Wysiging soos op 10:25, 22 Januarie 2013 wysig MerlIwBot (besprekings \| bydraes) 31 978 edits k robot Verander: ckb:ئەزتێک→ckb:ئازتێک ← Ouer wysiging		Wysiging soos op 17:00, 4 Februarie 2013 wysig maak ongedaan SpesBona (besprekings \| bydraes) Burokrate, Administrateurs 69 040 edits Bygewerk Nuwer wysiging →
Lyn 1: [[Lêer:~~Aztec~~Codex ~~calendar~~Osuna ~~stone~~Triple Alliance.JPG\|thumb\|~~255px~~250px\|Simbole van die drie lede Texcoco, Tenochtitlan en Tlacopán van die Asteekse ~~Kalendersteen~~Driebond ~~(replika)~~uit die Codex Osuna.]] Die '''Asteke''' of '''Meksika''' was 'n [[Meso-Amerika]]anse [[beskawing]] wat tussen circa 1200 en 1520 in die huidige [[Meksiko]] bestaan het. Die sentrum van hul beskawing was in die voorganger van die huidige [[~~Meksiko-stad~~Meksikostad]], in 'n stad genaamd [[~~Tenochtitlán~~Tenochtitlan]], bevind. Hulle het vermoedelik van die [[Tolteke]] afgestam. Die Asteke was verskriklik oorlogsugtig en is bekend vir hul menseoffers, wat hulle uitgevoer het in die oortuiging dat anders die son nie meer sou opkom nie. In die oorlog met die [[Spanje\|Spaanse]] veroweraars, onder leiding van [[Hernán Cortés]], het hul laaste religieus-politieke leier [[~~Motecuhzoma~~Moctezuma II]] gesneuwel.▼ ▲Die '''Asteke''' of '''Meksika''' was 'n [[Meso-Amerika]]anse [[beskawing]] wat tussen circa 1200 en 1520 in die huidige [[Meksiko]] bestaan het. Die sentrum van hul beskawing was in die voorganger van die huidige [[Meksiko-stad]], in 'n stad genaamd [[Tenochtitlán]], bevind. Hulle het vermoedelik van die [[Tolteke]] afgestam. Die Asteke was verskriklik oorlogsugtig en is bekend vir hul menseoffers, wat hulle uitgevoer het in die oortuiging dat anders die son nie meer sou opkom nie. In die oorlog met die [[Spanje\|Spaanse]] veroweraars, onder leiding van [[Hernán Cortés]], het hul laaste religieus-politieke leier [[Motecuhzoma II]] gesneuwel. == Naam == Die Asteke het hulself ''Culhuah'', ''Mexicah'' of ''Tenochcah'' genoem. Die Spaanse [[~~conquistadores~~Conquistador]]es het hulle ''Mexicas'' genoem, 'n term wat in Meksiko steeds gebruiklik is. Die gebruik om die beskawing as die Asteke aan te dui, is van die [[Duitsland\|Duitse]] wetenskaplike [[Alexander von Humboldt]] afkomstig. Die woord "Asteke" kom van die [[Nahuatl]]s ''Aztecah'', "mense uit Aztlan". [[Aztlan]] was 'n mitiese plek êrens in die noorde waar die Asteke gesê het hulle vandaan gekom het. Vir die Asteke self was dit nie gebruiklik om hulself met Aztecah aan te dui nie. Oor die algemeen word met Aztecah alle mense wat Nahuatl gepraat het, bedoel, en dit was nie alleenlik mense binne die [[~~Asteese~~Asteekse Ryk]] self nie, maar ook byvoorbeeld die [[~~Tlaxcala\|~~Tlaxcalteke]], geswore vyande van die Meksika. == Ontstaanslegende == [[Lêer:Coat of arms of Mexico.svg\|thumb\|200px\|Vlag van Meksiko met daarop die arend op 'n kaktus wat 'n slang verslind.]]▼ : ''Hoofartikel: [[Asteekse mitologie]].'' ▲[[Lêer:Coat of arms of Mexico.svg\|thumb\|~~200px~~250px\|~~Vlag~~Wapen van Meksiko met daarop die arend op 'n kaktus wat 'n slang verslind.]] Volgens die Asteke het hul voorvaders in [[Aztlan]], 'n eiland êrens in die noorde, gewoon. Hul god [[Huitzilopochtli]] het hulle vertel dat hulle (saam met 'n paar ander stamme) na 'n nuwe land moes gaan. Uiteindelik het net die Asteke oorgebly, omdat die ander stamme almal al 'n plek gevind het om hulself te vestig. Die Asteke moes hulle van hul god vestig op 'n plek waar 'n [[arend]] op 'n [[kaktus]] gesit het en 'n slang verslind het. Uiteindelik het die Asteke hierdie teken op 'n eilandjie in die [[Tekskoko-meer]] gesien. Die Asteke het hul stad [[Tenochtitlan]] op die plek gebou en 'n groot kunsmatige eiland, wat hedendaags in die sentrum van [[~~Meksiko-stad~~Meksikostad]] geleë is, gemaak. Hierdie legende is ook op die [[Wapen van Meksiko]], wat op die [[Vlag van Meksiko]] afgebeeld word, afgebeeld. == Opkoms == [[Lêer:Aztecexpansion.png\|thumb\|250px\|Kaart van die uitbreiding van die Asteekse Ryk deur die eeur heen.]] In die begin het die Asteke as huursoldate gedien vir die stadstate wat ontstaan het na die val van die [[Tolteekse Ryk]]. Hulle het dit nie onverdienstelik gedoen nie, en Asteekse leiers het met 'n aantal Tolteekse vorste getrou. Van 1372-1427 was die Asteke vasalle van die [[Tepaneke\|Tepaneekse]] koning [[Tezozomoc]]. Na die dood van Tezozomoc is hy deur [[Maxtla]], 'n wrede leier, opgevolg. Hy het die Asteekse leier [[Chimalpopoca]] laat vermoor. Chimalpopoca se oom Itzcoatl het hom opgevolg, en hy het 'n verbond met [[Nezahualcóyotl]] van [[Tekskoko]] gesluit. Hulle het die Tepaneekse hoofstad [[Azcapotzalco]] beleër. Na 'n honderd dae van beleëring het die Tepaneken oorgegee. Maxtla is gevange geneem en geoffer. Hierna is [[Tlacopan]] by Tenochtitlan en Tekskoko gevoeg, en saam het die stede die [[Asteekse Driebond]], oftewel die Asteekse Ryk, gevorm. Itzcoatl se neef en opvolger [[~~Montezuma~~Moctezuma I]] (reg. [[1440]]-[[1469]]) het die ryk tot die kuste van die [[Stille Oseaan]] en die [[Golf van Meksiko]] uitgebrei; [[Axayacatl]] ([[1469]]-[[1481]]) het Tenochtitlan se susterstad [[Tlatelolco]] verower en die [[Huaxteke]] onderwerp. Hy het ook probeer om die [[Taraske]] onder sy bewind te bring, maar dit het misluk. Onder [[Ahuitzotl]] ([[1486]]-[[1502]]) het die ryk in omvang verdubbel. Hy het die [[Mixteke]] van [[Oaxaca]] onderwerp en [[Soconusco]] verower, waardeur die ryk tot [[Guatemala]] uitgestrek het. == Samelewing == [[Lêer:Aztec Sun Stone Replica cropped.jpg\|thumb\|250px\|Asteekse Kalendersteen (replika)]] [[Lêer:Aztec Empire 1519 map-fr.svg\|thumb\|250px\|Die Asteekse Driebond in sy grootste uitbreiding in 1519.]] Die Asteke het in ''calpultin'' (enkelvoud: ''[[calpulli]]'') gelewer, wat met [[clan]]s vergelykbaar is. Meerdere calpultin het tesame 'n ''[[altepetl]]'' (meervoud: ''altepemeh'') gevorm. Die altepetl was die kleinste bestuurlike eenheid; dit het meestal bestaan uit 'n dorp of stad met 'n gebied daaromheen, van "water tot berg" (altepetl beteken waterberg). Line 34 ⟶ 35: == Vernietiging == : ''Hoofartikel: [[Spaanse verowering van die Asteekse Ryk]].'' [[Lêer:Basin of Mexico 1519 map-es.svg\|thumb\|250px\|Kaart van die Texcocomeer in 1519 in die vallei van Meksiko.]] Volgens 'n Asteekse legende sou in die jaar ce acatl (I-riet, [[1519]]) die god [[Quetzalcoatl]] uit die ooste kom om sy ryk op te eis. Daarby is voortekens glo gesien, soos 'n komeet en 'n brand in die tempel van [[Huitzilopochtli]]. Daar is ook glo 'n vis gevang met 'n spieël in sy kop, waarin [[Motecuhzoma II]], die Asteekse [[hueyi tlahtoani]], marsjerende soldate gesien het. Die Asteke het om hierdie rede ekstra veel mense geoffer. Baie stede was vroeër bondgenote was, het hulle begin verset.▼ [[Lêer:Cortez & La Malinche.jpg\|thumb\|250px\|Hernán Cortés en La Malinche saam met Moctezuma II op 8 November 1519.]] ▲Volgens 'n Asteekse legende sou in die jaar ce acatl (I-riet, [[1519]]) die god [[Quetzalcoatl]] uit die ooste kom om sy ryk op te eis. Daarby is voortekens glo gesien, soos 'n komeet en 'n brand in die tempel van [[Huitzilopochtli]]. Daar is ook glo 'n vis gevang met 'n spieël in sy kop, waarin [[~~Motecuhzoma~~Moctezuma II]], die Asteekse [[hueyi tlahtoani]], marsjerende soldate gesien het. Die Asteke het om hierdie rede ekstra veel mense geoffer. Baie stede was vroeër bondgenote was, het hulle begin verset. Toe die [[Spanje\|Spanjaarde]] onder leiding van [[Hernán Cortés]] in [[Meksiko]] aangekom het, het die Asteke gedog dat Cortés miskien wel [[Quetzalcoatl]] kon wees. Quetzalcoatl het naamlik 'n blanke gesig en 'n geel baard, nes Cortés, gehad. Die Asteke was ook deur die skepe, gewere en kanonne van die Spanjaarde beïndruk, en ook die perde en windhonde het hulle besonders gevind. ~~Montezuma~~Moctezuma het getwyfel. Was Cortés Quetzalcoatl, of was hy gewoon 'n vreemdeling wat net op gewin uit was? ~~Montezuma~~Moctezuma het besluit om geskenke aan Cortés te gee, en hy het vir hom gesê dat dit beter was om nie na Tenochtitlan te gaan nie. Maar die goudsugtige Spanjaarde wou meer hê. Hulle het besluit om tog na [[Tenochtitlan]] te gaan, vergesel van die vyande van die Asteke, soos die [[~~Tlaxcala\|~~Tlaxcalteken]] wat baie belangrike militêre inligting gegee het. Die Spanjaarde het hul oë in Tenochtitlan uitgekyk. Na ses dae het hulle agter 'n dig gemesselde muur kamers vol goud en juwele. Kort na die vonds het die Asteke twee Spaanse boodskappers gedood. Cortés het besluit om Moctezuma te gysel. Die Spanjaarde het die beelde van die gode in stukke geslaan en die menseoffers verbied. Toe Cortés nie meer in Tenochtitlan was nie ('n Spaanse ekspedisie het aangekom om hom te arresteer) het daar chaos uitgebreek toe die agtergeblewe soldate 'n belangrike Asteekse religieuse seremonie wou verhinder. In hierdie chaos het Moctezuma om die lewe gekom. Cortés het intussen weer teruggekeer en het snags met sy soldate probeer vlug. Hierby het hy baie soldate verloor. Hy het later met 'n leër teruggekeer wat hy van 1 000 Spanjaarde en 150 000 Meksikaanse bondgenote versamel het. Dit het 'n enorme veldslag geword: duisende Asteke het dood op straat gelê en elke gevang Spaanse soldaat was meteens geoffer. Na 'n aantal maande beleëring het die laaste Asteekse [[hueyi tlahtoani]], [[Cuauhtémoc]], homself oorgegee. Die Asteekse Ryk het as [[Nieu-Spanje]] 'n Spaanse kolonie geword. == Bibliografie == {{Commonscat\|Aztec\|~~Asteeks~~Asteke}}▼ * Elliot, J.H., ''Empires of the Atlantic World. Britain and Spain in America, 1492-1830'', Yale University Press, 546 blz. ▲{{Commonscat\|Aztec\|Asteeks}} [[Kategorie:Asteke\| ]] Line 51 ⟶ 53: {{Link FA\|ast}} {{Link FA\|mk}} {{Link FA\|oc}} {{Link GA\|ca}} {{Link GA\|lt}} {{Link GA\|zh-classical}} [[an:Azteca]]

Asteke: Verskil tussen weergawes