Gallië: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
EmausBot (besprekings | bydraes)
k r2.7.3) (robot Verander: vi:Gallia
+ Kategorieë
Lyn 1:
[[BeeldLêer:Map_Gallia_Tribes_TownsMap Gallia Tribes Towns.png|thumb|250px|right|Gallië in die tydperk van Caesar (58 v.C.), verdeel in die provinsies [[Gallia Belgica]], [[Gallia Celtica]], [[Gallia Aquitania|Aquitania]], [[Gallia Narbonensis]] (destyds 'n Romeinse provinsie) en [[Gallia cisalpina]]]]
Die term '''Gallië''' ([[Latyn|Latyns]]s: ''Gallia'') verwys na die geografiese gebied tussen die [[Ryn]] in die ooste, die [[Alpe]] en die [[Middellandse See]] in die suide, die [[Pireneë]] en die [[Atlantiese Oseaan]] in die weste en noorde, wat sedert die 7de en 6de eeu v.C. deur [[Kelte]] (Latyns: ''Galli'') bewoon is. Die sowat sestig Galliese stamme in hierdie gebied, wat ongeveer die huidige [[Frankryk]], [[België]], westelike [[Switserland]] en Noord-[[Italië]] beslaan, moet eerder as 'n kulturele en waarskynlik ook ekonomiese eenheid beskou word. Voor die Romeinse verowering is hulle nooit in een ryk verenig nie.
 
==Geografiese ligging==
 
== Geografiese ligging ==
Die Romeine het ook die Noord-Italiaanse Po-vlakte met sy Keltiese bevolking by Gallië gereken en daarna as ''[[Gallia Cisalpina]]'' (of Cisalpynse Gallië) verwys. Die huidige gebruik beperk Gallië meesal op die Romeinse ''Gallia transalpina'' (of Transalpynse Gallië), die Galliese gebiede oorkant die Alpe.
 
== Geskiedenis ==
 
=== Die Keltiese tydperk ===
 
Argeologiese opgrawings staak die teorie dat die Galliese gebiede van die huidige Frankryk reeds voor die aankoms van die eerste Keltiese setlaars deur 'n aantal verskillende volkere bewoon is. Die immigrasie van Keltiese stamme het tussen [[700 v.C.|700]] en [[600 v.C.]] begin. Hierdie setlaars het 'n aantal [[Kelties|Gallies-Keltiese dialekte]] gepraat. Die nie-Keltiese bevolking, veral die Iberiërs noord van die Pireneë en die [[Liguriërs]] in die kusgebiede van die Middellandse See is aanvanklik nie deur die vestiging van Keltiese stamme geraak nie en kon hulle onafhanklikheid handhaaf.
 
Line 16 ⟶ 14:
Die gebied van die Po-vlakte, wat deur die Gallies-Keltiese stamme van die Cenomane, Insubriërs en Boiërs bewoon is, het omtrent [[200 v.C.]] onder Romeinse heerskappy gekom en is as provinsie Gallia cisalpina by die [[Romeinse Ryk]] ingelyf.
 
=== Die Romeinse verowering ===
[[BeeldLêer:Narbonne Via Domitia.jpg|thumb|right|250px|Oorblyfsels van die Romeinse grootpad ''[[Via Domitia]]'' in Narbonne]]
Vanaf [[125 v.C.]] het die Romeine met die verowering van die kusgebiede langs die Middellandse See en die Rhônevallei begin. Die stad Aquae Sextiae (die huidige [[Aix-en-Provence]]) is in [[122 v.C.]] as 'n Romeinse kolonie gestig. Een jaar later is die suidoostelike Gallië as 'n provinsie onder die naam [[Gallia Narbonensis]] by die Romeinse Ryk ingelyf. Narbo (die huidige Narbonne) het in [[118 v.C.]] as sy administratiewe sentrum ontstaan.
[[BeeldLêer:Inauguration vercingetorix et opera.JPG|thumb|leftlinks|250px|Die inwyding van die Vecingetorix-standbeeld in [[Clermont-Ferrand]]]]
Die inval van die Kimbers en Teutone in Suid-Gallië en Noord-Italië is in die jaar 113 v.C. blykbaar as 'n ernstige bedreiging vir Rome beskou. Die twee Germaanse volkere is moontlik deur 'n springvloed in hul [[Skandinawië|Skandinawiese]] tuisland (vermoedelik die huidige Jutland in [[Denemarke]]) gedwing om na ander geweste te verhuis. Later het ook ander Germaanse stamme by hulle trek aangesluit. Die Germane het verskeie kere groot Romeinse leërs verslaan, onder meer naby Noreia in die huidige [[Oostenryk]] en in 105 v.C. naby Arausio (die huidige Orange) in Suid-Gallië. Twee Romeinse leërs het in [[105 v.C.]] daarin geslaag om die twee Germaanse stamme na die Rhône terug te dryf. Die Romeinse veldheer Gaius Marius het in [[102 v.C.]] naby Aquae Sextiae 'n oorwinning oor die Teutone behaal en een jaar later ook die Kimbers naby Vercellae in Noord-Italië verslaan. Die oorlewende vroue het in hul laers saam met hulle kinders selfmoord gepleeg om nie die Romeinse slawerny te moet verduur nie.
 
Line 28 ⟶ 26:
In die tydperk tussen [[58 v.C.|58]] en [[51 v.C.]] het Gaius Julius Caesar die res van Gallië verower en in sy beroemde boek ''De bello Gallico'' uitvoerige persoonlike waarnemings en kommentaar rondom dié veldtog neergeskryf. Die gemeenskaplike opstand onder die leiding van die Galliese hoof Vercingetorix in 52 v.C. was die laaste vergeefse poging van die inheemse stamme om die Romeine uit Gallië te verdryf. Met sy oorwinning naby [[Slag van Alesië|Alesië]] in dieselfde jaar het Caesar daarin geslaag om alle verset teen die Romeine plat te vee.
 
=== Die Romanisering ===
[[BeeldLêer:REmpire-Gallia.png|thumb|250px|right|Die Galliese provinsies Narbonensis, [[Akwitanië|Aquitania]], Lugdunensis en Belgica in die tydperk van keiser Augustus]]
As deel van die Romanisering van die nuwe provinsies is die Romeinse administratiewe en regstelsel ook in Gallië ingevoer, met Latyn as [[amptelike taal]]. As Vulgêrlatyn het die taal van die Romeine ook die basis vir die ontwikkeling van die moderne [[Franse taal]] gevorm. Ondanks hulle nederlaag het baie Galliërs die Romeinse heerskappy, wat ook die gesofistikeerde Mediterreense leefwyse na hulle geweste gebring het, as 'n verbetering van hulle lewensomstandighede ervaar. Geen ander Barbaarse volk het in die antieke tydperk beter by die Romeinse kultuur aangepas as die Galliërs nie.
[[BeeldLêer:Theater Orange.jpg|thumb|leftlinks|250px|Die Romeinse teater in Arausio (die huidige Orange)]]
Daarnaas het die Romeine ook 'n einde aan die voortgesette stamgevegte gemaak en Gallië geleidelik tot een van die welvarendste gebiede in die Romeinse Ryk ontwikkel. Die ''Provincia'' (die huidige [[Provence]]) het danksy 'n golf van Romeinse immigrante, veral veterane van die Romeinse leër, een van die mees geromaniseerde gebiede geword, wat ook vandag oor die rykste Romeinse erfenis in Frankryk beskik, met die antieke Nemausus (die huidige Nîmes) en [[Arles]] as sentrums van die Romeinse boukuns.
 
Line 37 ⟶ 35:
 
=== Die laat antieke tydperk ===
 
Die kerstening van Gallië het teen die einde van die [[2de eeu]] 'n aanvang geneem. Die opgradering van baie versterkings omtrent die jaar [[300]] verwys reeds na die bedreiging deur Germaanse stamme. Die Romeinse keisers het egter die belangrikheid van die Galliese provinsies beklemtoon en van Lutetia, die huidige [[Parys]], 'n keiserlike residensie gemaak.
 
Line 48 ⟶ 45:
Ook die Frankiese en Wes-Gotiese koninkryke het by die Romeinse tradisies aangesluit. Nogtans het mense met die ondergang van die Romeinse keiserlike hof min belang in 'n klassieke opleiding gestel wat vroeër 'n voorvereiste vir 'n loopbaan as beampte was. Die onderwysinstellings, wat in die Romeinse tyd onder meer deur die stedelike administrasies aangebied is, is gesluit, en slegs die kerk het in hierdie tydperk nog 'n basiese opleiding verskaf. Uiteindelik het in die laat antieke tydperk die onvermydelike agteruitgang van die Gallies-Romeinse kultuur begin, en met die middel van die [[6de eeu]] het die vroeë middeleeuse tydperk 'n aanvang geneem.
 
== Administrasie ==
[[BeeldLêer:Nimes amphi.jpg|thumb|right|250px|Die Romeinse arena van Nemausus (die huidige Nîmes)]]
Die gebiede noord van die ou Provincia Narbonensis, wat deur Caesar verower is, is in drie administratiewe gebiede verdeel: Aquitania in die suidweste; Lugdunensis met die Sentraal-Galliese gebiede tussen die Loire en die Seine en die huidige [[Bretagne]]; en Belgica in die noorde. Lugdunum (die huidige [[Lyon]]) het as 'n soort federale hoofstad gedien en het ook die die Galliese munt gehuisves wat in die keisertydperk goue geldstukke van eersterangse gehalte geslaan het.
 
Gallia Narbonensis as die oudste Galliese provinsie oorkant die Alpe het in baie opsigte van die drie ander gebiede verskil. Gaius Julius Caesar het die stigting van 'n aantal Romeinse stede saam met die Romeinse volksplanting in hierdie suidoostelike gewes bevorder. Die Italiese stelsel van stedelike gemeenskappe het hier gou die ou kantonale stelsel van die Kelte vervang. Die huidige Franse plekname weerspieël nog steeds die unieke karakter van Narbonensis. Terwyl die plekname hier die ou name van die plaaslike stamme verdring het en name soos ''Arlete'' (die huidige [[Arles]]) en ''Vienna'' (die huidige Vienne) bewaar is, het die plekname in die noorde in vergetelheid geraak en is uiteindelik deur die name van die plaaslike stamme vervang: ''Lutetia Parisiorum'' ("Lutetia van die Parysers") staan dus vandag nie as *''Lutèce'' bekend nie, maar as ''Paris'' (Parys).
 
== Godsdiens en maatskappy ==
[[BeeldLêer:TêteDieuBronzeLillebonne.jpg|thumb|leftlinks|250px|Hierdie borsbeeld van 'n Romeinse godheid uit Lillebonne is van brons gemaak]]
Die Galliese stede was die belangrikste smeltkroes van die Gallies-Romeinse maatskappy, en vanuit hierdie sentrums het die Romanisering en die gebruik van die Latynse taal ook geleidelik na die plattelandse gebiede begin uitbrei. Die Romeine het nie die oorheersende rol van die landelike Galliese adel aangetas nie wat as een van die mees betroubare bondgenote by die vestiging van die Romeinse heerskappy beskou is. Adellike seuns is in die Latynse skole van die stede opgelei en het sodoende in noue aanraking met die Mediterreense kultuur en leefwyse gekom.
 
Line 64 ⟶ 61:
Die bevolking van Gallië het geleidelik 'n gemengde Gallies-Romeinse kultuur ontwikkel waarin die Romeinse elemente weliswaar oorheers het, maar geleidelik begin afneem het in die ver afgeleë geweste van Noord- en Wes-Gallië waar baie van die Keltiese tradisies steeds bewaar is.
 
== Ekonomie ==
 
Gallië het in demografiese en ekonomiese opsig rofweg uit drie heeltemal verskillende gebiede bestaan:
* dieDie verstedelikte suide van Gallia Narbonensis, wat al vroeg met die Griekse en Romeinse beskawing in aanraking gekom en oor hoogs ontwikkelde sentrums soos Massilia (Marseille) en Antipolis ([[Antibes]]) beskik het;
 
* dieDie gebiede van Sentraal-Gallië, wat as ''Gallia comata'' (letterlik die "langharige", dit wil sê barbaarse Gallië) bekend gestaan het en uiters geskik was vir grootskaalse landbou, maar in plaas van groot stede eerder deur sogenaamde ''villae'', ekonomies outarke landgoedere, gekenmerk is; en
* die verstedelikte suide van Gallia Narbonensis, wat al vroeg met die Griekse en Romeinse beskawing in aanraking gekom en oor hoogs ontwikkelde sentrums soos Massilia (Marseille) en Antipolis ([[Antibes]]) beskik het;
* dieDie militêre sone teen die Ryn wat oor 'n groter Romeinse bevolking van veral voormalige soldate beskik het en sodoende sterk geromaniseer is.
* die gebiede van Sentraal-Gallië, wat as ''Gallia comata'' (letterlik die "langharige", dit wil sê barbaarse Gallië) bekend gestaan het en uiters geskik was vir grootskaalse landbou, maar in plaas van groot stede eerder deur sogenaamde ''villae'', ekonomies outarke landgoedere, gekenmerk is; en
* die militêre sone teen die Ryn wat oor 'n groter Romeinse bevolking van veral voormalige soldate beskik het en sodoende sterk geromaniseer is.
 
Danksy die ''Pax Romana'', die Romeinse vrede, het met die Romeinse heerskappy 'n ongestoorde ekonomiese opbloei van die Galliese stede en hulle onmiddellike omgewing begin. Plaaslike nywerhede soos die tekstiel-, [[glas|glas-]] en keramiekvervaardiging was hoogs ontwikkeld en het hulle produkte na ander gebiede van die Romeinse Ryk en na Germanië uitgevoer waar hulle die plaaslike markte vinnig begin oorheers het.
 
[[BeeldLêer:Pont du Gard 2003.jpg|thumb|right|250px|Die Pont du Gard, een van die belangrikste Romeinse waterleidings in Gallië]]
In Gallië is onder meer wynbou en veeteelt bevorder, en Galliese uitvoere van landbouprodukte het onder meer ganse, ham en [[kaas]] ingesluit. Die landbou het voordeel uit die toepassing van nuwe tegnologie en kundigheid getrek, onder meer op die gebied van hidrotegnologie (waterkrag). Veral in die groot vlaktes van Noord-Gallië is eenvoudige, maar doeltreffende landboumasjiene ontwikkel. Volgens argeologiese navorsing was hierdie gebied deur 'n buitengewoon groot [[bevolkingsdigtheid]] gekenmerk.
 
Line 81 ⟶ 76:
Die Galliese kar- en wamakery byvoorbeeld was hoogs ontwikkeld, en selfs die Latynse woord ''carrus'' is oorspronklik uit die Gallies-Keltiese taal ontleen. Die Galliërs het die tegnologie van hulle waens voortdurend verbeter, en Romeinse reliëfs dui aan dat daar wél grootskaalse vervoer op die Romeinse paaie plaasgevind het. Lugdunum, wat aanvanklik net as 'n klein Galliese dorpie bestaan het, is 'n belangrike voorbeeld vir die snelle ekonomiese vooruitgang in Gallië. Dit het tot 'n administratiewe sentrum ontwikkel en danksy sy handelmaatskappye, wat graan, hout, wyn en olie net soos plaaslik vervaardigde verbruiksgoedere na ander dele van die land, Germanië en Brittanje begin uitvoer het, ook tot die grootste en welvarendste stad in Gallië.
 
== Bronne ==
 
* Tim Cornell en John Matthews: ''Rome''. Oxford: Andromeda Ltd., 1991
* <sup>1</sup> Moses I. Finley: ''The Ancient Economy''. Berkeley en Los Angeles: University of California Press, 1973
Line 88 ⟶ 82:
* Hellmuth Schneider: ''Einführung in die antike Technikgeschichte''. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1992
 
[[Kategorie:Geskiedenis van EuropaFrankryk]]
[[Kategorie:Geskiedenis van België]]
[[Kategorie:Geskiedenis van Switserland]]
[[Kategorie:Geskiedenis van Italië]]
[[Kategorie:Romeinse provinsies]]
 
{{voorbladsterVoorbladster}}
 
[[als:Gallien]]