Kaaps-Hollandse styl

Kaaps-Hollandse Styl

boustyl

Subklas van	Nederlandse Koloniale Herlewingsstyl
Boustyl	Nederlandse Koloniale Herlewingsstyl

Kaaps-Hollandse Styl is 'n styl van argitektuur wat deur die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie en sy goewerneurs aan die Kaap die Goeie Hoop gebruik is. Dit is beïnvloed deur die argitektuur van Nederland (gewels), Italië en Frankryk (barokvloerplanne; sien ook: barok), en Portugal (rietdakke).

Pas na die aankoms van Jan van Riebeeck aan die Kaap in 1652 is geboue uit noodsaak opgerig en materiaal wat plaaslik beskikbaar was moes uiteraard gebruik word. Met verloop van tyd en namate die nedersetting om die oorspronklike Fort de Goede Hoop en later om die Kasteel uitgebrei het, het 'n soort Kaapse volksboukuns ontwikkel wat in wese heeltemal tydeloos was.

Oor die algemeen het die stylelemente van hierdie volksboukuns twee eeue lank die weerspieëling gebly van plaaslike omstandighede, vereistes en die materiaal wat beskikbaar was. Naas die tydelose basiese elemente het die Kaapse boukuns ook geboue opgelewer wat juis sterk tydsgebonde sierelemente besit het. Die boustyl aan die Kaap en in die omliggende distrikte sou met verloop van tyd stylkenmerke van die Barok, die Klassisisme en die Neo-Klassisisme toon wat oor· gedra is op die tradisionele, konserwatiewe volkstyl.

Die meeste historiese geboue en huise wat vandag as voorbeelde van die Kaaps-Hollandse boustyl beskou word, is tussen 1750 en ongeveer 1825 gebou. Aan die begin van hierdie eeu was daar na raming nog sowat 3 000 Kaaps-Hollandse geboue, waarvan daar 50 jaar later maar net 'n paar honderd oor was. Verskeie individue en organisasies beywer hulle al sedert die einde van die vorige eeu vir die behoud en bewaring van hierdie unieke eie volksboustyl.

Agtergrond

Van die geboue wat in die eerste eeu na die vestiging van die nedersetting aan die Kaap gebou is, het net die Kasteel in sy geheel behoue gebly. AI die belangrike geboue uit daardie tydperk is deur die Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgerig. Nie alle Blanke nedersetters aan die Kaap het egter in Kompanjiegeboue gewoon en gewerk nie.

Reeds gedurende die eerste dekade het die Vryburgers huisies op hul plasies langs die Liesbeeckrivier opgerig, en in die omgewing van die Kasteel en die Kompanjiestuine het 'n hele aantal eenvoudige dorpshuisies verrys. Die aansig van hierdie eerste huisies is nie bepaal deur ʼn bestaande boustyl wat destyds in Europa gevolg is nie, maar eerder deur plaaslike toestande en die beskikbaarheid van boumateriaal aan die Kaap.

Boonop was die nedersetters arm en kon hulle niks meer as 'n heel eenvoudige huisie bekostig nie. Hierdie eerste nedersetters en huisbouers aan die Kaap - hulle het hoofsaaklik uit Nederland, die aangrensende dele van Noord-Duitsland en later Frankryk gekom- het die huise en boustyle van hul moederland waarskynlik wel deeglik onthou. Boustyle soos hulle dit in Europa geken het, soos die Klassisisme, die Barok en die Rococo, het op welvaart gedui. Die nedersetters het egter geen ander keuse gehad as om met eenvoudige verblyf tevrede te wees nie. Aan die boustyl wat in daardie jare in Nederland gewild was, het hulle nie gedink nie. Uit die staanspoor het daar ʼn aantal probleme opgeduik wat ʼn duidelike invloed op die ontwikkeling van 'n plaaslike, eie boustyl sou uitoefen.

Selfs in later jare, toe geld volop was, het hierdie faktore nog 'n belangrike rol gespeel in die uitvoering van Barok-, Rococo- en Neo-Klassisistiese style in die plaaslike bouwerk. Bakstene was in Jan van Riebeeck se tyd al 'n probleem. Om 'n stewige muur te kon bou, veral vir die Fort, het die nedersetters stewige bakstene nodig gehad. Die bakstene wat hulle egter gemaak het, was vanweë die samestelling van die beskikbare grond poreus en nie sterk genoeg nie. Daar moes met lae klei en strooi gebou word, of met sagter kleistene wat in die son drooggemaak is.

Toe die Kasteel gebou moes word, is bakstene uit Nederland na die Kaap ingevoer in die vorm van ballas in die leë skepe wat na Indië onderweg was. Burgerwonings is in hierdie jare van sagte kleistene, klip of sagte koffieklip gebou. Om met hierdie sagte boumateriaal ʼn stewige konstruksie te kon oprig, moes die mure minstens 50 cm, maar soms tot 80 cm, dik wees. Hoëkommissaris H.A. van Reede het selfs 'n regulasie uitgevaardig wat bepaal het dat hierdie mure sowel buite as binne met kleimortel afgepleister moes word am die sagter materiaal bymekaar te hou. Soms het die pleistermengsel reeds 'n bietjie kalk wat van die skulpe op Robbeneiland gemaak is, bevat. Om hierdie " moddermure" duursamer te maak, moes dit afgewit word om dit teen die reën te beskerm.

Die kalkmengsels het soms vet en sout bevat wat die kalk aan die muur laat kleef het. Die pleisteroppervlak van hierdie mure was altyd ietwat groot en dit het meegebring dat die witgekalkte mure die lig nie te skerp weerkaats het nie, 'n eienskap wat kenmerkend sou word vir die skoonheid van die meer ingewikkelde boustyl wat uit hierdie basiese volkstyl ontwikkel het. Die bekende dakteëls wat in Europa gebruik is, was ook nie aan die Kaap beskikbaar nie. In uitsonderlike gevalle is van die teëls ingevoer, maar daar is hoofsaaklik van die enigste beskikbare plaaslike dekmateriaal, vleiriet, gebruik gemaak. Hierdie vleiriet het oral digby die talle riviere in die Kaap welig gegroei.

'n Verdere probleem wat die ontwikkeling van enige boustyl aan die Kaap beïnvloed het, was die gebrek aan hout. Binne die eerste 50 jaar was alle bome wat met kar en perde of ossewa in die omgewing van die Kaapse Skiereiland bereik kon word, reeds uitgekap. Van Riebeeck het aanvanklik geprobeer om die geelhout in die natuurlike bosse van Houtbaai te beskerm, maar teen 1700 was die ook reeds opgebruik. Die meeste van hierdie hout is nie eens in die boubedryf gebruik nie, maar is as brandhout gestook. Die lengte van die hout wat wel beskikbaar was, was beperk, met die gevolg dat die standaardwydte van die dakoorspanning ongeveer 6 m was. Die mure was boonop te swak om 'n swaarder dak te dra. Kaapse huise kon in werklikheid dus nie wyer as 6m wees nie, hoewel groter huise verkry is deur bykomende vleuels, ook van 6 m wyd, aan te bou. Die beperking het 'n besondere invloed op die ontwikkeling van die plattegronde van hierdie huise gehad.

Tot aan die einde van die 18e eeu was daar geen houtvloere nie; dit was eenvoudig te skaars of te duur. Hout is van Mauritius en Java ingevoer en later is van die hout uit die woude van Knysna gebruik gemaak. Die eerste stinkhout en geelhout uit Knysna se omgewing het die Kaap eers in 1788 bereik. Met hierdie beperkte hoeveelheid hout is daar aanvanklik langwerpige huisies in die dorpie om die Kasteel gebou wat met hul langste kant aan die straat gefront het. (In die Nederlandse stede met hul kleiner erwe het die huise gewoonlik dwars, met die kort kant aan die straatfront, gestaan.)

Op die platteland het die huisies met die lang kant na die oprit na die huis gekeer gestaan. So 'n huisie het, veral op die dorp, gewoonlik slegs uit drie vertrekke bestaan omdat die ruimte op die erwe baie beperk was. Die middelvertrek met sy ingang het gewoonlik as woonkamer gedien, met die slaapkamer aan die een kant en die kombuis aan die ander kant. Sommige bouers het die lang rietdak naderhand vervelig gevind en die eerste vorm van 'n geweltjie in die middel van die dak bo-oor die voordeur gebou.

Dit was 'n ronde uitbousel in die muur waaroor die rietdak gekrom het en geen gewel in die ware sin van die woord nie aangesien dit nog nie nokhoogte bereik het nie. Weens die beperkte boumateriaal en selfs meer beperkte finansies het 'n voorlopige boustyl ontwikkel wat die Kaapse volksboustyl genoem kan word. Die elemente van die Kaapse volksboustyl is in werklikheid heeltemal tydeloos en stylelemente daarvan was twee eeue lank 'n weerspieëling van die plaaslike omstandighede, vereistes en materiaal wat beskikbaar was. Die volksboustyl sou sonder die koms van die Industriële Revolusie in die tweede helfte van die 17de eeu vandag ongetwyfeld nog voortgeleef het - soos dit inderdaad in afgeleë dele van Kaapland tot diep in die 20e eeu die geval was: in die Sandveld (die Weskus, noord van Piketberg), die Duineveld (naby Bredasdorp) en in sommige Kleurling gemeenskappe.

Naas die basiese tydelose elemente het die Kaapse boukuns ook geboue opgelewer wat juis sterk tydsgebonde sierelemente besit het. Dit sou met verloop van tyd stylkenmerke vertoon van die Barok, die Klassisisme en die Neo-Klassisisme wat op die tradisionele konserwatiewe volkstyl oorgedra is. Die boustyl met sy tydelose sowel as tydsgebonde kenmerke is later die Kaaps-Hollandse boustyl genoem, hoewel daar sterk tussen Kaapse Barok en Kaapse Neo-Klassisisme onderskei kan word. Die ontwikkeling van 'n unieke boustyl aan die Kaap het ook nou met die ontwikkeling in die geskiedenis saamgehang.

Die meeste geskiedkundige huise en geboue wat vandag as voorbeelde van die Kaaps-Hollandse boustyl beskou word, is tussen 1750 en ongeveer 1825 gebou. Hierdie tydperk stuit drie periodes van relatiewe welvaart aan die Kaap in, te wete 1756 tot 1763, 1760 tot 1790 en 1796 tot 1620. Gedurende die eerste periode het Engeland teen Frankryk oorlog verklaar, en dit het die burgers aan die Kaap geraak omdat hulle - anders as wat die geval met die bemanning en passasiers van besoekende Kompanjieskepe was toegelaat is om vryelik teen die beste prys met die besoekende, vreemde oorlogskepe handel te dryf. Geld was vir die eerste keer volop aan die Kaap, en dit het tot aan die einde van die oorlog in 1763 voortgeduur.

Teen 1780 het die Nederlanders as seevarende mag begin kwyn en die VOC was feitlik bankrot. Baie meer vreemde as Nederlandse skepe het die Kaap aangedoen en die mense aan boord van die vreemde skepe het tot drie keer meer vir produkte betaal as die Kompanjie. Dit het so voorspoedig in die Kaap gegaan dat die dorp, wat toe al Kaapstad genoem is, die bynaam Klein Parys gekry het. Hierdie 10 jaar lange periode van welvaart, waartydens daar van 1781 tot 1783 ook 'n Franse garnisoen aan die Kaap gevestig was, het verreikende gevolge vir die ontwikkeling van die plaaslike boukuns gehad.

'n Franse luitenant, Louis Thibault, het na die vertrek van die Franse aangebly en die Kaap se eerste ware argitek geword. Hy het 'n belangrike stempel op die Kaapse boukuns afgedruk. Die laaste periode van welvaart was aan die Britse oorname van die Kaap, 'n nuwe bestuur en nuwe handelsmoontlikhede te danke. Gedurende hierdie tydperke van welvaart kon die burgers groter en mooier huise bekostig, en daar is ook baie meer huise gebou. Daar was nou ook vir die eerste keer ʼn mate van keuse oor hoe die huise kon lyk, en Europa kon sy artistieke invloed vir die eerste keer laat geld.

Kaapse burgers kon die boustyle uit hul moederland nou vir die eerste keer toepas, en aandag kon ook geskenk word aan nuwe boustyle wat intussen in Europa ontwikkel het. Hoewel die Europese Barok en Neo-Klassisisme as voorbeeld gedien het, het dit in die Kaap – as uitbouing van 'n reeds bestaande en deur omgewing bepaalde volkstyl ‘n nuwe, eie karakter gekry. Die verloop van die geskiedenis en die periodes van welvaart het dus meegebring dat 'n eie boustyl aan die Kaap ontwikkel het.

Plattegronde

Die dorpshuisies op die erwe in Kaapstad het aanvanklik uit drie vertrekke naasmekaar bestaan aangesien daar op die destydse erfbreedte nie veel meer ingepas kon word nie. Omdat die beskikbare houtlengtes beperk was en die mure nie stewig genoeg nie, kon hierdie huise nie vergroot word deur eenvoudig 'n verdere drie vertrekke reg agter die bestaande kamers aan te bou nie. Die dak wat hierdie reghoekige konstruksie sou moes oorspan, sou te groot en te swaar wees.

Die enigste oplossing was om verdere vleuels van 6 m wyd aan te bou. Volgens 'n kaart van Kaapstad was byna die helfte van die sowat 30 burgerhuisies in 1700 reeds L-vormig. Hierdie bouplan was die eerste in 'n reeks Kaapse "letter van die alfabet" -plattegronde. Die agtervleuel moes in die stad aan die sykant van die erf aangebou word, sodat dit die agterplaas nie in twee nuttelose dele sou verdeel nie. Die dak van die vleuel het dieselfde nokhoogte as die huis se voorste deel gehad. Die kombuis was gewoonlik in die vleuel geleë, en die vuurherd met sy skoorsteen is teen die kort agtermuur opgebou. As die vleuel lank genoeg was, het dit dikwels nog 'n vertrek bevat. Sommige huise is natuurlik uit die staanspoor volgens die L-plan gebou.

Die agterdeel was dus nie ʼn toevoeging tot die voorste deel nie en die hoek wat gevorm is, is dikwels nuttiger meer prakties gebruik. Uit die L-vorm het die U-vorm ontwikkel. Dit het beteken dat daar 'n bykomende vleuel op die ander sykant van die ert aangebou is. Die smal binneplasie wat deur die L-vorm geskep is, is gewoonlik met ʼn plat dak toegebou, en die sogenaamde agterkamer het so ontstaan. Die plattegronde van plaashuise in die onmiddellike omgewing van Kaapstad was natuurlik nie aan erf breedtes gebonde nie, en talle is uit die staanspoor met 'n ry van vyf kamers naasmekaar gebou. Die bene van die U is later aangebou (voorbeelde is Groot Constantia, Klein Constantia, Bergvliet en Stellenberg).

Die U-vorm vir plaashuise kom elders egter selde voor. Dieper die binneland in het ander plattegronde ontwikkel. Omdat daar genoeg ruimte was, is die agtervleuel dikwels in die middel reg agter die ingang en die voorhuis aangebou. Die plattegrond het dus 'n omgekeerde T-vorm gekry. Die kombuis was meestal in die "been" van die T geleë en die voorhuis is dikwels vergroot deur 'n deel van die agtervleuel te benut. Die agterhuis, wat as eetkamer gebruik is, is ook dikwels tussen die voorhuis en die kombuis in die been van die T geleë. Die T-vorm was verreweg die algemeenste plan vir Kaapse plaashuise. Dit het die gevoel vir simmetrie, wat by die Nederlandse Klassisiste swaar geweeg het, duidelik bevredig en die huis ook baie ruimer laat lyk. Sommige van hierdie huise is van die begin af in die T -vorm gebou, en die agtervleuel was dus nie ʼn toevoeging nie.

Die meeste T -huise op die platteland was so groot soos die L-huise in die stad. Terwyl die L-huis plek gehad het vir die aanbou van ʼn tweede vleuel sodat dit 'n U-huis kon vorm, moes daar met die uitbreiding van die T -huis nuwe planne bedink word. In sommige gevalle is die vleuels (die dwarsbeen en die been van die T) eenvoudig verleng deur kamers op elk van die drie punte aan te bou. Die H-plattegrond was egter die ideale oplossing. Ewewydig met die langwerpige voorste deel van die huis, maar sowat 1 tot 7 m verder weg, is 'n tweede langwerpige ry kamers gebou met die been van die T as verbindingstuk. Die oorspronklike agtervleuel het dus die dwarsbalkie van die H geword, wat volgens die plattegrond eintlik op sy sy Iê. Hoe en wanneer hierdie H-huis as boustyl ontwikkel is, is nie bekend nie.

Uit 'n ruwe sketsplan van Willem Adriaan van der Stel se woning Vergelegen (1700) lyk dit of die huis moontlik 'n dubbele H-plan met drie ewewydige seksies kon gehad het, met 'n buitengewoon lang verbindingstuk tussenin. In die huidige Vergelegen is geen bewys hiervoor nie, aangesien Vergelegen, in opdrag van die Kompanjie, na Van der Stel se herroeping gesloop moes word. Dit is moontlik dat net die agterste van die drie seksies gesloop is, want die huis is vandag H-vormig. Aanvanklik het die H-vorm baie selde voorgekom, maar in die tweede helfte van die 18e eeu was dit redelik algemeen, of as T-huis waarby aangebou is, of as huis wat van die begin af volgens 'n H-plattegrond gebou is.

Een van die unieke kenmerke van talle H-huise is dat dit twee fasades het - een voor en een agter – met twee ingange en dikwels twee pragtig versierde middelgewels. In die H-huis is daar, deur gebruik te maak van die vleuelplan van 6 m, 'n diep, blokagtige huis vorm verkry met 'n vollengte-middelgang (wat aan die Kaap so breed soos ʼn kamer geword het) waaruit die kamers links en regs en voor en agter bereik kon word. Volgens die Nederlandse Klassisistiese huisontwerp was dit die ideale plan. By Knorhoek (1795) by Somerset-Wes en Schoongezicht by Stellenbosch strek die voor- en agterkamer oor die hele lengte van die huis en gee die deurlopende uitsig oor die voor- en agterhuis die twee wonings 'n besondere mooi, oop voorkoms. Afgesien van genoemde platte- gronde bestaan daar in die Kaapse plaashuisargitektuur nog 'n hele aantal ander vleuelvariasies, waarvan sommige onreëlmatig is. Ander is onvoltooide of nog verder uitgebreide H-vorms (sien illustrasies).

Die sogenaamde pi-vorm (π) is ʼn interessante variasie wat as ʼn dubbele T -vorm (twee agtervleuels naasmekaar in plaas van een) of as 'n U-vorm waarvan die voorste stuk aan weerskante uitgebou is, beskou kan word. In hierdie geval is die voorste ry kamers gewoonlik baie lank en bestaan dit uit minstens 5 vertrekke naasmekaar. Die smal opening tussen die vleuels is ook byna deurgaans met 'n plat dak oordek en as agterkamer gebruik. Daar is ook huise met 'n F-plan, soos Modderfontein by Citrusdal. Die beroemde Meerlust, wat oorspronklik 'n T -vorm gehad het, het in 1776 'n nuwe voorstuk bygekry sodat die huidige plan 'n kombinasie van 'n T - en 'n H-vorm is.

Dit is juis hierdie vleuelplattegronde, met hul standaarddakoorspannings van 6 m en nokke van gelyke hoogte, wat die belangrikste kenmerk van die Kaapse plaashuisargitektuur is. Hoewel huise met T - en U-planne in sekere dele van Europa nie onbekend is nie, kom dit nooit met so 'n eenvormige vleuelwydte en as deel van so 'n groot verskeidenheid van vleuelplanvorms soos in Suid-Afrika voor nie. Dit is 'n volksboustyl wat eie is aan hierdie deel van die wêreld.

Gewels

Gewels, veral die sierlike middelgewels wat byna alle (Kaaps-Hollandse) plaashuise in die Boland (en ook baie ver daarvandaan) gehad het en steeds het, word dikwels as tipies Kaaps beskou. Die gewels is 'n opvallende kenmerk van die Kaaps-Hollandse boustyl en besit vorme wat nie met die vorme van gewels in Europa verwar kan word nie. Heeltemal uniek is die gewels egter nie. Die oorspronklike Nederlandse gewels wat as voorbeeld gedien het, het ook in ander Nederlandse kolonies as stylkenmerk in die plaaslike boukuns posgevat, en dit herinner soms in vorm en aanwending baie aan die wat aan die Kaap voorkom.

Oor die aanwending van gewels aan die Kaap voor 1750 bestaan daar weinig inligting. Navorsers moet uitsluitend staatmaak op tekeninge en skilderye wat deur kontemporêre kunstenaars gemaak is. 'n Belangrike bron is die werk van E.V. Stade, wat in Delft, Nederland, ontdek is. Sy tekeninge is in 1710 gemaak en sy uitbeeldings van Kaapstad, Constantia, Stellenbosch, Drakenstein en die Paarl is redelik akkuraat. Dit is egter van 'n te ver afstand geteken om werklik fyn besonderhede te gee.

Duidelike aanduidings van gewels en dakvensters is in sy sketse waarneembaar, maar of dit toe reeds versier was, is nie duidelik nie. Stade toon hulle as driehoekies, sommige reeds op volle dakhoogte, maar die meeste laer as die dak – dus nie volwaardige gewels nie, maar dakvenstertjies. Op 'n tekening van J.W. van Heydt wat uit 1741 dateer, is daar meer besonderhede van een van die dakvensters van Groot Constantia sigbaar. Die uitgeboude stuk muur het 'n ronde bekroning of fronton.

Dit is belangrik, want dit toon ʼn Klassisistiese siermotief wat in die 17e en 18e eeu ook in Nederland gebruik is. Tekeninge van Vergelegen – hoewel Van der Stel se weergawe verskil van die van die burgers wat hom van misdrywe beskuldig het dui ook op gewels wat duidelik in die 17e-eeuse Nederlandse Klassisisme tuishoort, terwyl die fasade met sy pilasters weer op 16e eeuse Renaissance dui Johannes Rach se tekening van 1662 toon duidelik dat huise in Kaapstad reeds dekoratiewe dakafwerkings, insluitende gewels, gehad het. Die gewels het toe al opvallende barokversierings gehad.

Daar kan dus afgelei word – veral as die illustrasies van Alys Fane Trotter uit laat in die 19e eeu ook in aanmerking geneem word, en op grond van die oorspronklike gewels wat vandag nog staan - dat die gewels aan die Kaap waarskynlik heel eenvoudig ontstaan het. Aanvanklik het dit Klassisistiese kenmerke vertoon, later Barok- en Rococo-kenmerke, en sedert 1780 het dit al sterk Neo-Klassisistiese eienskappe besit. Hierdie stylkenmerke het egter nie regstreeks tred gehou met die presiese tydperke waarin die ooreenstemmende style in Europa aan die orde van die dag was nie. In die Kaap is die style dikwels 'n tyd later gevolg, en is Klassisistiese gewels waarskynlik gebou toe die Barok in Europa al uit die mode begin raak het.

Trouens, die gewelstyl het al in die middel van die 18e eeu in Europa uit die mode geraak en die strakke Neo-Klassisistiese lyne het in die plek daarvan gekom. Gewels het egter eers na 1750 aan die Kaap baie gewild geword. Boonop was die gewels wat in die stede van Nederland, Vlaandere en Noordwes-Duitsland so volop voorgekom het, meestal endgewels wat die kort kante van die lang dakke wat reghoekig met die straat gestaan het, afgesluit het. Middelgewels (met die dekoratiewe volhoogte-dakvensters) in die lang sykant van die dak het in Europa selde voorgekom. Daar bestaan goeie rede waarom die middelgewel so 'n alomteenwoordige kenmerk van die Kaapse burgerboukuns geword het: Aan die Kaap was daar baie meer ruimte en die huise kon met hul voorkante op die straat of oprit front. Die aansig van die volle fasade met sy skuuragtige rietdak was waarskynlik baie oninteressant.

Die uitgeboude dakvenstertjies (wat nie tot die volle hoogte van die dak gestrek het nie) was die eerste verbetering. Die venster het boonop lig verskaf aan die solder, wat veral by die eerste huisies as 'n baie nuttige bergplek gedien het. Sommige van hierdie eerste dakvensters was eenvoudige welwings waar die grasdak effens bo-oor die venster (en gewoonlik die voordeur daaronder) uitgestaan het. Inligting oor hierdie vroeë wolwegewels, wat soms ook skaapboudgewels genoem is, is net uit tekeninge verkry. Die wat vandag nog bestaan, is hoofsaaklik van 19e-eeuse oorsprong. Die dakvensters het mettertyd ontwikkel tot gewels van volle dakhoogte, met die kort vors (nok) van die dakkie agter die gewel net so hoog soos die vorste van al die ander vleuels. Dit het dieselfde estetiese effek as die endgewels in die stede van die moederland gehad. Die gewels is egter nie net vir estetiese doeleindes aangebring nie.

Dit het ook 'n belangrike praktiese rol gespeel. Die huise het geen dakgeute gehad nie en die gewel het die reënwater van die voordeur af weggekeer. In die geval van 'n brand het dit 'n soortgelyke rol gespeel: die bewoners kon met groter veiligheid by die voordeur tussen die vallende, brandende riet deur ontsnap. Uit Rach se tekeninge kan afgelei word dat rondlynige gewels reeds in 1662 gewild was. Vanweë die speelse krulwerking en die dramatiese skaduwerking van die uitstaande krulprofiele word hierdie gewels Barok-gewels genoem. Die egte Barokgebou vertoon, wat sy verdere basiese ontwerp en interieurwerking betref, egter ook eienskappe wat in die Kaapse geboue afwesig was.

Die oudste rondlynige gewels wat bewaar gebly het en wat albei dieselfde datum dra, te wete 1756, behoort tot verskillende tipes. Joostenburg het vyf bolkurwes, terwyl Klipheuwel alternerend bol- en holkurwes het wat deur kort reguit stukke geskei word. Joostenburg se bolbolgewels, wat volgens Rach se tekeninge aanvanklik volop was, het op die platteland nooit juis inslag gevind nie; selfs in Kaapstad is daar vandag geen enkele voorbeeld meer oor nie. Tydens die restourasie van Tuynhuys is daar egter oorblyfsels van 'n bolbolgewel gevind. Klipheuwel se holbolgewel het egter wydverspreid voorgekom en was veral op die platteland gewild. In distrikte soos Stellenbosch en Somerset-Wes het die holbolgewel in die daaropvolgende 35 jaar die kenmerk van byna elke plaaswoning geword. 'n Verdere ontwikkeling was die aaneenskakeling van die hol-, bol- en S-kurwes (soms met reguit verbindingstukkies) wat in die Europese Rococo-styl tussen 1725 en 1760 'n gewilde siervorm was.

Hierdie stylelement kon hier baie goed by die basiese driehoekvorm van die dakhelling aangepas word. Die beskeie elegansie van hierdie gewels het lank in die boere se smaak geval. Die plaaslike, meestal naamlose, bouers kon die gewels met redelike gemak in die maklik modelleerbare pleister uitvoer. Deur die gebruik van 'n mal of 'n sjabloon kon die profielvorms langs die hele gewelomtrek eenvormig gehou word. Die gevorderde Barokgewels is gewoonlik van die onderste deel van die fasade geskei deur 'n lang, horisontale lys met 'n profiel soortgelyk aan die van die gewel op dakrandhoogte. Die basiese holbolvorm het hom besonder goed geleen tot verdere versiering en na Klipheuwel het daar 'n deurlopende reeks van steeds sierliker en meer bewerkte gewels ontstaan. Hierdie oorspronklike gewelfamilie is deur verskillende deskundiges in verskeie kategorieë en tipes ingedeel met ʼn verskeidenheid verwarrende name.

Die rondlynige gewels word kromlynige gewels genoem, en die holbolgewels is in die verlede dikwels die konkaaf-konvekse gewel of Vroegste Bloemryke gewel genoem. Sommige kenners onderskei 'n derde groep, wat hulle Barokgewels of Laat Bloemryke gewels noem. Hierdie latere Barokgewels staan ook as die Stellenbosch-Somerset-Wes-tipe bekend. Die hele familie saam word deur sommige kenners die Kaaps-Hollandse gewel genoem. Hans Fransen (in Drie eeue kuns in Suid-Afrika, 1981) noem dit Barokgewels, en onderskei tussen rondIynige, bolbol- en holbolgewels. Hy meld dat die beskrywing Barokgewel veral in die plek van die verkieslike holbolgewel gebruik kan word indien die stylperiode, en nie die eintlike vorm nie, beklemtoon word.

Dit is nie bekend wie die oorspronklike ontwerpers van hierdie eerste familie gewels was nie, maar daar kan aangeneem word dat die Blanke nedersetters die hoofvorm uit Europa oorgeneem het omdat gebiede soos die Zaanstreek, noord van Amsterdam, en die aangrensende streke in Vlaandere en Noordwes-Duitsland gewels het wat sterk daaraan verwant is. Daar kan ook aangeneem word dat die uitvoering aan die Kaap self dikwels die werk van Maleise vakmanne was wat met verloop van tyd so bedrewe geword het dat hulle naderhand verskeie variasies asook siermotiewe op die geweloppervlak kon uitvoer. So het hulle aan die internasionale gewelstyl 'n sterk plaaslike karakter gegee.

Die verdere uitbouing van die holbolstyl, waarin die bolkurwes deur sag golwende kurwes vervang is en tot 'n bykans Rococo-agtige styl met uitbundige krulle en golwings ontwikkel het, word duidelik uit die bestudering van bygaande tekeninge en illustrasies. AI het die Iyswerk en versiering van gewels aan die Kaap ook hoe uitbundig geword, dit het nooit die moedswillige asimmetrie en vormverontagsaming van die egte Rococo vertoon nie. Daar bestaan wel 'n aantal gewels (Stellenbosch se Ou Drosdy, Nooitgedacht by Stellenbosch en die Paarl se Diamant) waarvan die Iyswerk dunner en fyner was en vryer gekronkel het, en waarvan die C- en S-kurwes op egte Rococo-trant met mekaar gebots het.

Hierdie geboue word in werklikheid egter nie deur sulke Barok- of Rococo-elemente geraak nie en het in onderliggende vorm tydelose volkskuns gebly. Anton Anreith, houtsnyer en beeldhouer uit Duitsland, was sonder twyfel die grootste enkele figuur wat aan die Kaap die Kaapse Barok tot 'n hoogtepunt gevoer en met Rococo-elemente bekroon het. Hy was verantwoordelik vir onder meer die rykste Rococo-ornament in Kaapstad: die voordeur van Rust-en- Vreugd.

In Frankryk het die Neo-Klassisisme die Rococo as styl reeds teen 1760 begin vervang. Die twee style verskil drasties van mekaar en kan in sekere opsigte mekaar se teenoorgesteldes wees. In Frankryk, veral Parys, het die Neo-Klassisisme baie vinnig opgang gemaak, terwyl die Rococo in ander dele, soos byvoorbeeld Duitsland, tot laat in die 18e eeu nog voortbestaan het. 'n Dekoratiewe kunstenaar soos Anreith kon Duitsland in 1777 verlaat sonder beïnvloeding deur die Neo-Klassisisme. Aan die Kaap het die oorgang na die Neo-Klassisisme nog langer geduur. Die Barak was buitendien ʼn styl wat veraI by die landboubevolking groter aanklank gevind het as die akademies-georiënteerde Klassisisme.

Die Barok en die Rococo-elemente wat daaruit voortgevloei het, het hier in eie vereenvoudigde vorm 'n volkstyl geword. Net so het die Gotiek drie eeue tevore in Noordwes-Europa ʼn volkstyl geword en invloede van die koue, intellektuele Renaissance uit Italië vir langer as 'n eeu afgeweer. Die Neo-Klassisisme het hom in die boustyl veral in Kaapstad met sy platdakgeboue laat geld. Op die platteland - waar die middelgewelstyI nog hoog in die mode was hoewel dit teen die einde van die 18e eeu reeds in Europa gekwyn het- was daar 'n omgekeerde ontwikkeling van die gewel, wat ʼn oorgangstydperk van Rococo-gewels na gewels met Neo-Klassisistiese elemente ingelui het. Om 'n geskikte gewelstyl te vind, het die bouers aan die Kaap hulle tot gewelvoorbeelde uit die Nederlandse Klassisisme van die 17e eeu van voor die Rococo gewend.

Hierdie gewels het op hulle beurt ontwikkel uit fasades van 16e eeuse Renaissance- en Vroeë Barokkerke in Italië. Hierdie basiese voor-Rococo-vorm het die Rococo-gewels dus vir 'n kort rukkie aan die Kaap opgevolg. Argitektonies en in die tegniese uitvoering het hierdie drieledige gewelvorm afgewyk van sy logiese oorsprong en dit was moontlik een van die redes waarom hierdie gewelvorm aan die Kaap na 'n kortstondige bloei in omstreeks 1815 reeds weer begin kwyn het – in teenstelling met sy voorloper, die Barokgewel, wat gedurende die vier dekades van sy bestaan steeds gewilder geword het. Die oudste tipe Neo-Klassisistiese gewel toon die grootste ooreenkoms met die Amsterdamse halsgewel. Nieuweland (Newlands) is die oudste voorbeeld, Groot Constantia die bekendste, en Stellenberg waarskynlik die mooiste.

Hierdie drieledige gewels het 'n gesegmenteerde fronton as bekroning van ʼn midde risaliet, geflankeer deur kloustukke: volute met 'n haakvormige aanset wat boontoe uitsteek. Hierdie gewels (veral die van Stellenberg) word dikwels aan die idees van die argitek Thibault toegeskryf, maar daar bestaan geen grondige bewyse daarvoor nie. In die Kaapse Skiereiland was die kenmerkendste eienskappe van hierdie gewels, soms ook die Skiereiland-Kaaps-Vlaamse gewel genoem, dus die ronde pediment wat as kopstuk gedien het, die reghoekige vorm van die sentrale deel, en die kromlynige vleuels en krulle aan weerskante.

Die Neo-Klassisistiese gewels het ook op die platteland gewild geword. Sommige kenners noem die plattelandse weergawe die Platteland-Kaaps-Vlaamse gewel of die Paarl-Drakenstein-Franschhoek- gewel. Die onderskeidende kenmerk van hierdie gewels is die gebruik van pilasters. Die uitstaande lys wat die gewel van die res van die fasade geskei het, het mettertyd verdwyn, en die pilasters wat die pediment steun, het tot die volle hoogte van die gebou gestrek (Nektar, 1815)

Die pediment in die plattelandse Neo-Klassisistiese gewel was ook dikwels driehoekig, maar die boogvormige pediment van die Skiereilandse gewel het ook voorgekom. Sommige pedimente was ook met sierlike barokkrulle versier. Nog 'n ontwikkeling was die vervanging van volute met vase, soos op Nooitgedacht (tans Navarre, tussen Stellenbosch en Somerset-Wes, 1815). Aardbewings en ander faktore het soms veroorsaak dat hierdie vase afgeval het, soos in die geval van Neethlingshof, Stellenbosch. Van 1820 af het daar 'n geleidelike afname in die gewildheid van die gewel gekom. Uit hierdie tyd dateer daar egter ook 'n aantal gewels uit afgeleë distrikte wat van 'n eie, somtyds naïewe, vindingrykheid spreek, en dikwels sjarmante variante en mengvorms van die hooftipes was. Hieronder tel die gewels van die Klipriviergroep in en om Swellendam (1820-1835) en die gewels van De Doorns en Sandfontein, naby Caledon.

Endgewels het hoofsaaklik ʼn praktiese funksie vervul. Hulle moes verhinder dat die grasdakke gedurende sterk storms afgeruk word. Wolwegewels is ook soms as endgewels gebruik, maar oor die algemeen was alle endgewels eenvoudiger en onversier. Kenners vind dit moeilik om endgewels in bepaalde tydperke te groepeer. Voor 1800 is daar hoofsaaklik van twee soorte endgewels gebruik gemaak: die puntgewel, wat in ʼn skynskoorsteen geëindig het, of die holbolgewel, wat in 'n ronde punt geëindig het. Uit die holbolgewel het verskeie variasies met barokkurwes ontwikkel, en na 1800 het die Barokgewels soms in 'n driehoekige punt geëindig in plaas van in 'n paar spoggerige krulle. 'n Ander baie skaars variasie van duidelik Nederlandse oorsprong was die trapgewel wat as endgewel moes dien.

Volgens oorlewering was die trappe van die gewel aangebring om eers vol water na bo te dra indien die dak sou vlamvat. Die platspitsgewel met sy driehoekie op die punt is 'n endgewel wat eers in die middel van die19e eeu sy verskyning begin maak het.

Verdere kenmerke

Afgesien van die gewels en die "letter van die alfabet"- plattegronde het Kaaps-Hollandse plaashuise ʼn aantal ander kenmerke wat veral in die vroeë jare (die eerste sowat 125 jaar), toe die beskikbaarheid van boumateriaal selfs meer beperk was, 'n eie karakter aan hierdie huise gegee het.

Die simmetrie van die huis se vooraansig was sedert die vroegste dae al met die eerste oogopslag opvallend. Die voordeur was altyd in die middel, met 'n gelyke aantal vensters, met of sonder luike, aan weerskante. Dit was feitlik 'n vaste reël dat die fasade vry gehou sou word van enige aanbouings. Die enkele stoepkamers met hul plat dakke wat in sommige gevalle die simmetrie belemmer het, is byna almal later aangebou.

Stoep

Die stoep, wat sy oorsprong in Holland gehad het, het altyd oor die hele lengte van die fasade gestrek en is in sommige gevalle reg rondom die hele huis gebou. Die stoep se oorspronklike doel was om die witgekalkte buitemure moddervry te hou en ook om 'n plat vlak am die huis te verkry. Aan die eindpunte van die voorstoep is daar gewoonlik twee bankies ingemessel. Vir koelte was daar soms 'n prieël, wat bestaan het uit ʼn aantal pilare, weer eens in 'n suiwer simmetriese patroon, waaroor druiwestokke opgelei is. Hierdie stoeppriële is dikwels eers baie later aangebring. Die stoep is met ingevoerde teëls uit Batavia, plaveistene, klip of bakstene uitgelê. Waar nodig, is die trappies dikwels gebou met baksteentjies wat "klompjes" genoem is.

Deure

Die hoofdeur of voordeur is in die middel van die fasade onder die hoofgewel aangebring. Die deur was meestal soos 'n staldeur horisontaal in twee verdeel (bo en-onderdeur). Die onderdeur was gewoonlik sowat een meter hoog, en met die bodeur oop kon heelwat lig en lug binnegelaat word. Die hoofdeur, saam met sy bolig (ʼn venstertjie reg bokant die deur wat deel uitgemaak het van die deuropening) was een van die belangrikste kenmerke van die Kaaps-Hollandse boustyl.

Die bolig het soms uit 'n dubbele vensterraam met ruite bestaan. Dit was dan moontlik om een van die bolig se vensterrame op 'n winderige dag oor die opening van die bodeur af te skuil. So is die wind buite gehou, maar die lig binnegelaat. Soms, veral in later jare, is die deur aan weerskante met kiaat- of pleisterpilasters versier. Op hierdie pilasters het soms ook 'n dekstuk of deurpediment gerus. Deurknoppe en slotplate aan die binne- en buitekant van die voordeur en binnedeure is van koper gemaak.

Die skarniere was gewoonlik van swaar gietyster. Hierdie gegote skarniere het soms oor die hele breedte van die deur gestrek. Die hout waarvan die deur gemaak is, het geheel en al afgehang van watter soort beskikbaar was. Die hout vir voordeure, veral kiaat, is dikwels ten duurste ingevoer. Binnedeure het gewoonlik uit breë kiaatrame met geelhoutpanele bestaan.

Vensters

Veral die vensters het ʼn simmetriese voorkoms aan die fasade verleen. 'n Halfwydte-venster is gewoonlik aan weerskante van die deur aangebring sodat hulle saam met die deur en die gewel ʼn geheel kon vorm. 'n Gelyke getal vensters van dieselfde hoogte is verder aan weerskante aangebring.

Die vensters is of lae swaaivensters, of hoë skuifvensters (waarvan slegs die onderste deel kon skuil; die boonste deel het op 'n vaste kalf gerus en is eintlik 'n soort bolig). Albei venstertipes se kosyne was in een vlak met die muuroppervlak. Die vensterruite is uit Nederland ingevoer en het na langdurige blootstelling aan die son 'n pers skynsel begin vertoon. Die ruite, ongeveer 15 cm by 20 cm, is in houtlyste gemonteer. Die bewegende vensterdele is aan die agterkant van die dik kosyn aangebring sodat die voorkant met luike afgesluit kon word.

Die gebruik van luike - in Nederland was dit om storm weer en koue buite te hou - het in die Kaapse boustyl ook 'n rol gespeel. Die praktiese doel het effens verander deurdat dit die huise eerder koel as warm moes hou, en dit dikwels 'n belangrike veiligheidsrol vervul het. Die luike het of die hele venster, of net die onderste deel bedek. Aanvanklik het dit uit swaar kiaatpanele in 'n afgewerkte raam bestaan, maar later is ligter hout gebruik en luike het met verloop van tyd die vorm van hortjies aangeneem.

Die luike is met skerp gepunte grendels en knippe van gietyster toegerus, en is saam met ander buite-houtwerk dikwels groen geverf. Die houtluike het 'n besonder mooi voorkoms aan die fasade verleen, en die simmetrie-idee verhoog.

Vloere

Daar was voortdurend ʼn tekort aan hout, en timmerhout is selfs tot in 1800 nog ingevoer. Van houtvloere was daar dus aanvanklik byna geen sprake nie. Huise het meestal grondvloere gehad wat byna weekliks met mengsels van beesmis of beesbloed gesmeer moes word om 'n gladde, versorgde, stofvrye voorkoms te gee. Vloere is selfs gemaak van perskepitte wat in 'n kleimengsel gelê is. Toe hout wel beskikbaar geword het, is dit vir vloere in slaapkamers gebruik. Die voorkamer en agterkamer se vloere is met plaaslik vervaardigde teëIs uitgelê.

Plafon

Die plafon het gewoonlik bestaan uit 'n aantal dik, breë balke waarop planke van tot 30 cm wyd gerus het. In die hoofvertrekke, soos die voorkamer, is die balke baie netjies afgewerk, maar in die slaapkamers het dit 'n heelwat ruwer voorkoms gehad. Die agterkamer en die kombuis se plafonbalke het gewoonlik uit ruwe, ronde pale bestaan. Die plafonplank was meestal van geelhout en in uitsonderlike gevalle van stinkhout.

Solder

Omdat die meeste huise geen kelders gehad het nie, het die solder - die ruimte direk onder die grasdak - 'n belangrike rol as bergplek gespeel. Dit is nooit as woonruimte gebruik nie, en die venster in die gewel was die enigste plek waardeur die solder se lig kon inkom. In een van die endgewels is daar gewoonlik 'n deur of luik aangebring wat met behulp van ʼn leer bereik kon word. In enkele gevalle is daar 'n permanente trap na die deur gebou, en soms kon die solder ook deur 'n luik in die kombuis bereik word.

Omdat die brandgevaar met rietdakke altyd hoog was, is ʼn spesiale vloer in die solder ingebou wat bestaan het uit 'n aantal ruwe pale en latte wat bedek is met 'n dik laag modder waarop teëls en bakstene gelê is. Brandende riet kon op so 'n soldervloer val sonder dat die res van die huis aan die brand sou geslaan het. Hierdie soort solders is brandsolders genoem.

Voorhuis

Die voorhuis of ontvangskamer was die eerste kamer van die huis en was reg agter die voordeur geleë. Dit was gewoonlik 'n ruim vertrek met weinig meubels. In die latere groot huise het die vertrek dikwels tot in die agtervleuel van byvoorbeeld die been van die T of die verbindingstuk van die H gestrek. Die voorhuis het gewoonlik ʼn rusbank met 'n aantal stoele (dikwels met riempiesmatte) en ʼn kas wat 'n armoire genoem word, bevat. In sommige gevalle is die ingangsportaal met 'n skerm van die res van die voorkamer geskei. Hierdie skerm het nie sy oorsprong in Nederland gehad nie, maar in die Ooste.

Dit het meestal uit geelhoutpaneIe bestaan wat na weerskante tot teenaan die mure kon oopvou. So kon 'n groot ontvangsaal vir onthaaldoeleindes geskep word. Die onderste deel van die skerm het dikwels uit soliede paneIe bestaan, terwyl die boonste deel uit vensters of hortjies bestaan het sodat lig deurgelaat kon word.

Agterhuis

Die agterhuis was gewoonlik reg agter die voorhuis in die agtervleuel geleë en was aanvanklik deel van die kombuis. Die vertrek is as eetkamer gebruik en het gewoonlik ook net 'n eettafel en -stoele bevat en een of twee muurkaste, wat die vertrek oorspronklik van die kombuis geskei het.

Muurkas

Die muurkas was aanvanklik net 'n groot dwarsstaande kas wat die res van die kombuis van die eethoek geskei het. ln latere huise is die muurkas deur 'n permanente muur vervang en is die kas in die muur ingebou. In enkele gevalle waar die agterhuis of eetkamer tot teenaan die agterste muur gestrek het, is die muurkaste simmetries teenoor mekaar aan weerskante in die symure ingebou, soos by La Provence die geval is. In ander uitsonderlike gevalle, soos by Meerlust en Nooitgedacht, is die muurkaste in die muur tussen die voorhuis en die agterhuis aan weerskante van die verbindings deur ingebou. Daar is baie sorg bestee aan die afwerking en voorkoms van hierdie kaste, waarin die breekware en glase gebêre is. Die onderste deel het uit mooi paneeldeure bestaan, terwyl die boonste deel, wat as vertoonkas gedien het, glasruite gehad het. Die bokante van hierdie kaste is ook besonder mooi afgewerk, dikwels met rondlynige kopstukke of barok-krulle.

Die vuurherd

Die vuurherd het die volle lengte van 'n kombuismuur beslaan. In die T -huis het dit byvoorbeeld gewoonlik oor die volle lengte van die agterste muur van die agtervleuel gestrek. Dit het 'n groot skoorsteen gehad, met 'n oond aan die een kant ingebou. Ysterstawe is op so 'n manier oor die vuurherd ingemessel dat ketels en kookpotte oor die vuur daaraan opgehang kon word. Meestal was dit die enigste vuurherd of kaggel in die hele huis, maar in enkele gevalle (soos by Meerlust) is daar ook 'n kleiner vuurherd in die ontvangskamer ingebou. Hierdie vuurherd kon met houtdeure toegemaak word. Verdere verhitting is verkry deur middel van houtstofies waaqrin daar 'n bakkie met warm kole ('n tessie) geplaas is.

Plaaswerf en buitegeboue

Die destydse Kaapse plase was in vergelyking met die plase in die moederland taamlik groot en had genoeg ruimte vir buitegeboue. Op sommige van die ou plase was daar 'n hele aantal buitegeboue, onder meer die slawekwartiere, 'n woning vir die voorman en een vir die oudste seun, 'n wynkelder, stalle, ʼn waenhuis en skure. Hierdie buitegeboue is almal min of meer in dieselfde styl as die plaashuis gebou. Die plattegronde van hierdie geboue was meestal langwerpig en hulle het dikwels ook middelgewels gehad.

Geen vaste reël vir die plasing van hierdie geboue het bestaan nie, maar daar was wel 'n neiging om dit so te plaas dat 'n geslote binnehof gevorm is. In 'n taamlik ongetemde wêreld was hierdie byna vestingagtige samevoeging van die geboue verstaanbaar. 'n Reeks werfmure, wat dikwels ook versier is, het die plaaswerwe afgerond. Die jonkershuis was gewoonlik ʼn huis wat vir gebruik deur die oudste seun gebou is. Dit was dikwels ook die oorspronklike plaashuis wat later deur ʼn nuwe, groter plaashuis vervang is.

Vandag word die jonkershuis dikwels deur die plaasbestuurder bewoon. Natuurlik nie alle plase het sulke huise gehad nie. Die wynkelder was nooit ondergronds geleë soos die naam miskien impliseer nie. Hierdie gebou se gewel is dikwels met 'n wynmotief, soos 'n bottel, 'n glas of 'n tros druiwe, versier. Die enigste ware kelders was eintlik kerkers waarin weerspannige slawe as straf opgesluit is. Dit het egter baie selde voorgekom. Naby die plaaswerf was die familiebegraafplaas, wat gewoonlik deur muurtjies omring was.

Die slaweklok wat gebruik is om werktye aan te dui, is ook in die algemene styl van die hoofopstal versier. Die hoofwoning het gewoonlik oos gefront, en waar moontlik, was daar meestal lopende water naby die plaaswerf. Kanale en leivore is ook gebou en met bruggies oorspan. In sy geheel het die wit plaasopstal en buitegeboue met hul rietdakke 'n besonder rustige indruk geskep. Bome, veral eikebome, is ook aangeplant en gelaat om baie groot en oud te word. Die eikeboomaanplanting was ʼn mislukte poging om die houtskaarste aan die Kaap op te los.

Daar is gou gevind dat die ingevoerde eikebome aan die Kaap te vinnig gegroei riet en dat die hout as gevolg daarvan heeltemal ongeskik was vir timmerhout. Gevolglik dien sommige van die eikebome wat destyds geplant is, vandag nog as versiering of as koeltebome vir die plaaswerf.

Ontwikkeling van die platdak- en die stadshuis

Die belangrikste redes waarom huise in dorpe soos Kaapstad (later natuurlik 'n stad) anders ontwikkel het as op die plase en in die binneland, was die beperkte ruimte en die brandgevaar. Baie grasdakhuise dig opmekaar was in Kaapstad 'n baie groot risiko. Om te verseker dat grasdakke waterdig sou wees, moes dit baie steil gebou word sodat die water vinnig kon afloop. Deur die dekriet deur teëls te vervang (dit is later plaaslik aan die Kaap vervaardig), het ook nie werklik die probleem opgelos nie; om dit waterdig te hou, moes die dak steeds besonder steil wees.

So 'n steil teëldak was baie blootgestel aan die besonder sterk wind wat die Skiereiland gereeld geteister het. Die berugte suidoostewind kon ʼn teël van 40 kg maklik oplig en wegwaai. Die rietdak kon ten minste deur die endgewels bymekaar gehou word. Wat dus werklik in die stad nodig was, was waterdigte dakke wat geen brandgevaar ingehou het nie en die gereelde storms kon deurstaan. Saam met die tydperk van welvaart het die behoefte aan groter huise boonop ontstaan.

Die bestaande huise kon vanweë die grootte van die erwe nie op dieselfde manier as die huise op die platteland uitgebrei word nie. In 1736 het 'n groot brand talle, rietdakhuise in puin gele en daarna is daar groot voorkeur gegee aan dubbelverdiepingplatdakhuise. Dit sou egter eers moes begin met die ontwikkeling van 'n werklik waterdigte plat dak. Verskeie proefnemings is al voor 1700 aangepak, maar eers toe daar klapperolie, stroop en walvisolie by mengsels van gestampte skulpe, kalk, fyn gruis en gebluste kalk gevoeg is, kon die platdakke waterdig gemaak word. Die dak is gewoonlik gevorm deur 'n aantal balke van geelhout of kiaat op die voltooide mure in posisie te plaas, waarop genoeg latte vasgespyker is om 'n laag stene te kon hou. Verskillende mengsels wat uit hierdie bestanddele bestaan het, is daarna met 'n troftel in drie lae oor die stene aangewend.

Die eerste platdakhuise was enkelverdiepings wat aan die bokant met 'n muurtjie of borswering met Iyswerke afgewerk is. Dubbelverdiepinghuise met soortgelyke afwerking is terselfdertyd ontwikkel. Teen 1730 was daar al heel party van hierdie dubbelverdiepings in Kaapstad. Kort na die groot brand het die owerhede die bou van rietdakhuise in Kaapstad verbied. Teen 1770 het dubbelverdiepings heeltemal die oorhand in Kaapstad gekry. Enkele huise met drie verdiepings is ook opgerig, maar geen voorbeelde daarvan bestaan vandag meer nie.

Die Kaapstadse dubbelverdiepinghuise (daar was ook 'n paar op Stellenbosch en Tulbagh, en op enkele plase, soos Uitkyk by Stellenbosch en Vredenhof by die Paarl) het, wat detail betref, baie ooreenkomste met die enkelverdiepingplaashuise getoon, byvoorbeeld die houtwerk (deure, vensters, plafonne, die vuurherd) en die voorstoep met die gemesselde bankies. Waar die beperkte erfbreedte in sommige gevalle nie ʼn wye voorhuis toegelaat het nie, het die halfbreedte-vensters aan weerskante van die deur soms ontbreek. Die fasade is dan in drie of vyf reëlmatige venstertraveë verdeel.

('n Travee is 'n eenheid in 'n fasade wat min of meer eenvormig herhaal word.) Sowel op die platteland as in die stad was die boustyl 'n samevatting van style wat die huise nie identies laat lyk het nie, hoewel hulle in skaal en detail baie mooi by mekaar aangesluit het. Teen 1800 het die straatbeeld van Kaapstad, ondanks die eenvoud van die geboue waaruit dit saamgestel was, 'n besonder harmonieuse skoonheid getoon.

Barok

Die Barok het ook sy invloed op die siermotief van die dakrande van die Kaapse platdakhuise uitgeoefen, veral tussen 1760 en Kaaps-Hollandse boustyl 1780. Volgens die tekeninge van Rach het daar reeds in 1762 'n soort platdakgewel ontstaan (wat geen ware gewel was nie omdat daar geen staandak agter was nie) wat uit opgeboude stukke muur met Barokversierings bestaan het. Hierdie platdakgewels was almal drie- of vyflobbig met 'n aaneenskakeling van bolkurwes.

Hierdie vroeë opstaande rand (wat ook ʼn balustrade genoem word) waaragter die platdak verberg is, is by die oorspronklike Burgerwaghuis en in Tuynhuys gebruik. Die afwerking van die platdak het soms ook die vorm van 'n borswering (of parapet) aangeneem: die fasademuur is in die geval 'n halwe meter bokant die dakhoogte opgebou. Net soos die gewelrand was die borswering se rand besonder geskik vir die aanbring van 'n ornamentele pleisterlys, wat dan 'n kroonlys genoem word. In die huise van die jare sestig en sewentig van die 18e eeu het die kroonlys uit golwende, teen mekaar inkrullende S- en C-kurwes met kort, reguit verbindingstukkies bestaan.

Dit het dieselfde kenmerke as die holbolgewels vertoon. Hoewel dit waarskynlik in daardie jare die gebruiklike fasadebekroning vir alle platdakke was, is daar vandag nog maar net twee voorbeelde op enkel- verdiepinghuisies oor. Soos die holbolgewels was daar ook by hierdie golwende borswerings ʼn neiging tot meer dramatiese krulle asook lyswerkprofilerings wat swaarder is en verder vooruitsteek. Teen die middel van die sewentiger jare is die lys in die middel in twee krulle verdeel met 'n skulp tussenin. In die vroeë tagtigerjare het die Barok-invloede 'n Rococo-agtige hoogtepunt bereik wat byna onmiddellik daarna weer deur Neo-Klassisistiese kroonlyste opgevolg is.

Neo-Klassisisme

In die stad het hierdie stylrigting baie vinniger en vroeër as op die platteland posgevat. Die klassiseringsproses was in die stad redelik eenvoudig. Die kroonlys se golwende kontoere van die Rococo-tyd kon eenvoudig reguit getrek word met 'n horisontale profiel wat taamlik ver uitstaan. Teen 1790 is klein frontons in die middel van die kroonlys aangebring, wat meestal so breed was soos een van die 3 of 5 traveë wat die huis se breedte gevorm het.

'n Verdere ontwikkeling was die dakkamer. 'n Enkele kamer is bo-op die platdak gebou met sy voorkant gelyk met die fasade, maar net een travee breed, Dit het gewoonlik ʼn driehoekige pediment gehad met volute (krulversierings) aan weerskante. Die fasade wat hierdie dakkamers gehad het, was duidelik aan die gewels verwant, maar hulle was basies reghoekig en nie driehoekig nie. Daar word soms beweer dat die dakkamers opgerig is as uitkykposte waarvandaan die aankoms van skepe in Tafelbaai dopgehou kon word. Vanuit die heel eerste dakkamer wat opgerig is, die van Rustenburg in Rondebosch, was die see egter glad nie sigbaar nie. Die enigste bewaarde voorbeeld van 'n dakkamer, die van die Lutherse pastorie in Strandstraat front weg van die see.

Die Kaapse dakkamer, waarvan daar in ʼn stadium omtrent 'n dosyn in Kaapstad was, het waarskynlik sy oorsprong in die dakkamertjies van die pakhuise in Amsterdam gehad. In Nederland is die gereedskap waarmee die handelsware opgehys is, in sulke dakkamertjies gebore. Pilasters langs die deure, waarop 'n reguit dekstuk gerus het, en vollengtepilasters, wat die fasade verdeel het, was verdere duidelike invloede van die Neo-Klassisistiese boustyl, wat veral deur argitekte soos Louis Thibault in die Kaapse dubbelverdiepinghuise tot ʼn hoogtepunt gevoer is.

Restourasie

Na raming het daar aan die begin van hierdie eeu nog ongeveer 3 000 of meer Kaaps-Hollandse geboue gestaan, waarvan daar 50 jaar later maar net 'n paar honderd oor was. Van die wat toe nog gestaan het, was sommige al so vervalle dat hulle nooit herstel sou kon word nie. Bewaring van geboue van kultuur-historiese belang kan nooit 'n individuele poging wees nie. Dit is lank gelede in Iande met 'n veel ouer geskiedenis as die van Suid-Afrika bewys. In Nederland, België, - Duitsland, Frankryk en Brittanje (Suid-Afrika se belangrikste moederlande) is daar reeds in die verre verlede en vandag steeds groot somme geld, aandag en ondersteuning van owerheidsweë verkry vir die bewaring van volksboukuns. Amsterdam, Gent en Brugge se gragtehuise het nie sommer per toeval bewaar gebly nie.

Die inwoners en eienaars van hierdie huise kon die duur restourasiewerk meestal nie bekostig nie, maar het staatsubsidies en -ondersteuning gekry. Wette is opgestel oor die bewaring van basiese grondplanne, fasades en gewels. Omdat daar vroeg reeds met hierdie bewaringstaak begin is, is die resultate indrukwekkend en die stede het baie van hul argitektoniese karakter behou. In die VSA, wat ook 'n relatief jong land is, is daar ook vroeg reeds pogings van owerheidswee aangewend om volksboukuns te bewaar, en dorpe soos die koloniale deel van Williamsburg - die deel beslaan reeds sowat 1 200 ha - is in hul geheel gerestoureer en bewaar of herbou.

Restourasie en bewaring is egter ook nie net die taak van die staat nie, en omdat dit so duur is (restourasie kos altyd meer as nuwe bouwerk), is finansiële steun van oor 'n veel wyer vlak nodig. In die moederlande is die inwoners se belangstelling gewek en hulle is by bewaringsprojekte betrek. So is groot welslae met restourasieprojekte behaal. In Suid-Afrika word verskeie pogings tegelykertyd aangewend om die publiek se belangstelling te wek en hulle te betrek, en die hulp van professionele argitekte word ook ingeroep. Die pogings het met tekeninge, foto's en die skryf van boeke begin. 'n Baanbreker op hierdie gebied was sekerlik Alys Fane Trotter, ʼn kunstenaar wat hoog aangeskryf word.

Terwyl haar eggenoot van 1896 tot 1898 as ingenieur aan die Kaap werksaam was, het sy die hele Skiereiland en omliggende distrikte per fiets deurreis en potloodsketse van talIe Kaapse plaashuise en Kaaps-Hollandse geboue gemaak. Sy het ook 'n uitvoerige artikel in die vorm van 'n bylae in The Cape Times gepubliseer. Kort daarna is ʼn volledige boek, Old Cape Colony, met 'n voorwoord deur sir Herbert Baker, gepubliseer. Mev. Trotter se werk was waarskynlik die eerste poging om 'n algemene belangstelling in die kwynende Kaaps-Hollandse boustyl te wek. Sy het drie sketsboeke met akkurate potloodtekeninge gevul. Baie van hierdie sketse word vandag as deel van die William Fehr-versameling in die Rust-en-Vreugd-museum bewaar.

Restoureerders en argitekte het restourasieplanne dikwels op grond van haar tekeninge opgetrek. Baie van die huise wat sy in die paar jaar geteken het, is intussen reeds gesloop. Na mev. Trotter het Dorothea Fairbridge in 1922 en 1931 twee boeke, Historic houses en Historic farms, gepubliseer. Haar boeke is geïllustreer deur die uitstekende foto's van Arthur Elliott, wie se werk en film negatiewe ook deesdae in die Africana-museum bewaar word.

Elliot het sy hele lewe aan die fotografering van Kaaps-Hollandse huise gewy, en sy vyf uitstallings was 'n waardevolle bydrae tot die prikkeling van die publiek se belangstelling in die saak. Die katalogusse van hierdie vyf uitstallings is vandag op sigself al waardevolle Africana. G.E. Pearse, eertydse hoogleraar in argitektuur aan die Universiteit van die Witwatersrand, het met steun van die Carnegie Corporation van New York 'n lywige, geïllustreerde ontleding van die Kaaps-Hollandse boustyl gemaak. Kort daarna het die Kaapse argitek F.K. Kendall 'n intensiewe studie van Groot Constantia gemaak ten einde hierdie gebou na die brand van 1925 te kon restoureer.

In akademiese kringe was die belangstelling in restourasieprojekte teen hierdie tyd gewek, en doktorale verhandelings oor verskeie aspekte van die volksboukuns en ander publikasies het die lig gesien. Die eerste en enigste boekie oor die onderwerp in Afrikaans, Boukuns in Suid-Afrika deur B.E. Bierman, het in 1955 verskyn. In 1953 het C. de Bosdari se Cape Dutch houses and farms se eerste uitgawe verskyn. Dit het 'n wyd gelese, populêre boek geword en die daaropvolgende drie heruitgawes (die jongste in 1971) het die publiek se belangstelling vir die eerste keer bevestig. Nog 'n boek, The old houses of the Cape, deur Hans Fransen en Mary Cook, het sedert 1965 ook 'n standaardwerk geword wat wyd gelees is en nog deur studente gebruik word.

Sedertdien het 'n hele aantal, veral sogenaamde koffietafelboeke, oor die onderwerp verskyn waaraan verskeie skrywers hul hand gewaag het, en wat deur bekende fotograwe, soos David Goldblatt, geïllustreer is. In Afrikaans het Hans Fransen in sy boek Drie eeue kuns in Suid-Afrika (1981) 'n aantal besonder interessante hoofstukke oor die onderwerp ingesluit. Veral die publikasies en illustrasies het daarin geslaag om die Suid-Afrikaanse publiek met die verloop van jare van die Kaaps-Hollandse boustyl bewus te maak, en wel in so 'n mate dat die ledetal van 'n organisasie soos die Stigting Simon van der Stel (wat hom vir die behoud en bewaring van historiese geboue beywer) in die vroeë sewentigerjare verdubbel het.

Ander stigtings, soos die Rhodes National Heritage Trust, wat deur Rhodes Fruit Farms gefinansier word, het ook 'n geweldige bydrae gelewer en groot somme geld bestee aan die restourasie van verskeie herehuise en plaashuise in die Westelike Provinsie. 'n Maatskappy soos Historiese Huise van Suid-Afrika Bpk., wat hoofsaaklik deur Anton Rupert op die been gebring is, het selfs bewys dat aandeelhouers 'n wins met restourasiewerk kan maak. Met verloop van jare het daar, afgesien van 'n liefde vir die saak, ook 'n professionele, wetenskaplike benadering gekom, en huise is nie meer net opgeknap nie, maar na deeglike bestudering histories korrek gerestoureer.

In baie gevalle moes wonings, veral binne, subtiel veranderinge ondergaan om dit gerieflik leefbaar te maak, maar argitekte wat kenners op die gebied was, het gewoonlik daarin geslaag om die ewewig te behou. Hul werk is met sukses bekroon deurdat baie van die wonings en geboue waaraan hulle gewerk het, kort na die restourasie daarvan tot nasionale gedenkwaardighede verklaar is. Van owerheidsweë het die posisie en steun ook baie verbeter - veral na nuwe wetgewing in 1969, toe die ou Historiese Monumentekommissie die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede geword het.

Die bevoegdhede van die Raad is dermate uitgebrei dat hy 'n gebou sogenaamd kon bevries. Dit het beteken dat die Raad die sloping van 'n gebou kon vertraag sodat daar genoeg tyd kon wees om navorsing oor die restourasie- en gebruiksmoontlikhede van so ʼn gebou te doen. Die Raad se finansiële posisie het ook aansienlik verbeter sodat hy in sommige gevalle selfs subsidies vir restourasie of onderhoud kon toeken. Die oorspronklike boumetodes en materiaal wat in die bouwerk van Kaaps-Hollandse huise gebruik is, vereis juis gereelde onderhoud en versorging.

As dit nie gereeld gedoen en bygehou word nie, raak hierdie huise gou vervalle. Die onderhoudskoste is dikwels bo die vermoë van die private eienaar, en op die gebied is staatshulp dus van groot waarde. Rampe soos brande en aardbewings het die Kaapse huise ook getref en talle daarvan is daardeur in puin gelê. Die rampe was in sommige gevalle egter 'n bedekte seën. Nadat Groot Constantia in 1925 afgebrand het, is restourasiewerk vir die eerste keer op ʼn wetenskaplike wyse aangepak, wat meegebring het dat latere restourasiewerk meer professioneel gedoen is. Die aardbewing wat 'n gedeelte van die Boland in 1969 getref het. het byna alle historiese geboue op Tulbagh en Ceres en in die Breederiviervallei beskadig. Kort daarna is die Tulbagh-Restourasiekomitee gestig (die dorpie is die ergste getref), en talle geboue, waaronder 'n hele straat (Kerkstraat), is gerestoureer sodat Tulbagh vandag beter daaraan toe is as voor die aardbewing.

Die Boland-Rampfonds het ook ʼn finansiële bydrae gemaak en die Stigting Simon van der Stel het vir die restourasie van twee huise gesorg. Na die Boland-ramp het bykans alle Suid-Afrikaners op die een of ander wyse van die belangrikheid van die bewaring van die Kaaps-Hollandse boustyl bewus geword. 'n Aantal argitekte wat bekend is om die integriteit en egtheid van hul werk op die gebied, moet ook genoem word. Hulle is onder andere Norman Eaton (Pastorie, Graaff-Reinet), Revel Fox (Meerlust, Onverwacht en die Rynse Sendingpastoriekompleks, laasgenoemde in samewerking met Henry Villet), Gawie Fagan (Boschendal, Tuynhuys, Rynse Kerk en Tulbagh se Kerkstraat), George Osler (Dekkersvlei, Libertas Parva) en Golyn en Meiring (Goornhoop).

Ander argitekte en navorsers wat waardevolle werk gelewer het en steeds lewer, is Dirk Visser, Magda Sauer, Brian Mansergh, Gwen Fagan en John Rennie. Volgens Hans Fransen het die wedloop tussen die verliese, doelbewus of deur rampe, aan die een kant en die winste, bewaring en restourasie aan die ander kant in die vroeë sewentigerjare 'n wending begin neem. Meer bewaring, onderhoud en restourasiewerk word deesdae gedoen en minder geboue word gesloop. Volgens Fransen bly dit egter altyd ʼn ongelyke stryd, want hoewel die verliese vertraag kan word en in die toekoms selfs heeltemal tot stilstand gebring kan word, kan wat verlore gegaan het, nie weer vervang word nie.

Bronne

• HAT Feitegids Geargiveer 3 September 2018 op Wayback Machine
• Ploeger, Jan: Verspreiding van Nederlandse gewelbou. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 15, no. 4, Junie 1966
• Procter, Elizabeth: The Spirit of Cape Dutch Rural Architecture. In: Lantern. Tydskrif vir Kuns, Kennis en Kultuur. Jaargang 30, nr. 2, Mei 1981
• van der Meulen, Jan: The origins of Cape colonial architecture. In: Lantern. Tydskrif vir Kuns en Kultuur. Jaargang 13, nr. 4, Junie 1964
• von Geyso, Renate: Cape Dutch Architecture. In: Lantern. Tydskrif vir Volksopvoeding. Jaargang 6, nr. 4, April 1957
• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409540 band

Eksterne skakels

• (en) Geskiedenis en ontwikkeling van Kaaps-Hollands styl Geargiveer 18 Junie 2006 op Wayback Machine
• (en) www.architectcapetown.co.za
• (en) www.cape-dutch.net
• ezakwantu.com
• McGregor – die bes bewaarde en mees volledige voorbeeld van middel-19de-eeuse stadsbeeld in die Kaapprovinsie
• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Kaaps-Hollandse Styl in Suid-Afrika.