[[Lêer:Moon Dedal crater.jpg|thumb|250px| Maanstudie: dieDie groot krater is [[Daedalus (krater)|Daedalus]], wat deur die [[ Apollo-program|Apollo 11]] se bemanning gefotografeer is terwyl hulle om die [[Maan]] gewentel het in 1969 . Naby die middel vanom die [[ agterkant van die Maan]] geleë,gewentel die deursnee van die krater is ongeveer 92 kilometerhet.]] ▼'''Sterrekunde''' (ook '''astronomie''', wat "die wette van die sterre" beteken) is 'n [[wetenskap]] wat die [[waarneming]] en [[verduideliking]] van gebeurtenisse buite die [[aardeAarde]] en diese [[aarde se atmosfeer|atmosfeer]] behels. Die [[Kosmologie|oorsprong]], [[Ewolusie en vorming van die heelal|evolusie]], [[Astrofisika|fisiese]] en [[chemie]]se eienskappe van voorwerpe wat in die hemelruim waargeneem kan word, word bestudeer. Sterrekunde is een van die min wetenskappe waar amateurs steeds 'n rol speel, veral met die ontdekking en monitering van verskynsels van 'n verbygaande aard, soos [[komeet|komete]] en [[meteoor|meteore]].
Sterrekunde moenie met [[astrologie]] verwar word nie. Laasgenoemde is 'n geloof dat daar 'n verhouding bestaan tussen mense se doen en late en die noodlot aan die een kant en die stand van die hemelliggame aan die ander kant. Al het die twee velde 'n gemeenskaplike oorsprong, is hulle baie verskillend: die een is wetenskaplik en die ander nie.
▲[[Lêer:Moon Dedal crater.jpg|thumb|250px|Maanstudie: die groot krater is [[Daedalus (krater)|Daedalus]], deur die [[Apollo 11]] bemanning gefotografeer terwyl hulle om die [[Maan]] gewentel het in 1969. Naby die middel van die [[agterkant van die Maan]] geleë, die deursnee van die krater is ongeveer 92 kilometer.]]
== Vertakkings ==
Sterrekunde is een van die min wetenskappe waar [[amateur sterrekundiges|amateurs]] steeds 'n rol te speel het, veral met die ontdekking en monitering van verskynsels met 'n verbygaande aard. Sterrekunde moet nie met [[sterrewiggelary]] (astrologie) verwar word nie. Sterrewiggelary is 'n geloof dat daar 'n korrelasie bestaan tussen mense se doen en late en noodlot, en die stand van die hemelliggame – al het die twee velde 'n gemeenskaplike oorsprong is hulle baie verskillend, sterrekundiges aanvaar die [[wetenskaplike metode]] en sterrewiggelaars (astroloë) nie.
Professionele sterrekunde word dikwels verdeel in kosmologie en astrofisika. Laasgenoemde het te doen met die begip dat die Aarde en alle hemelliggame uit dieselfde skeikundige [[element]]e bestaan en dieselfde natuurwette oral in die ruimte geld.
Toe sterrekunde nog in sy kinderskoene gestaan hetwas, in die tyd van die [[antieke Griekeland|antieke Grieke]] en ander antieke beskawings , het sterrekunde hoofsaaklik bestaan uit [[sterremeetkunde ]], waar die posisies van sterre en planteplanete inaan hemeldie hemelruim gemeet is. Later , met die werk van [[Johannes Kepler|Kepler]] en [[Isaac Newton|Newton]] , is die weg gebaan vir [[hemelmeganika ]], die wiskundige voorspelling van die bewegings van die hemelliggame onder die invloed van [[swaartekrag ]], enveral die voorwerpe in ons [[ sonnestelselSonnestelsel]] in besonder. Baie van die pogings in bogenoemde twee velde is hoofsaaklik per hand gedoen maar word deesdae outomaties met rekenaars gedoen tot so 'n mate dat die twee vakgebiede nie meer as onafhanklik beskou kan word nie. Bewegings en liggings van voorwerpe kan nou maklik vasgestel word en die moderne sterrekunde bemoei homself meer met die pogings om ware fisiese aard van hemelliggame waar te neem en te verstaan.▼== Vertakkinge van sterrekunde ==
▲Toe sterrekunde nog in sy kinderskoene gestaan het, in die tyd van die [[antieke Griekeland|antieke Grieke]] en ander antieke beskawings het sterrekunde hoofsaaklik bestaan uit [[sterremeetkunde]], waar die posisies van sterre en plante in hemel gemeet is. Later met die werk van [[Johannes Kepler|Kepler]] en [[Isaac Newton|Newton]] is die weg gebaan vir [[hemelmeganika]], die wiskundige voorspelling van die bewegings van die hemelliggame onder invloed van swaartekrag en die voorwerpe in ons [[sonnestelsel]] in besonder. Baie van die pogings in bogenoemde twee velde is hoofsaaklik per hand gedoen maar word deesdae outomaties met rekenaars gedoen tot so 'n mate dat die twee vakgebiede nie meer as onafhanklik beskou kan word nie. Bewegings en liggings van voorwerpe kan nou maklik vasgestel word en die moderne sterrekunde bemoei homself meer met die pogings om ware fisiese aard van hemelliggame waar te neem en te verstaan.
VanafVan die begin van die 20ste eeu wasaf die veld vanis professionele sterrekunde geneig omdikwels verdeel te word in [[waarnemende sterrekunde]] en [[teoretiese astrofisika]]. AlhoewelEersgenoemde dieis meestemeestal sterrekundigesgemoeid elementemet vandie beideinsameling inen hulleverwerking navorsingvan gebruik, word verskillende vaardighede benodigdata en daaromlaasgenoemde ismet die meestemeetbare sterrekundigesimplikasies geneigvan omfisikamodelle. in die een of die ander te spesialiseer.
Waarnemende sterrekunde is meestal gemoeid met die insameling en verwerking van data wat die bou en onderhoud van instrumente behels. Teoretiese astrofisika (fisiese sterrekunde) is hoofsaaklik gemoeid met die verklaring en verstaan van die implikasies van die verskillende modelle en behels werk met analitiese modelle op rekenaars.
=== Onderwerpe ===
Die studievelde kan ook verdeel word op twee ander maniere: volgens "onderwerp", gewoonlik na aanleiding van die gebied in die ruimte (bv. terrestelselsterrekunde) of "probleme aangespreek" (soos stervorming of kosmologie); of volgens die manier waarop die inligting verkry word.
Die studievelde kan ook verdeel word volgens die onderwerp wat bestudeer word:
* [[Sterremeetkunde ]]: Diedie studie van die ligging van hemelliggame en hulledie verandering in posisiedaarvan. DefinieerDit definieer die [[Lugkoördinaatstelsel|koördinaatstelsel wat gebruik word]] en die [[bewegingsleer ]] van voorwerpe in onsdie heelal. ▼* [[Astrofisika ]] ( Fisiesefisiese sterrekunde): die studie van die fisika van die heelal , insluitende die fisiese eienskappe ([[ligsterkte]], [[digtheid]], [[temperatuur]] , en [[Chemie|chemiese samestelling]]) van sterrekundige voorwerpe. ▼* [[Kosmogonie ]]: die studie van die oorsprong van die heelal en sy ewolusieevolusie. ▼*Kosmologie: die studie van die struktuur, ontstaan, algemene geskiedenis en toekoms van die heelal.
*Evolusie: die studie van die vorming van hemelliggame en die veranderings wat hulle ondergaan.
* [[Sterstelselkunde ]]: die studie van die struktuur en onderdele van onsdie [[Melkweg]] en ander sterrestelsels. ▼* [[Planetêre Wetenskappe]]wetenskap: die studie van die [[planeet|planete]] van die [[sonnestelsel]]. ▼* [[Astrobiologie ]]: die studie van die oorsprong en ewolusieevolusie van biologiese stelsels in die heelal. ▼
=== VolgensManiere onderwerpwaarop ofinligting probleemverkry aangespreekword ===
In sterrekunde word [[inligting]] hoofsaaklik verkry deur die bespeuringwaarneming en analiseontleding van [[elektromagnetiese straling]], [[foton]]e, [[kosmiese straling]], [[neutrino|neutrino's]], [[meteoor|meteore]] en dalk in die toekoms [[ swaartekraggolf|swaartekraggolwe]] (sien [[LIGO]] en [[LISA (sterrekunde)|LISAswaartekrag]] )golwe. ▼[[Lêer:dust.devil.mars.arp.750pix.jpg|thumb|right|250px|Planetarêre sterrekunde, of Planetêre Wetenskap: 'n [[stofduiwel]] op [[Mars (planeet)|Mars]]. Deur die "[[Mars Global Surveyor]]" gefotografeer, die lang donker lyn word gevorm deur 'n bewegende draaikolk in die atmosfeer van Mars (soortgelyk aan 'n [[tornado]] op aarde). Die stofduiwel self (die swart kol) klim teen die wal van die krater uit. Die lyne aan die regterkant is sandduine op die vloer van die krater.]]
'n Tradisionele verdeling van sterrekunde deurvolgens die deel van die [[elektromagnetiese spektrum]] wat waargeneem word , is: ▼▲*[[Sterremeetkunde]]: Die studie van die ligging van hemelliggame en hulle verandering in posisie. Definieer die koördinaatstelsel wat gebruik word en die [[bewegingsleer]] van voorwerpe in ons heelal.
* [[Optiese sterrekunde ]] beskryf, die tegnieke wat gebruik word om [[lig]] te bespeur envan tegolflengtes analiseer in en rondomwat die [[golflengte]]sblote watoog waarneembaarkan is met die [[oog]]sien (omtrent 400-800 nm). Die mees gebruiktealgemene apparaat is die [[teleskoop]] met [[elektroniese kamera]]s en [[spektrograaf|spektrograwe]]. ▼▲*[[Astrofisika]] (Fisiese sterrekunde): die studie van die fisika van die heelal insluitende die fisiese eienskappe ([[ligsterkte]], [[digtheid]], [[temperatuur]], [[Chemie|chemiese samestelling]]) van sterrekundige voorwerpe.
* [[InfrarooiInfrarooisterrekunde, sterrekunde]]wat gemoeid is gemoeid met die bespeuringwaarneming van infrarooi stralinginfrarooistraling ( Golflengtesgolflengtes korter as diedié van rooi lig). Die mees algemene apparaat is die [[teleskoop]] maar met 'n instrument wat geoptimiseeraangepas is vir infrarooiinfrarooilig. [[Ruimteteleskoop|Ruimteteleskope ]] word ook gebruik om die steuring (elektromagnetiese interferensie)steurings van die atmosfeer uit te skakel. ▼▲*[[Kosmogonie]]: die studie van die oorsprong van die heelal en sy ewolusie.
*Radiosterrekunde is die waarneming van hemelliggame se uitgestraalde radiogolwe. Die ontvangers is soortgelyk aan dié wat gebruik word vir radio-uitsendings.
*[[Kosmologie]]: die studie van kosmologie is teoretiese astrofisika op groot skaal.
* [[Hoë-energie -sterrekunde ]]: Die studie van sterrekundigie voorwerpehemelliggame wat hoë-energie - elektromagnetiese golwe vrystel. Dit sluit [[ X-straal|X-strale]], [[ gammastraal|gammastrale]], [[ Ultraviolet strale|UV-straleultraviolet]] strale, [[neutrino ]]'s en [[kosmiese straling ]] in. ▼*[[Ewolusie en vorming van sterrestelsels]]: die studie van die vorming van die sterrestelsels en hul ewolusie daarna.
▲*[[Sterstelselkunde]]: die studie van die struktuur en onderdele van ons en ander sterrestelsels.
*[[Buitestelsel sterrekunde]]: die studie van hemelliggame
*[[Sterkunde]]: die studie van sterre.
*[[Sterewolusie]]: die studie van die ewolusie van sterre vanaf hulle vorming tot hul einde as blote oorblyfsels; [[supernova|supernova's]], [[bruin dwerge]], of [[swartkolk]]e.
*[[Stervorming]]: die studie van die toestande en prosesse wat lei tot die vorming van sterre binne in gaswolke.
▲*[[Planetêre Wetenskappe]]: die studie van die [[planeet|planete]] van die [[sonnestelsel]].
▲*[[Astrobiologie]]: die studie van die oorsprong en ewolusie van biologiese stelsels in die heelal.
[[Lêer:grav.lens1.arp.750pix.jpg|thumb|right|250px|’n [[Gravitasielens]]effek. Die foto wys verskeie blou, lusvormige voorwerpe wat verwronge beelde van sterrestelsel is wat deur die tros geel sterrestelsels naby die foto se middel veroorsaak word.]]
Daar bestaan ook ander dissiplines wat as vertakkinge van sterrekunde beskou kan word.
Optiese en radiosterrekunde kan beoefen word met aardgebaseerde [[sterrewag]]te omdat die Aarde se atmosfeer liggolflengtes deurlaat. Infrarooilig word sterk deur [[waterdamp]] geabsorber, dus moet infrarooisterrewagte op hoë en droë plekke of in die ruimte geleë wees. Ook X-strale, gammastrale en UV-strale word deur die atmosfeer beïnvloed en dus moet waarnemings gedoen word vanaf ballonne of ruimtesterrewagte.
*[[Sterrekundige argeologie]]
*[[Astrochemie]]
=== Volgens die maniere waarop inligting verkry word ===
▲In sterrekunde word [[inligting]] hoofsaaklik verkry deur die bespeuring en analise van [[elektromagnetiese straling]], [[foton]]e, [[kosmiese straling]], [[neutrino|neutrino's]], [[meteoor|meteore]] en dalk in die toekoms [[swaartekraggolf|swaartekraggolwe]] (sien [[LIGO]] en [[LISA (sterrekunde)|LISA]]).
▲'n Tradisionele verdeling van sterrekunde deur die deel van die [[elektromagnetiese spektrum]] wat waargeneem word:
▲*[[Optiese sterrekunde]] beskryf die tegnieke wat gebruik word om [[lig]] te bespeur en te analiseer in en rondom die [[golflengte]]s wat waarneembaar is met die [[oog]] (omtrent 400-800 nm). Die mees gebruikte apparaat is die [[teleskoop]] met [[elektroniese kamera]]s en [[spektrograaf|spektrograwe]].
▲*[[Infrarooi sterrekunde]] is gemoeid met die bespeuring van infrarooi straling (Golflengtes korter as die van rooi lig). Die mees algemene apparaat is die [[teleskoop]] maar met 'n instrument wat geoptimiseer is vir infrarooi. [[Ruimteteleskoop|Ruimteteleskope]] word ook gebruik om die steuring (elektromagnetiese interferensie) van die atmosfeer uit te skakel.
*[[Radio sterrekunde]] gebruik heeltemal ander instrumenttipes om [[straling]] op te spoor. Golflengtes hier kan wissel van [[millimeter|mm]] tot [[centimeter|cm]]. Die ontvangers is soortgelyk aan die wat gebruik word vir [[radio]] uitsendings (wat straling van dieselfde golflengtes gebruik) Sien ook [[Radioteleskoop]].
▲*[[Hoë-energie sterrekunde]]: Die studie van sterrekundigie voorwerpe wat hoë-energie elektromagnetiese golwe vrystel. Dit sluit [[X-strale]], [[gammastrale]], [[Ultraviolet strale|UV-strale]], [[neutrino]]s en [[kosmiese straling]] in.
[[Lêer:grav.lens1.arp.750pix.jpg|thumb|right|250px|Buitestelsel sterrekunde: [[swaartekraglens]].
Hierdie beeld wys verskeie blou, lusvormige voorwerpe wat veelvuldige beelde van dieselfde sterrestelsel is. Hulle is gedupliseer deur die swaartekraglens effek van die tros geel sterrestelsels naby die foto se middel. Die lens word geskep deur die tros se swaartekragveld wat die lig buig en sodoende die beeld van 'n voorwerp op 'n verdere afstand te vergroot en verwring.]]
Optiese en radio sterrekunde kan gedoen word met grond-gebaseerde [[sterrewag]]te, omdat die [[aarde se atmosfeer|atmosfeer]] deurskynend is vir daardie golflengtes. Infrarooi lig word sterk geabsorbeer deur [[waterdamp]], dus moet infrarooi sterrewagte geleë waas op hoë en droeë plekke of in die ruimte.
Die atmosfeer is ondeurskynend vir [[X-strale]], [[gammastrale]] en [[Ultraviolet strale|UV-strale]] en behalwe vir 'n paar golflengte "vensters" ook vir [[infrarooi strale]] dus moet waarnemings gedoen word vanaf [[ballon]]ne of [[ruimte sterrewag]]te.
== Kort geskiedenis ==
In die vroeë geskiedenis het sterrekunde slegs die waarnemings en voorspellings behels, van die bewegings van hemelligame wat met die blote oog waargeneem kon word. Die [[''Rigveda]]'' verwys na die 27 [[sterrebeeld]]e wat met die beweging van die sonSon geassosieerverbind word en ook die 12 sterrebeelde van die [[diereriem]]verdeling van die naghemel. Die [[HelleenseAntieke beskawingGriekeland|antieke Grieke]] het belangrike bydraes gemaak tot sterrekunde, onder anderemeer die definisie van die [[skynbare helderheidMagnitude|helderheidstelsel]]. Die [[Bybel]] bevat 'n aantal stellings oor die posisie van die aardeAarde in die heelal en die aard van die sterre en planete, waarvan die meeste eerder digterlik as letterlik is; sien [[Bybelse kosmologie]]. In [[500|500]] n.C.]], het [[Aryabhata]] 'n wiskundige stelsel voorgestel waarwaarvolgens die aardeAarde om sy eie as draai en die beweging van die planete relatief tot die son oorweeg hetis.
Sterrekunde het gestagneer tydensin die [[Middeleeue|middeleeuseMiddeleeuse]] [[Europa]], maar het in die [[Arabier|Arabiese]] wêreld gefloreer. Laat in die [[9de eeu]] het die islamietiese[[Islam]]itiese sterrekundige [[alAl-Farghani]] (Abu'l-Abbas Ahmad ibn Muhammad ibn Kathir al-Farghani) uitvoering geskryf oor die beweging van die hemelliggame. Sy werk is in die [[12de eeu]] nain Latyn vertaal. Laat in die [[10de eeu]] is 'n baie groot [[sterrewag]] naby [[Teheran]] in [[Iran]] deur die sterrekundige alAl-Khujandi gebou wat onder andere 'n paar [[middaglyn]]-oorgange vanmeer die son waargeneem het en daaruit die skuinsheidskuinste van die aarde se [[Wentelbaan|wentelvlak]] (ekliptiekeklipties) ten opsigte van die [[hemelekwatorhemelewenaar]] bereken het. In [[Persië]] het [[Omar Khayyam]] (Ghiyath al-Din Abu'l-Fath Umar ibn Ibrahim al-Nisaburi al-Khayyami) veletalle tabelle opgestel en 'n verandering van die [[kalender]] opgestelvoorgestel wat meer akkuraatakkurater was as die [[Juliaanse kalender]] en byna so akkuraat soos die [[Gregoriaanse kalender]] was.
Tydens die [[Renaissance]] het [[CopernikusCopernicus]] 'n [[heliosentriese model]] van die [[sonnestelsel]]Sonnestelsel voorgestel. Sy werk is deur [[Galileo Galilei]] en [[Johannes Kepler]] uitgebrei, reggestel en verdedig. Galileo het teleskope begin gebruik om sy waarnemings te verbeter. Kepler washet die eerste om 'n stelsel te ontwikkel wat die bewegings van die planete om die Son as middelpunt in korrekte besonderhede beskryf het.
Kepler was egter nie suksesvol met die ontwikkeling van die toerieë vir diesy wette wat hy neergeskryf het nie. [[Sir Isaac Newton|Newton]] se uitvinding van [[hemelligaamdinamika]] en sy [[swaartekrag]]wetswaartekragwet was finaal in staathet omeindelik die bewegings van die [[planeet|planete]] te verduidelik. Die refleksieteleskoop is toe ook ontdek, wat waarnemings nog verder verbeter het.
DitDaar is bevind dat sterre vêr afgeleëverafgeleë voorwerpe was. Met die ontdekking van [[spektroskopie]] is dit bewys dat die sterre soortgelyk aan ons eie sonSon wasis, maar met 'n wyegroot reeks vanverskeidenheid [[temperatuur|temperature]], [[massa]]s en groottes. Die bestaan van ons [[sterrestelsel]], die [[Melkweg]], as 'n aparte groep sterre is eers in die 20ste eeu bewys, saam met die bestaan van ander "eksterne" sterrestelsels bewys. Die [[uitsettinguitdying van die heelal]] soos waargeneem deur die oënskynlike wegwaartseuitwaartse beweging van die meeste sterrestelsels is ook ontdek. [[Kosmologie]] het reuse vooruitgang gemaak in die 20ste eeu ’n reusevooruitgang beleef met die [[grootknalteorieGroot Knal]] model-teorie wat sterk ondersteun word deur bewyse verskaf deurin sterrekunde en fisika, soos byvoorbeeld die [[kosmiese mikrogolf agtergrondstralingmikrogolfagtergrondstraling]], en [[Hubble se wet]] en [[grootknal kernsintese|kosmologiese oorvloed van die elemente]].
[[Lêer:Ant_Nebula.jpg|thumb|right|250px|Sterkunde, Sterewolusie: Die [[Mz3Mz 3|Mier planetêre -newel]]. Die uitstorting van gas vanafdeur die sterwende ster in die middel laat simmetriese patrone ontstaan wat anders lyk as die chaotiese patrone wat verwag sou word van 'n’n gewone ontploffing verwag sou word.]]
== Sien ook ==
* [[Sterrekundige]]
* [[Portaal:Sterrekunde]]
== Sterrekundige gereedskap ==
* [[Teleskoop]]
* [[Rekenaar]]s
* [[Sakrekenaar]]
* [[Sterrewag]]
* [[Ruimtesterrewag]]
* [[Hubble-teleskoop]]
== Eksterne skakels ==
{{CommonsKategorie|Astronomy}} ▼<!-- {{book}} oorweeg sjabloon later -->
=== Organisasies ===
* '''[http://www.saao.ac.za/assa/ Astronomical Society of Southern Africa] '''▼* [http://www.aavso.org/ American Association of Variable Star Observers]
* [http://www.aas.org/ American Astronomical Society]
* [http://www.astrosociety.org/ Astronomical Society of the Pacific]
* [http://ciclops.lpl.arizona.edu/ Cassini Imaging Laboratory] – Verstommende beelde van die planete geneem deur die Cassini ruimte- verkenningsvaartuigruimteverkenningsvaartuig. ▼▲* '''[http://www.saao.ac.za/assa/ Astronomical Society of Southern Africa]'''
▲* [http://ciclops.lpl.arizona.edu/ Cassini Imaging Laboratory] – Verstommende beelde van die planete geneem deur die Cassini ruimte-verkenningsvaartuig.
* [http://www.astro.cz/ Czech Astronomical Society]
* [http://www.drastronomy.com/ Durham Region Astronomical Association]
* [http://www.noao.edu/ National Optical Astronomy Observatories]
* [http://www.nyaa-starfest.com/ North York Astronomical Association]
* [http://open-site.org/Science/Astronomy/ Open Encyclopedia Project] – Sterrekunde- Sterrekundige Afdelingafdeling.
* [http://www.rasc.ca/ Royal Astronomical Society of Canada]
* [http://www.ras.org.uk/ Royal Astronomical Society (UK)]
* [http://ads.harvard.edu/books/hsaa/ Zombeck se ''Handbook of Space Astronomy and Astrophysics'']
=== Ander eksterne skakels ===
* [http://www.spacewallpapers.net Sterrekundige fotos vir gebruik as rekenaar agtergrond]
* [http://www.absoluteastronomy.com Sterrekundige feite en inligting]
* [http://www.site.uottawa.ca:4321/astronomy/index.html Universiteit van Ottawa se Sterrekunde Stoor van Kennis]
* [http://www.auroresboreales.com Meer oor die noorderligte]
* [http://www.cartomanziaperamore.com cartomanzia] UniversityUniversiteit ofvan Pisa research
* [http://www.literature.at/elib/index.php5?title=Astronomy_-_A_History_-_George_Forbes_-_1909 Astronomy - A History - G. Forbes - 1909 (eLibrary Project - eLib Text)]
▲{{CommonsKategorie -inlyn|Astronomy}}
<center>[[Lêer:HD_820.jpg|15px]] '''[[Portaal:Sterrekunde|Sterrekundeportaal]]'''</small></center>
[[Kategorie:Sterrekunde| ]]
{{Link FA|ml}}
{{Link FA|no}}
{{Link FA|sr}}
{{Link FA|sv}}
{{Link FA|th}}
{{Link GA|en}}
{{Link GA|pl}}
{{Link FA|hu}}
| 