Moldowa: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
Uitgebrei, nog besig
Uitgebrei, nog besig
Lyn 81:
Die Verdrag van Parys van 1856 het drie distrikte van Bessarabië — Cahul, Bolgrad en Ismail — aan Moldawië teruggegee, maar in die Verdrag van Berlyn van 1878 het die Koninkryk van Roemenië ingestem om dit aan die Russiese Ryk terug te gee. In die 19de eeu het die Russiese owerhede Russe, Roemeniërs,<ref>Vasile Baican, "Human settlements in Moldavia represented on «the Russian map» between 1828-1829", ''Scientific Annals of "Alexandru Ioan Cuza" University of Iasi - Geography series'', 54, 2008, p. 65.</ref> Oekraïners, [[Kosak]]ke, Bulgare,<ref>[http://depts.washington.edu/cartah/text_archive/clark/bc_8.shtml#bc_8 ''Bessarabia'' deur Charles Upson Clark, 1927, hoofstruk8]</ref> Duitsers<ref>[http://www.ualberta.ca/%7Egerman/PAA/Bessarabians.htm The Germans from Bessarabia]</ref> en [[Gagausië|Gagausiërs]] aangemoedig om in die streek te gaan bly en al hoe meer [[Jood|Jode]] uit Bessarabië daar toegelaat<ref>The Jewish minority was more numerous in the past (228,620 Jews in Bessarabia in 1897, or 11.8% of the population). [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/vjw/moldova.html].</ref> om die groot Nogai-Tataarse bevolking te vervang wat uitgesit is in die 1770's en 1780's tydens die [[Russies-Turkse Oorloë]].<ref>[http://www.goshen.edu/mqr/pastissues/apr00staples.html Mennonite-Nogai Economic Relations, 1825–1860]</ref> Die Moldawiese deel van die bevolking het afgeneem van sowat 86% in 1816,<ref>[[Ion Nistor]], ''Istoria Bassarabiei'', Cernăuţi, 1921</ref> tot omtrent 52% in 1905.<ref>Flavius Solomon, ''Die Republik Moldau und ihre Minderheiten'' (Länderlexikon), in: Ethnodoc-Datenbank für Minderheitenforschung in Südostosteuropa, p. 52</ref> In dié tyd was daar anti-Semitiese opstande en dit het daartoe gelei dat duisende Jode na die [[VSA]] geëmigreer het.<ref>[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/vjw/moldova.html Moldova]</ref>
 
====GroeterGroter Roemenië====
[[Lêer:Greater Romania.svg|thumb|350px|’n Kaart van Groter Roemenië.]]
In die [[Eerste Wêreldoorlog]] het die politieke en kulturele (etniese) bewustheid onder die inwoners van die streek toegeneem, toe 300 000 Bessarabiërs opgeroep is om in die Rooi Leër te dien wat in 1917 gestig is. Ná die [[Russiese Rewolusie (1917)|Russiese Rewolusie]] van 1917 is ’n Bessarabiese parlement, Sfatul Ţării, verkies. Dit het die [[Moldawiese Demokratiese Republiek]] op {{OuVormDatum|15 Desember|1917|2 Desember}} uitgeroep binne ’n federale Russiese staat en ’n regering op {{OuVormDatum|21 Desember|1917|8 Desember}} gevorm.
Lyn 96:
As deel van die [[Spilmoondhede]] se inval in die Sowjetunie het Roemenië beslag gelê op die gebiede Bessarabië, Noord-Bukovina en Transnistrië. Die Roemeense soldate en Duitsers het sowat 300 000 Jode verban of vermoor, onder andere 147 000 van Bessarabië en Bukovina.<ref>[http://www.presidency.ro/static/ordine/RAPORT_FINAL_CPADCR.pdf Tismăneanu Report], page 748-749</ref> Die Sowjet-leër het die streek in Februarie tot Augustus 1944 herverower en weer die Moldawise SSR gestig. Tussen Augustus 1944 en die einde van die oorlog in Mei 1945 is 256 800 inwoners van die Moldawiese SSR deur die Sowjet-leër opgeroep. Aletsaam 40 592 van hulle is in die oorlog dood.<ref name="history">
{{cite book|title=Istoria Republicii Moldova: din cele mai vechi timpuri pină în zilele noastre|trans_title=History of the Republic of Moldova: From Ancient Times to Our Days|editor=Asociaţia Oamenilor de știinţă din Moldova. H. Milescu-Spătaru.|edition=2nd|year=2002|publisher=Elan Poligraf|location=Chișinău|language=ro|isbn=9975-9719-5-4|pages=239–244}}</ref>
 
====Sowjet-tydperk (1940–1991)====
[[Lêer:Bundesarchiv Bild 137-065360, Bessarabien, Abtransport von Umsiedlern.jpg|thumb|250px|Etniese Duitsers gaan woon in 1940 in Bessarabië.]]
In die [[Stalin]]istiese tydperke 1940–1941 en 1944–1953 het die deportasie van plaaslike inwoners na die [[Oeralgebergte|Oeral]], [[Siberië]] en Noord-[[Kazachstan]] gereeld plaasgevind. Die grootstes hiervan was op 12–13 Junie 1941 en 5–6 Julie 1949, met onderskeidelik 18 392 en 35 796 mense net uit die Moldawiese SSR.<ref name="tismrep">{{Ro icon}} [http://www.presidency.ro/static/ordine/RAPORT_FINAL_CPADCR.pdf Tismăneanu Report], pages 747 and 752</ref> AQnder vorme van vervolging sluit in 32 433 politieke arrestasies, waarna mense tereggestel (in 8 360 gevalle) of na die [[Goelag]] gestuur is.
 
In 1946, weens ’n groot droogte en buitensporige produksiekwotas deur die Sowjet-regering, het die suidwestelike deel van die USSR ’n groot [[hongersnood]] ondervind.<ref>[http://www1.fee.uva.nl/pp/mjellman/ Michael Ellman], [http://www.paulbogdanor.com/left/soviet/famine/ellman1947.pdf The 1947 Soviet Famine and the Entitlement Approach to Famines] ''Cambridge Journal of Economics'' 24 (2000): 603–630.</ref> In 1946–1947 was daar volgens historici 216 000 sterfgevalle en 350 000 gevalle van wanvoeding net in die MSSR.<ref name="tismrep"/> Dieselfde het in die 1930's in dié republiek gebeur.<ref name="tismrep"/> In 1944–53 was daar verskeie weerstandsgroepe teen die USSR in Moldawië, maar die [[SFB|NKWD]] en later [[FSB|MGB]] het die lede eindelik gearresteer en tereggestel of verban.<ref name="tismrep"/>
 
In die tydperk ná die oorlog het die Sowjetunie baie mense (hoofsaaklik Russe, Belo-Russe en Oekraïners) na Moldawië gestuur, veral na stedelike gebiede, om op te maak vir die verlies aan inwoners weens die oorlog en verbanning van die plaaslike bevolking.<ref>Pal Kolsto, ''National Integration and Violent Conflict in Post-Soviet Societies: The Cases of Estonia and Moldova'', [[Rowman & Littlefield]], 2002, ISBN 0-7425-1888-4, pg. 202</ref> In die 1970's en 1980's het die Moldawiese SSR ’n aansienlike deel van die Sowjet-begroting gekry vir nywerheids- en wetenskapgeriewe en behuising. In 1971 het die Sowjet-raad van ministers ’n besluit aanvaar oor "die verdere ontwikkeling van [[Chisinau|Kisjinef]]" (die hedendaagse Chisinau) en meer as ’n miljard [[roebel]] toegeken aan bouprojekte.<ref>{{cite web|url= http://www.kishinev.info/architecture_en|title= Architecture of Chișinău|publisher= on Kishinev.info|accessdate= 2008-10-12}}</ref> Met nog geld later en gekwalifiseerde spesialiste uit die res van die Sowjetunie is Moldawië se nywerheid verder uitgebrei.
 
Die Sowjet-regering het ’n veldtog begin om ’n Moldawiese etniese identiteit te ontwikkel onafhanklik van dié van die Roemene. Volgens amptelike Sowjet-beleid was die [[Moldawies]] wat die plaaslike bevolking gepraat het, ’n ander taal as [[Roemeens]]. Om ’n onderskeid tussen die twee te maak isMoldawies tydens die Sowjet-tyd in die [[Cyrilliese alfabet]] geskryf, in teenstelling met Roemeens, wat sedert 1860 in die [[Latynse alfabaet]] geskryf word.
 
In die 1980's, in die politieke toestande wat deur [[glasnost]] en [[perestroika]] geskep is, is ’n Demokratiese Beweging van Moldawië gestig, wat in 1989 bekend geword het as die nasionalistiese [[Volksfront van Moldowa]] (FPM).<ref name="lang matei">{{Ro}} Horia C. Matei, "State lumii. Enciclopedie de istorie." Meronia, București, 2006, p. 292-294</ref><ref>"[http://miris.eurac.edu/mugs2/do/blob.pdf?type=pdf&serial=1047909431571 Romanian Nationalism in the Republic of Moldova]" by Andrei Panici, American University in Bulgaria, 2002; pages 40 and 41</ref> Nes verskeie ander Sowjet-republieke van 1988 af, het Moldawië begin voorbrand maak vir onafhanklikheid. Op 27 Augustus 1989, het die FPM ’n massademonstrasie in Kisjinef gereël wat bekend geword het as die Groot Nasionale Raad. Die raad het druk op die Moldawiese owerhede uitgeoefen om ’n taalwet op 31 Augustus 1989 aan te neem waarvolgens Moldawies in die Latynse alfabet die amptelike taal van die MSSR is. Die verband tussen dié taal en Roemeens is ook bevestig.<ref name="lang matei"/> Die Koomunistiese Party van Moldawië het ook in dié jaar ’n groot knou gekry en in November is groot opstande gehou.<ref>{{cite web|url=http://basarabialiterara.com.md/?p=3231|title=Ion Costaș: 7 APRILIE 2009 NE AMINTEșTE DE 10 NOIEMBRIE 1989|date=28 February 2010|language=Romanian|publisher=[[Basarabia Literară]] [[.ro]]|accessdate=21 March 2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.europalibera.org/content/article/1871579.html|title=Igor Cașu, Chișinău 7 noiembrie 1989: "Jos dictatura comunistă!"|date=7 November 2009|language=Romanian|publisher=[[Radio Free Europe]]|accessdate=21 March 2012}}</ref>
 
====Onafhanklikheid (1990)====
[[Lêer:Gheorghe Ghimpu arboreaza Tricolorul.jpg|thumb|200px|Afgevaardigde Gheorghe Ghimpu vervang die Sowjet-vlag met die Moldowiese vlag op 27 April 1990.]]
Die eerste demokratiese parlementêre verkiesing in Moldowa in Februarie en Maart 1990 gehou. Mircea Snegur is verkies tot [[speaker]] van die parlement en Mircea Druc as premier. Op 23 Junie 1990 het die parlement die Verklaring van die Soewereiniteit van die "Sosialistiese Sowjet-republiek Moldova" aanvaar waarin verklaar is dat Moldowiese wette voorrang geniet bo dié van die Sowjetunie.<ref name="lang matei"/> Ná die mislukking van die Sowjet-staatsgreeppoging op [[27 Augustus]] [[1991]], het Moldowa hom onafhanklik verklaar. Roemenië was die eerste land wat dié onafhanklikheid erken het.
 
Op 21 Desember van dié jaar het Moldowa saam met die meeste van die ander oud-republieke van die Sowjetunie die stigtingsdokument van die [[Gemenebes van Onafhanklike State]] (GOS) onderteken. Moldowa het op [[25 Desember]] amptelike erkenning gekry en homself as ’n neutrale staat verklaar. Op 26 Desember het die Sowjetunie ophou bestaan. Drie maande later, op 2 Maart 1992, het die Verenigde Nasies Moldowa omptelik as ’n onafhanklike staat erken. In 1994 het die land lid van [[Navo]] se Vennootskap vir Vrede-program geword en op 29 Junie 1995 lid van die Raad van Europa.<ref name="lang matei"/>
 
In die streek oos van die Dnjester-rivier, Transnistrië, wat ’n groot bevolking Russe (26%) en Oekraïners (28%) het, maar waar MoldowiëRS (40%) die grootste etniese groep is, is ’n onafhanklike sosialistiese sowjetrepubliek op 16 Augustus 1990 uitgeroep, met [[Tiraspol]] as hoofstad.<ref name="lang matei"/> Die motiewe daaragter was ’n vrees vir die opkoms van nasionalisme in Moldowa en die verwagting dat die land met Roemenië sou herenig. In die winter van 1991–1992 het botsings tussen Transnistriese magte en die Moldowiese polisie plaasgevind, en tussen 2 Maart en 26 Juie 1992 het dit ontaard in ’n militêre geveg.
 
Op 2 Januarie 1992 het Moldowa ’n [[markekonomie]] ingestel en pryse vrygemaak, wat gelei het tot ’n vinnige groei in anflasie. Van 1992 tot 2001 het die jong land ’n ernstige ekonomiese krisis beleef en die grootste deel van die bevolking het onder die [[broodlyn]] gelewe. In 1993 is ’n nasionale geldeenheid, die Moldowiese leu bekend gestel om die tydelike Moldowiese koepon te vervang. In 2001 het die ekonomie begin verbeter en tot 2008 was daar ’n bestendige jaarlikse groei van tussen 5% en 10%. In die vroeë 2000's was daar ook ’n taamlike emigrasie van Moldowiërs wat werk soek (meestal onwettig) in Rusland (veral die [[Moskou]]-gebied), [[Italië]], [[Portugal]], [[Spanje]], [[Griekeland]], [[Siprus]], [[Turkye]] en ander lande. Geld wat van Moldowiërs in die buiteland huis toe gestuur is, het amper 38% van die land se [[BBP]] uitgemaak, die tweede grootste persentasie in die wêreld.<ref>{{cite web|url=http://iom.ramdisk.net/iom/artikel.php?menu_id=10&artikel_id=557&history_back=true|title=Moldova: Information Campaign to Increase the Efficiency of Remittance Flows|publisher=International Organization for Migration|date=10 December 2008}}</ref>
 
In die Moldowiese parlementêre verkiesing van 1994 het die Demokratiese Landbouparty ’n meerderheid van die setels gewen en dit was ’n keerpunt in die land se politiek. Nuwe maatreëls is aanvaar om die etniese spanning te verlig. Planne om met Roemenië te herenig is laat vaar<ref name="lang matei"/> en in die nuwe 1994-grondwet is Transnistrië en Gagausië se onafhanklikheid erken.
 
Nadat hy die presidentsverkiesing in 1996 gewen het, het [[Petru Lucinschi]], die voormalige eerste sekretaris van die land se Kommunistiese Party, op 15 Januarie 1997 die tweede president geword (1997–2001) ná Mircea Snegur (1991–1996). In 2000 is die grondwet aangepas om Moldowa in ’n parlementêre republiek te verander waarin die president indirek verkies word in plaas van deur by die stembus.
 
Nadat hulle 49,9% van die stemme gewen het, het die Party van Kommuniste van die Republiek Moldowa (wat in 1993 weer gewettig is nadat hulle in 1991 onwettig verklaar is) 71 van die LP-setels gewen en op 4 April 2001 het hulle [[Vladimir Voronin]] tot die land se derde president verkies. Hy is iin 2005 herkies. Die land is die eerste staat ná die Sowjet-tydperk waar ’n onhervormde Kommunistiese Party weer aan die bewind gekom het.<ref name="lang matei"/> Nuwe regering is deur Vasile Tarlev (19 April 2001 – 31 Maart 2008) en Zinaida Greceanîi (31 Maart 2008 – 14 September 2009) gevorm. In 2001–2003 het die betrekkinge tussen Moldowa en Rusland verbeter, maar in 2003–2006 het dit weer versleg ná die mislukking van die [[Kozak-memorandum]] oor ’n voorgestelde hereniging met Transnistrië, en dit het gelei tot ’n Russiese verbod op die invoer van Moldowiese en Georgiese wyn in 2006. Die Party van Kommuniste het agt jaar lank aan die bewind gebly. Die party het in 2009 begin steun verloor nadat Marian Lupu by die Demokratiese Party aangesluit en so baie mense van die Kumministe af weggelok het.<ref>Marandici, Ion, The Factors Leading to the Electoral Success, Consolidation and Decline of the Moldovan Communists' Party During the Transition Period (April 23, 2010). Presented at the Midwestern Political Science Association Convention from April 2010. Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1809029</ref>
 
[[Lêer:Chisinau riot 2009-04-07 02.jpg|thumb|Burgerlike opstand in 2009 buite die Moldowiese parlementsgebou.]]
In die parlementsverkiesing van 2009 het die Kommuniste 49,48% van die stemme gewen, gevolg deur die Liberale Party (13,14%). Die omstrede uitslag van die verkiesing het gelei tot burgerlike opstande.<ref>SevenTimes.ro: [http://www.seventimes.ro/politics/supporting_actions_for_moldovas_riot.html "Supporting actions for Moldova's riot"], 08 April 2009</ref><ref name="omg.md">"[http://omg.md/Content.aspx?id=2437&lang=2 The protest initiative group: LDPM is the guilty one for the devastations in the Chișinău downtown]{{dead link|date=August 2012}}", April 08, 2009</ref><ref name="unimedia.info">[http://unimedia.info/stiri/-11183.html "EU flags flying on the Presidency and Parliament, to calm the masses]", June 02, 2009</ref> In Augustus 2009 het die Liberaal-Demokratiese, die Liberale en die Demokratiese Party en die Ons Moldowa-alliansie besluit om die Alliansie vir Europese Integrasie te vorm en dit het die Kommuniste die amptelike opposisie gemaak. Vladimir Voronin, wat sedert 2009 president was, het eindelik op 11 September 2009 bedank, maar in die presidentsverkiesing van 2009 kon die parlement nie ’n president kies nie en die waarnemende president, Mihai Ghimpu, het ’n kommissie vir grondwetlike hervorming in Moldowa in die lewe geroep om ’n nuwe grondwet op te stel. Ná die mislukking van ’n referendum in 2010 om die hervorming goed te keur,<ref>[[Reuters]], [http://www.reuters.com/article/idUSLDE6840FD20100905 Moldovan referendum appears to flop on low turnout]</ref> is die regering weer ontbind en ’n nuwe parlementsverkiesing is uitgeroep vir 28 November van dié jaar.<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-11430570|title=Moldova going to third election in two years|date=28 September 2010|publisher=BBC News|accessdate=30 September 2010}}</ref> Op 30 Desember 2010 is Marian Lupu verkies tot speaker.<ref>{{cite web|url=http://www.allmoldova.com/en/moldova-news/1249049268.html|title=Marian Lupu elected Head of Parliament|date=30 November 2010|publisher=allmoldova|accessdate=27 October 2011}}</ref> Kragtens die grondwet sal hy dien as waarnemende president. Nadat die Alliansie vir Europese Integrasie ’n mosie van wantroue verloor het, is die Pro-Europese Koalisie op 30 Mei 2013 gevorm.
 
==Verwysings==