietemin het Wepener na ongeveer ’n uur en ’n half die bergpoort met ’n handjievol manskappe bereik. Hier het die Gideonsbende die duisende Basotho’s met hul pistole begin terugdryf. Dit is tydens hierdie aanval wat Louw Wepener dodelik gewond is. Dr. Prosper Lautré, sending-geneesheer van die Paryse Evangeliese sendinggenootskap het Wepener op die kruin van Thaba Bosigo begrawe. Sy seun het die oorskot later op sy plaas Constantia gaan herbegrawe. Laasgenoemde het later die Volksraadslid vir Wepener in die Vrystaatse volksraad geword. Hy was ook landdros op Zeerust en Heidelberg in die Transvaal.

Louw Wepener, die “Swartmaanhaar”, se dapper dog kalme optrede in die kryg het bewondering van alle kante afgedwing. Ten einde sy eie krygers te kry om Wepener se onverskrokke gedrag te probeer ewenaar, het Moshesh opdrag gegee dat sou Wepener gevang of gedood word, die Basotho’s sy hart moet uitsny en eet. Aan Boerekant was hy die inspirasie agter president F.W. Reitz se gedig Ter nagedagtenis van kommandant Louw Wepener. Die dorp Wepener (gestig in 1867) is na Louw Wepener vernoem. In 1941 word ’n monument op sy graf naby Bethulie opgerig, en daar is ook ’n monument op sy plaas De Nek. In 1965 word ’n bronsbeeld van hom op die dorp Wepener opgerig. Twee militêre toekennings vir dapperheid is in die vorige bedeling na hom vernoem – die Louw Wepener-dekorasie (1952–1975) vir buitengewone heldemoed, en die Louw Wepener-medalje (1967–1975) vir dapperheid by die redding van lewens. Daarby was daar ’n tyd lank ook die Regiment Louw Wepener as Weermagseenheid in die SAW.

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Christiaan de Wet. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

(geskryf deur Hendrik Pieterse, Generaal Christiaan de Wetskool, Westdene, Johannesburg, soos verskyn in Historia Junior,Oktober 1957)

Op 7 Oktober 1854 is die grootste krygsman van Suid-Afrika, Christiaan Rudolph de Wet, in ’n eenvoudige hartbeeshuisie op die plaas Leeukop in die distrik Smithfield, Oranje-Vrystaat, gebore.

Christiaan de Wet het as eenvoudige plaasseun opgegroei en het maar min skoolonderrig ontvang.

Op negentienjarige ouderdom is hy met Cornelia Margaretha Kruger getroud en saam moes hulle hard werk om ’n eie stukkie grond te koop. Kort voor die Eerste Vryheidsoorlog het hulle hul in die distrik Heidelberg, Transvaal, gevestig. Christiaan de Wet het egter altyd na die Vrystaat verlang en later ook in die distrik Heilbron gaan woon.

Toe president Steyn die Vrystaatse burgers opgeroep het om die Transvalers te help in die stryd teen Groot-Brittanje, was De Wet aan die voorpunt. Op ’n dag in September 1899 het generaal De Wet aan sy seun gesê: “Hier is geld en ’n ryperd, gaan dadelik na die distrik Bethlehem en gaan koop vir my die beste ryperd wat jy kan kry en bring hom met jou saam”. So het dit dan gebeur dat hy vir Fleur gekoop het. Hy het £30 vir hom betaal. Destyds was dit ’n hoë prys vir ’n perd.

Die slag van Nicolsnek het die aandag van die wêreld op Christiaan de Wet gevestig. Op 9 Desember 1899 het De Wet ’n telegram van president Steyn ontvang waarin hy hom die rang van veggeneraal op die westergrense aanbied. Die aanbod was vir De Wet ’n verrassing en hy het die president laat weet dat hy eers daaroor wou nadink. Toe De Wet vyf van sy beste vriende van die aanbod vertel, het hulle hom aangeraai om die aanbod aan te neem. Hy het die President toe laat weet dat hy die rang van veggeneraal sou aanvaar.

Dit was verbasend watter kennis die Generaal van sy burgers gehad het. Op plekke soos Sannaspos, De Wetsdorp, Groenkop, Kalkoenkrans en ander het die burgers so skiet-skiet aangekruip na die vyandelike stellings en die Engelse daar uitgeskiet. Toe generaal De Wet drie Engelse verkenners naby Lindley gevang het, het hy gesê dat hy hulle vryheid sou teruggee as hulle ’n belangrike rapport aan die offisier in bevel van die Engelse kolonne sou gee. Die rapport het soos volg gelui: “Dear sir – please chain up these devils as I catch them every day. Yours, Christiaan de Wet.”

So het die oorlog tussen Boer en Brit aangehou en alhoewel generaal De Wet geen milit6re opleiding gehad het nie, kon die Engelse magte nie daarin slaag om hom vas te keer en te vang nie. In 1902 is daar vrede gesluit by Vereeniging en generaal De Wet is saam met generaals Botha en De la Rey na Europa om fondse in te samel vir sy volk wat deur die oorlog verarm is.

In 1914 het generaal De Wet weer op die oorlogsveld verskyn. Dit was gedurende die gewapende protes of rebellie. Ongelukkig is hy later deur verraaiers naby Vryburg gevang en in die fort in Johannesburg opgesluit.

Op 3 Februarie 1922 is generaal De Wet oorlede. Daarmee is die lewe van ’n groot Boereheld beëindig. Dog sy roemryke dade bly voortleef en die geskiedenis van die Boerenasie sou baie arm gewees het sonder ’n generaal De Wet. In De Wet vind ons 'n karaktervaste man en ’n onverskrokke veldheer. Hy het vasgehou aan die tradisies van die voorgeslagte. Hy was oortuig dat Suid-Afrika hom nie mag loswoel van die verlede nie. “Wee die volk wat dit doen!” het hy op die begrafnis van president Kruger gesê.

Generaal Christiaan de Wet se naam is deur ons skool in hierdie voorstad, Westdene, gekies om vir ons ’n bron van inspirasie en besieling in ons werk te wees. Daarom het ons dit aan ons voordeur vasgenael en in ons harte ingebrand. Ons glo met die volste vertroue dat met die leiding van ons Hemelse vader ons nie alleen een van ons grootste volkshelde eer nie, maar dat die seuns en dogters hier gevorm sal word tot waardige lede van ons Boerevolk. Lank sal die nagedagtenis, die gees en inspirasie van generaal Christiaan de Wet voortleef!

    Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Danie Theron. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

(geskryf deur Frederick Stoop, Randfonteinse AM Skool, soos verskyn in Historia Junior, Mei 1958)

Dis ’n koue wintersaand en ons sit almal om die vuurherd. Oupa is ook by en soos dit die gewoonte is gaan hy ons van een van die helde van ons volk vertel. Hy neem nog ’n laaste suig aan sy pyp. Toe begin hy:

“Daniël Johannes Stephanus Theron, bekend as Danie Theron, was een van die grootste Boerehelde van die Tweede Vryheidsoorlog. Hy is in Tulbagh op 2 Mei 1872 gebore. Reeds in sy kinderjare het dit geblyk dat hy in uithaler vegter is, want in kinderrusietjies met sy broer Willem het hy altyd die beste daarvan afgekom. Op twaalfjarige ouderdom was hy in st. 4. Toe sy broer, J.L. Pretorius, na Rouxville in die Vrystaat verhuis, het hy saam gegaan. Hier voltooi hy sy studies en in 1888 gaan hy na Lady Grey. In die eerste kwartaal word die “School Higher Examination” sertifikaat in die eerste klas aan hom toe geken. Met hierdie prestasie het hy ’n beurs verower wat hom in staat gestel het om na die Normaalkollege te gaan. In 1890 aanvaar hy ’n aanstelling as onderwyser op die plaas Nooitgedacht. Hier bly hy egter nie lank nie, want op 31 Julie 1891 bedank hy as onderwyser. Hy vertrek toe na Soutpansberg om te boer, maar verhuis spoedig na Pietersburg.

“Intussen het die plan by hom opgekom om prokureur te word. Hy laat hom dan ook as klerk inskryf by prokureur C.T. Rabie. Hier het hy begin krieket speel en aan die plaaslike wedstryde deelgeneem. Vanaf Januarie 1893 verskyn sy naam op die veldkornetslys. In 1894 het hy aan die Malabogoorlog deelgeneem en daardeur volle burgerskap van die Suid-Afrikaanse Republiek verwerf. Hy het aan die begin van 1896 ook deelgeneem aan die stryd teen Jameson. Aan die geveg by Doornkop het hy egter nie deelgeneem.

“Terug in Pretoria wy hy hom in alle erns aan sy studies. Reeds in 1896 lê hy die eerste wetseksamen af en kort daarna ook die finale. In 1897 vestig hy hom in Krugersdorp as prokureur. Sy saak het vinnig uitgebrei. Op besoek by vriende het hy vir Hannie Neethling ontmoet. Haar ouers het op Eikenhof gewoon. Danie het geen gras onder sy voete laat groei nie en weldra was hulle verloof.

“Een oggend het hy ’n artikel in The Star gelees waarin die naam van die Republiek groot skade aangedoen is. Danie het besluit om die redakteur, ene mnr. Moneypenny, ’n dekselse loesing te gee. Dit het hy ook gedoen en is later in die landdroshof met £20 beboet. Die Boere in die hof het spoedig die bedrag gestort.

“Toe dit vir hom duidelik word dat daar oorlog sou kom, stig hy die ‘Wielryders Rapportgangers Corps’. Hierdie jong manne het met die uitbreek van die oorlog dadelik in die veld gespring en groot dienste aan die vegtende burgers bewys. In hierdie oorlog het Danie Theron baie heldedade verrig. Nooit sal sy onverskrokke deurbreek deur die Britse wagte na generaal Cronje by Paardeberg vergeet word nie. Na hierdie heldedaad het almal gewees dan Danie Theron ’n uithaler verkenner was. Hy is van een plek na die ander gestuur.

“Op 1 September 1900 bevind Danie en sy manne hulle in die omgewing van Heidelberg. Hier is ’n trein beroof. Hier het hy rapport ontvang van generaal Liebenberg dat ’n groot Engelse troepemag op pad was na Potchefstroom. Generaal Liebenberg het die aanval beplan. Hyself sou die vyand van voor aanval terwyl Danie Theron en sy manne die flanke moes pak. Die aanval moes vroeg oggend van 5 September begin. Die oggend van 5 September was Danie en sy manne vroeg op die been. Almal was gespanne wat dit was ’n groot dag.

“Generaal Liebenberg het egter nie op die bestemde plek posisie ingeneem nie. Danie en sy manne het tevergeefs op generaal Liebenberg gewag om te voorskyn te kom. Danie het eindelik besluit om ondersoek te gaan instel. Hy het eers by die plase van die Wolfaardts en Pienaars in die Gatsrand naby die huidige Fochville langs. Nêrens kon hy enige inligting vind nie. Hy besluit toe om ’n koppie te bestyg. Vanaf die koppie gewaar hy toe die Engelse wat verbytrek. Hy begin skiet op hulle. Die mense op die plaas kon duidelik die mauserskote onderskei van die geweervuur van die Engelse wagte. Maar toe bestook die hoofmag die koppie met bomme. Die mauserskote het stil geword.

“Tevergeefs het Danie se maat wat aan die punt van die koppie agter gebly het, gewag op die terugkeer van Danie Theron. Later het die korps na Danie gaan soek en die skokkende nuus van sy dood van die Wolfaardts verneem. Dit was ’n geweldige slag vir die korps. Na die oorlog het sy manne sy beendere opgegrawe en in die kerkhof op Eikenhof langs die graf van sy verloofde wat ook reeds heengegaan het, begrawe. Op die grafsteen verskyn die woorde:

DANIEL JOHANNES THERON

Kommandant Theron’s Verkenners Corps

Geboren 9 den Mei 1872 Gesneuveld den 5 den September

1900 te Elandsfontein, dist. potchefstroom.

Niet hier nog steeds voert hy hen aan

De jonge- stryders van zoon meen’gen slag

En aan den spits der helden zal hy staai

Wanneer verryzen zal de lang verblyde dag.

“Die Voortrekkerbeweging het ’n gedenksuil opgerig op die plek waar hy gesneuwel het. Dit is sigbaar vanaf die grootpad tussen Johannesburg en Potchefstroom,” eindig oupa sy verhaal.

Kaptein JEB Seely [10]

wysig

(geskryf deur P. Van Zyl, Laerskool Japie Greyling, soos verskyn in Junior Historia)

(In sy boek Fear and be slain wat in 1931 verskyn het, gee kaptein Jack Seely op bladsye 89-96 ’n volledige beskrywing van die voorval met die kinderheld, Japie Greyling. Na afloop van die Tweede Vryheidsoorlog het hy navraag in Suid-Afrika laat doen om die heldhaftige seun wat bereid was om ses geweerlope, ’n kwaai kaptein (kaptein Seely) en nog veertien ander soldate te weerstaan eerder as om sy vader en vaderland te verraai, op te spoor. Daarna moes hy die saak met vraelyste laat oplos, omdat verskeie persone daarop aanspraak gemaak het dat hulle dié dapper seun was. Kort voor die onthulling van die Japie Greyling-monument op 23 November 1966 het die skrywer van hierdie artikel ook te doen gekry met ’n nasaat van nog ’n aanspraakmaker op die heldedaad. Voldoende bewyse is egter in die verlede ingewin om die werklike held uit te wys. Deur die toedoen van Seely is die akker van kinderhelde met nog ’n kinderheld verryk. Dit het later ook by hom ’n lewensideaal geword om die buitengewone held weer te ontmoet.)

As kind was Jack Seely ’n uiters lewendige knaap en het baie dikwels waaghalsige streke aangevang. Geen wonder dat hy ’n leier onder sy maats was en ook hulle bewondering vir sy vindingrykheid afgedwing het. Hy wou baie graag ’n soldaat word en het ’n deeglike opleiding aan ’n militêre kollege deurloop. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog het hy die rang van kaptein beklee en het tydens die Eerste Wêreldoorlog (1914–1918) een van die hoogste militêre poste in Brittanje beklee.

Toe hy as jongman op die skip die Kaikoura gewerk het, het die skip Tafelbaai aangedoen. Die gesig van Tafelbaai en omgewing het hom so met bewondering vervul dat hy in ekstase uitgeroep het dat dit die mooiste plek op aarde is. Min het hy geweet dat hy jare later as Britse soldaat daar aan wal sou gaan om teen die twee Boererepublieke te veg.

Tydens ’n besoek aan Nieu-Seeland het hy sir George Grey ontmoet, wat goewerneur aan die Kaap was. (Grey-Kollege in Bloemfontein, waar Japie Greyling na die Tweede Vryheidsoorlog skoolgegaan het, is na hom vernoem.)

Gedurende die Tweede Vryheidsoorlog het hy as kaptein onder lord Kitchener diens gedoen en was bekend as ’n voorbeeldige mens, gewilde leier en dapper soldaat. Hy het ’n baie groot bewondering vir die Boerevegters gehad en het hulle as dapper, beskaafde en eerlike mense beskou. (Lees maar sy boeke Fear and be slain en Adventure.)

In Maart 1901 het die voorval op die plaas Smaldeel met Japie Greyling afgespeel. Hy het op ’n vurige Arabiese ponie met die naam “Maharajah” gery, toe hy en twintig ander ruiters op die plaashuis afgestorm het. Al wou hy klein Japie maar net skrikmaak om lewensbelangrike inligting van hom te kry, het hy homself daarna altyd verwyt dat hy die seun so met die vuurpeloton die skrik op die lyf gejaag het. Kort na hierdie voorval het hy na Engeland teruggekeer en op 31 Mei 1901 by Plymouth aan wal gestap. Hy was tot lid vir “Isle of Wight” vir die Laerhuis verkies. Kort na sy terugkeer het hy verskeie Britse koerante oor die kole gehaal oor die “wolhaarstories” en valse berigte wat daar oor die sogenaamde “wrede Boere” verskyn het. Na die oorlog het hy bevriend geraak met generaal Louis Botha en het daar interessante briefwisseling tussen hulle ontstaan. Seely het eenkeer ’n afgesant na Suid-Afrika gestuur om Japie Greyling te oorreed om op sy koste ’n besoek aan Brittanje af te lê. Japie het egter geweier, omdat hy ’n kwaai asma-lyer was en niks van publisiteit gehou het nie.

In 1931 verskyn Seely se boek Fear and be slain. Hy het ’n eksemplaar aan Japie Greyling gestuur met ’n inskripsie in sy eie handskrif voor in die boek waarin hy die voorval van 1901 in herinnering roep. Dié boek behoort vandag aan Japie Greyling jr. van Bethlehem (O.V.S.). Die volgende gedeelte kom in die boek voor:

“Then I saw one of the most beautiful things that I have ever seen in my life. The boy was transfigured by patriotism and devotion. He lifted his head, looked me straight in the face, put his hands behind his back and said in a loud clear voice: ‘Ich sall ne sag’ (dit is: ek sal nie sê).

As long as I live I shall never forget that wonderful moment when love of father, home and country triumphed over imminent and apparently certain death.”

In 1937 het Seely (toe burggraaf Mottistone) na Suid-Afrika gekom, maar moes weens siekte weer terugkeer sonder dat hy Japie Greyling kon opsoek. Dit was vir hom ’n diepe teleurstelling.

“My herinneringe” – oorlog deur die oë van ’n kind [11]

wysig

Helena Liebenberg lewer 'n lesing op 9 Desember 2013 in Bloemfontein waar sy vertel van haar herinneringe - oorlog deur die oë van 'n kind. Sien die lesing hier.[dooie skakel]

Die Dorslandtrek

wysig

Die Dorslandtrek was in werklikheid 'n reeks trekke uit die destydse Transvaal deur die Kalahari tot in die destydse Portugese kolonie Angola tussen 1874 en 1906.[12]

Ongeveer 700 persone (benewens ’n onbekende getal arbeiders) het Transvaal gedurende die jare 1874 tot 1877 verlaat en hulle in Januarie 1881 ná ’n swerftog van sewe jaar op Humpata en Caconda op die hooglande van Angola gevestig. Hulle het hoofsaaklik weens godsdienstige redes, teenkanting teen bestuur van pres. Thomas Francois Burgers en moontlik politieke en ekonomiese redes getrek. Die trek van 1905 het gespruit uit omstandighede na die Tweede Vryheidsoorlog, soos die verlies van onafhanklikheid, armoede en die soeke na 'n beter bestaan in Angola.

Lees meer oor die Dorslandtrek en Angola-Boere.

Verwysings

wysig
  1. Giliomee verduidelik:
  2. Tog beskryf D.W. Kruger die tydperk tussen 1877 en 1881 as ’n keerpunt in die geskiedenis van Suid-Afrika.
  3. D.J. Opperman vra in Die Joernaal van Jorik (1949):
  4. Nasson, Bill en Grundlingh, Albert. 2013. The war at home. Women and families in the Anglo-Boer War. Cape Town: Tafelberg.
  5. "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 April 2017. Besoek op 14 Maart 2017.
  6. "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Mei 2020. Besoek op 14 Maart 2017.
  7. 7,0 7,1 Stein, Jaap (Julie 2010). "Afrikanerskap en taal by 'n paar Afrikaanse skrywers en ander intellektuele in die 1890's". LitNet Akademies. 7 (2). ISSN 1995-5928.
  8. (en) Pakenham, Thomas (1983). "Introduction". Commando by Deneys Reitz. Johannesburg: Johnathan Ball. p. 7. ISBN 1-86842-066-3.
  9. "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Junie 2021. Besoek op 21 Junie 2021.
  10. "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Mei 2020. Besoek op 14 Desember 2016.
  11. "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 September 2017. Besoek op 14 Desember 2016.
  12. "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Mei 2020. Besoek op 14 Desember 2016.