Moldowa: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
No edit summary
Uitgebrei, nog besig
Lyn 7:
|simbool_tipe = Wapen
|beeld_kaart = LocationMoldova.png
|leuse = geen
|volkslied = ''Limba noastră''
|amptelike_tale = [[Roemeens]]<br />(soms ook Moldawies genoem)
Lyn 59:
Moldowa was tot in [[1991]] deel van die [[Sowjetunie]] as die Moldawiese Sosialistiese Sowjetrepubliek. Die grondgebied van die nuwe land kom heeltemal ooreen met dié van die voormalige Sowjetrepubliek en gedeeltelik met dié van die ouer [[Bessarabië]] (wat tot die [[Tweede Wêreldoorlog]] Roemeens was). Slegs die suidelikste en noordelikste deel van Bessarabië behoort tot die [[Oekraïne]], terwyl die gebied aan die linkeroewer van die [[Dnjestr]], [[Transnistrië]], nooit tot [[Bessarabië]] behoort het nie, maar - volgens die oorgrote deel van die wêreldgemeenskap - wel behoort tot die huidige Moldowa. Transnistrië het in [[1991]] eensydige onafhanklikheid verklaar. Die tweede belangrikste stad van Moldowa, [[Tiraspol]], lê in dié gebied.
 
Die land is ’n parlementêre republiek met ’n [[president]] as die staatshoof en ’n premier as die regeringshoof. Dit is in Maart 1992 toegelaat tot die [[Verenigde Nasies]]. Dit is ook lid van verskeie ander internasionale organisasies en hoop om lid te word van die [[Europese Unie]].<ref>{{cite web|url=http://www.moldpres.md/default.asp?Lang=en&ID=68715|archiveurl=http://web.archive.org/web/20080430044847/http://www.moldpres.md/default.asp?Lang=en&ID=68715|archivedate=2008-04-30|title=Moldova will prove that it can and has chances to become EU member,|publisher=Moldpress News Agency|date=June 19, 2007}}</ref>
Moldowa is in Maart 1992 toegelaat tot die [[Verenigde Nasies]].
== Etimologie==
Die naam "Moldowa" is afgelei van die [[Moldowa (rivier)|Moldowa-rivier]]; die vallei van dié rivier was ’n politieke sentrum toe die '''Prinsdom van Moldawië''' in 1359 ontstaan het.<ref>[http://www.moldova.md/en/istorie/ History], Official site of Republic of Moldova</ref> Die oorsprong van die rivier se naam is onduidelik. Daar is ’n legende dat prins [[Dragoș]] dit sy naam gegee het nadat hy [[oeros]]se gejag en sy moeë hond ''Molda'' in die rivier verdrink het.<ref>[http://rentmoldova.com/history-of-moldova/where-did-name-moldova.html Where did the name Moldova come from?]</ref>
 
== Geskiedenis==
===Voorgeskiedenis===
Tydens die Neolitiese Steentydperk was die gebied waarin Moldowa lê die middelpunt van die groot [[Cucuteni-kultuur]] wat ooswaarts gestrek het vanaf die Dnjester-rivier in die Oekraïne en weswaarts tot ná die [[Karpate]] in Romenië. Die inwoners van dié beskawing, wat rofweg van 5500 tot 2750 v.C. bestaan het, het landbou en veelteelt boefoen, gejag en fyn pottebakkerswerk gedoen.<ref>{{Cite journal|last=Constantinescu|first=Bogdan|authorlink=| url=http://arheologija.ff.uni-lj.si/documenta/pdf34/DPConstantinescu34.pdf|last2=Bugoi|first2=Roxana|author2-link=|last3=Pantos|first3=Emmanuel|last4=Popovici|first4=Dragomir|title=Phase and chemical composition analysis of pigments used in Cucuteni Neolithic painted ceramics|journal=Documenta Praehistorica|volume=XXXIV|pages=281–288|publisher=Department of Archaeology, Faculty of Arts, University of Ljubljana|location=Ljubljana|year=2007|issn=1408-967X|oclc=41553667|accessdate=25 Oktober 2012}}</ref>
 
===Antieke tyd en Middeleeue===
[[Lêer:Stefan cel Mare.jpg|thumb|left|[[Stefanus III van Moldawië|Stefanus die Grote]], prins van Moldawië tussen 1457 en 1504.]]
In die antieke tyd is die gebied bewoon deur [[Dasiërs|Dasiese stamme]]. Tussen die 1ste en 7de eeu n.C. was die suide van tyd tot tyd onder [[Romeinse Ryk|Romeinse]] en toe [[Bisantynse Ryk|Bisantynse]] heerskappy. Vanweë sy strategiese ligging tussen [[Europa]] en [[Asië]] is die gebied in die laat antieke tyd en vroeë [[Middeleeue]] dikwels binnegeval, onder andere deur die [[Gote]], [[Hunne]], [[Aware]], [[Bulgarye|Magjare]], [[Petsjenege]], [[Koemane]] en [[Mongolië|Mongole]].
 
Die Prinsdom van Moldawië, wat in 1359 gestig is, is begrens deur die Kapate in die weste, die Djester in die ooste, en die [[Donou]] en die [[Swartsee]] in die suide. Dit het bestaan uit die hedendaagse gebied van die Republiek Mongolië, die oostelike agt distrikte van Roemenië Tsjerniftsi-oblast en Boedjak-streek van die Oekraïne. Nes die hudige republiek en die noordoostelike streek van Roemenië was dit onder die inwoners bekend as Moldova. Die prinsdom is herhaaldelik deur [[Tatare]] van die [[Krim]] binnegeval en sedert die 15de eeu deur die [[Ottomaanse Turke]]. In 1538 het dit ’n belastingpligtige deel van die [[Ottomaanse Ryk]] geword, maar sy outonomiteit behou.<ref>"[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+md0013) Moldova]". Library of Congress Country Studies</ref>
 
===Moderne geskiedenis===
====Russiese Ryk====
Ondanks besware deur die Moldawiese adel het die Ottomaanse Ryk volgens die Verdrag van Boekarest van 1812 die oostelike helfte van die prinsdom asook [[Khotyn]] en ou Bessarabië (moderne Boedjak) aan die [[Russiese Ryk]] afgestaan.
 
Die nuwe Russiese provinsie is die "Oblast van Moldawië en Bessarabië" genoem en het aanvanklik ’n groot mate van onafhanklikheid gehad. Ná 1828 is dié outonomie al hoe meer beperken in 1871 is die oblast verander in die Bessarabiese Goewernement as deel van ’n russifikasieproses. Die administrasie van die [[tsaar]] in Bessarabië het geleidelik [[Roemeens]] as amptelike en godsdienstige taal in onbruik laat verval.<ref>[http://depts.washington.edu/cartah/text_archive/clark/bc_10.shtml#bc_10 ''Bessarabia'' deur Charles Upson Clark, 1927, hoofstuk 10]</ref> Die westelike deel van Moldawië (wat vandag deel van Roemenië is) het ’n outonome prinsdom gebly, en in 1859 het dit met [[Wallachye]] verenig en die [[Koninkryk van Roemenië]] gevorm.
 
Die Verdrag van Parys van 1856 het drie distrikte van Bessarabië — Cahul, Bolgrad en Ismail — aan Moldawië teruggegee, maar in die Verdrag van Berlyn van 1878 het die Koninkryk van Roemenië ingestem om dit aan die Russiese Ryk terug te gee. In die 19de eeu het die Russiese owerhede Russe, Roemeniërs,<ref>Vasile Baican, "Human settlements in Moldavia represented on «the Russian map» between 1828-1829", ''Scientific Annals of "Alexandru Ioan Cuza" University of Iasi - Geography series'', 54, 2008, p. 65.</ref> Oekraïners, [[Kosak]]ke, Bulgare,<ref>[http://depts.washington.edu/cartah/text_archive/clark/bc_8.shtml#bc_8 ''Bessarabia'' deur Charles Upson Clark, 1927, hoofstruk8]</ref> Duitsers<ref>[http://www.ualberta.ca/%7Egerman/PAA/Bessarabians.htm The Germans from Bessarabia]</ref> en [[Gagausië|Gagausiërs]] aangemoedig om in die streek te gaan bly en al hoe meer [[Jood|Jode]] uit Bessarabië daar toegelaat<ref>The Jewish minority was more numerous in the past (228,620 Jews in Bessarabia in 1897, or 11.8% of the population). [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/vjw/moldova.html].</ref> om die groot Nogai-Tataarse bevolking te vervang wat uitgesit is in die 1770's en 1780's tydens die [[Russies-Turkse Oorloë]].<ref>[http://www.goshen.edu/mqr/pastissues/apr00staples.html Mennonite-Nogai Economic Relations, 1825–1860]</ref> Die Moldawiese deel van die bevolking het afgeneem van sowat 86% in 1816,<ref>[[Ion Nistor]], ''Istoria Bassarabiei'', Cernăuţi, 1921</ref> tot omtrent 52% in 1905.<ref>Flavius Solomon, ''Die Republik Moldau und ihre Minderheiten'' (Länderlexikon), in: Ethnodoc-Datenbank für Minderheitenforschung in Südostosteuropa, p. 52</ref> In dié tyd was daar anti-Semitiese opstande en dit het daartoe gelei dat duisende Jode na die [[VSA]] geëmigreer het.<ref>[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/vjw/moldova.html Moldova]</ref>
 
====Groeter Roemenië====
[[Lêer:Greater Romania.svg|thumb|350px|’n Kaart van Groter Roemenië.]]
In die [[Eerste Wêreldoorlog]] het die politieke en kulturele (etniese) bewustheid onder die inwoners van die streek toegeneem, toe 300 000 Bessarabiërs opgeroep is om in die Rooi Leër te dien wat in 1917 gestig is. Ná die [[Russiese Rewolusie (1917)|Russiese Rewolusie]] van 1917 is ’n Bessarabiese parlement, Sfatul Ţării, verkies. Dit het die [[Moldawiese Demokratiese Republiek]] op {{OuVormDatum|15 Desember|1917|2 Desember}} uitgeroep binne ’n federale Russiese staat en ’n regering op {{OuVormDatum|21 Desember|1917|8 Desember}} gevorm.
 
Bessarabië het hom op {{OuVormDatum|6 Februarie|1918|24 Januarie}} onafhanklik van Rusland verklaar en die hulp gevra van die [[Frankryk|Franse]] leër wat toe in Roemenië was.<ref>Anthony Babel: La Bessarabie (Bessarabia), Félix Alcan, Genève, Switzerland, 1931</ref> Op {{OuVormDatum|9 April|1918|27 Maart}} het die Sfatul Ţării met 86 stemme teen 3 (met 36 buite stemming) besluit om op sekere voorwaardes met die Koninkryk van Roemenië te verenig.<ref>{{cite book|last=King|first=Charles|authorlink=Charles King (author)|title= The Moldovans: Romania, Russia, and the politics of culture|publisher=Hoover Press|location=|year=2000|chapter=From Principality to Province|url=http://books.google.com/books?id=ldBFWtuv8DQC&pg=PA33|pages=33–35|isbn=0-8179-9792-X|accessdate=2010-10-31}}</ref> Later het Bukovina en Transilvanië ook by die koninkryk aangesluit.
 
[[Lêer:Sfatul Ţării members, 1918.jpg|thumb|250px|Parlementslede van die Moldawiese Demokratiese Republiek in 1918.]]
Hierdie samesmelting is in die Verdrag van Parys van 1920 deur die [[Geallieerdes van die Eerste Wêreldoorlog|Geallieerdes]] goedgekeur. Dit is egter nie deur al die lede bekragtig nie.<ref name="legal">{{cite journal|title=The Legal Status of the Bukovina and Bessarabia|author=Malbone W. Graham|journal=The American Journal of International Law|month=October | year=1944|volume=38|issue=4|pages=667–673|publisher=American Society of International Law|doi=10.2307/2192802|jstor=2192802}}</ref><ref>{{cite book|last=Mitrasca|first=Marcel|title=Moldova: a Romanian province under Russian rule: diplomatic history from the archives of the great powers|publisher=Algora Publishing|year=2002|chapter=Introduction |url=http://books.google.com/books?id=mZogbSmBR-4C&pg=PA13|page=13|isbn=1-892941-86-4|accessdate=2010-10-31}}</ref> Van die groot magte, soos die VSA en die [[RSFSR|nuwe Kommunistiese Rusland]], het nie Roemeense heerskappy oor Bessarabië goed gekeur nie en laasgenoemde het dit beskou as die besetting van Russiese grondgebied.<ref>[[Wayne S. Vucinich]], ''Bessarabia'' In: ''Collier's Encyclopedia'' (Crowell Collier and MacMillan Inc., 1967) vol. 4, p. 103</ref>
 
In Mei 1919 is die Bessarabiese Sosialistiese Sowjetrepubliek verklaar tot ’n regereing in bannelingskap. Ná ’n opstand deur die kleinboere in 1924 wat deur die Russe geïnspireer is, is die [[Moldawise Outonome Sosialistiese Sowjetrepubliek]] (Moldawiese OSSR) gestig.
 
In Augustus 1939 is die [[Molotof–Ribbentrop-verdrag]] en sy geheime bykomende protokol onderteken. Daarvolgens het [[Nazi-Duitsland]] Bessarabië erken as binne die [[Sowjetunie|Sowjet]]-invloedsfeer. Dit het daartoe gelei dat laasgenoemde sy aanspraak op die gebied met nuwe ywer hervat het.<ref name="Olson 1994 483">{{cite book|last=Olson|first=James|title=An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires|year=1994|page=483}}</ref> Op 28 Junie 1940 het die [[Sowjetunie]], met die wete van Naz-Duitsland, ’n ultimatum aan Romanië uitgereik waarin die land versoek word om Bessarabië en Noord-Bukovina aan die Sowjetunie af te staan. Roemenië het dit die volgende dag gedoen. Kort daarna is die [[Moldawise Sosialistiese Sowjetrepubliek]] (Moldawiese SSR) gestig.<ref name="Olson 1994 483"/> Dit het bestaan uit sowat 70% van Bessarabië en 50% van die toe ontbinde Moldawise OSSR.
 
As deel van die [[Spilmoondhede]] se inval in die Sowjetunie het Roemenië beslag gelê op die gebiede Bessarabië, Noord-Bukovina en Transnistrië. Die Roemeense soldate en Duitsers het sowat 300 000 Jode verban of vermoor, onder andere 147 000 van Bessarabië en Bukovina.<ref>[http://www.presidency.ro/static/ordine/RAPORT_FINAL_CPADCR.pdf Tismăneanu Report], page 748-749</ref> Die Sowjet-leër het die streek in Februarie tot Augustus 1944 herverower en weer die Moldawise SSR gestig. Tussen Augustus 1944 en die einde van die oorlog in Mei 1945 is 256 800 inwoners van die Moldawiese SSR deur die Sowjet-leër opgeroep. Aletsaam 40 592 van hulle is in die oorlog dood.<ref name="history">
{{cite book|title=Istoria Republicii Moldova: din cele mai vechi timpuri pină în zilele noastre|trans_title=History of the Republic of Moldova: From Ancient Times to Our Days|editor=Asociaţia Oamenilor de știinţă din Moldova. H. Milescu-Spătaru.|edition=2nd|year=2002|publisher=Elan Poligraf|location=Chișinău|language=ro|isbn=9975-9719-5-4|pages=239–244}}</ref>
 
==Verwysings==
{{Verwysings|2}}
 
== Bronne ==