Moldowa: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
Uitgebrei, nog besig
Uitgebrei, nog besig
Lyn 68:
 
===Antieke tyd en Middeleeue===
[[Lêer:Stefan cel Mare.jpg|thumb|left|160px|[[Stefanus III van Moldawië|Stefanus die Grote]], prins van Moldawië tussen 1457 en 1504.]]
In die antieke tyd is die gebied bewoon deur [[Dasiërs|Dasiese stamme]]. Tussen die 1ste en 7de eeu n.C. was die suide van tyd tot tyd onder [[Romeinse Ryk|Romeinse]] en toe [[Bisantynse Ryk|Bisantynse]] heerskappy. Vanweë sy strategiese ligging tussen [[Europa]] en [[Asië]] is die gebied in die laat antieke tyd en vroeë [[Middeleeue]] dikwels binnegeval, onder andere deur die [[Gote]], [[Hunne]], [[Aware]], [[Bulgarye|Magjare]], [[Petsjenege]], [[Koemane]] en [[Mongolië|Mongole]].
 
Lyn 82:
 
====Groter Roemenië====
[[Lêer:Greater Romania.svg|thumb|350px280px|’n Kaart van Groter Roemenië.]]
In die [[Eerste Wêreldoorlog]] het die politieke en kulturele (etniese) bewustheid onder die inwoners van die streek toegeneem, toe 300 000 Bessarabiërs opgeroep is om in die Rooi Leër te dien wat in 1917 gestig is. Ná die [[Russiese Rewolusie (1917)|Russiese Rewolusie]] van 1917 is ’n Bessarabiese parlement, Sfatul Ţării, verkies. Dit het die [[Moldawiese Demokratiese Republiek]] op {{OuVormDatum|15 Desember|1917|2 Desember}} uitgeroep binne ’n federale Russiese staat en ’n regering op {{OuVormDatum|21 Desember|1917|8 Desember}} gevorm.
 
Lyn 166:
 
{{clear}}
 
==Geografie==
Moldowa lê tussen die [[breedtegraad|breedtegrade]] 45° en 49° N, en tussen die [[lengtegraad|lengtegrade]] 26° en 30° O. Die land se totale oppervlakte is 33&nbsp;851&nbsp;km<sup>2</sup>
 
Die grootste deel van die land lê tussen twee rivier, die Dnjester en Proet. Die westelike grens van Moldowa word deur die Proet gevorm, waarna die by die [[Donou]] aansluit voordat dit in die [[Swartsee]] vloei. Moldowa het net vir sowat 480 m toegang tot die Donou, en Giurgiulești is die enigste hawe in dié deel. In die ooste is die Dnjester die grootste rivier; dit vloei van noord tot suid deur die land en kry water van verskeie ander riviere.
 
Hoewel die land naby die Swartsee is, word dit deur land omring. Die grootste deel is heuwelagtig, maar dit is nooit hoër as 430 m nie — die hoogste punt is die Bălănești-heuwel. Die heuwels is deel van die Moldowiese plato, wat geografies in die [[Karpate]] begin. In die suide is daar ’n klein vlakte, die Bugeac-vlakte.
 
Die grootste stede is die hoofstad, [[Chisinau]], in die middel van die land, [[Tiraspol]] in die ooste van Transnistrië, [[Bălţi]] in die noorde en [[Bender]] in die suidooste. [[Comrat]] is die hoofstad van Gagausië.
 
{{Wide image|Orhei panorama 01.jpeg|1100px|Panorama van die museumkompleks Ou Orhei, ’n reeks historiese monumente en natuurlike landskappe, wat bekend is vir sy grotkloosters.}}
 
===Klimaat===
Omdat Moldowa so naby aan die Swartsee lê, het dit ’n matige en sonnige klimaat.<ref>[http://www.weatheronline.co.uk/reports/climate/Moldova.htm Moldova's Climate]</ref>
 
Dit is matig kontinentaal: die somers is lank en warm met temperature van gemiddeld sowat 20 °C, en die winters is relatief matig en droog met Januarie-temperature van gemiddeld sowat -4 °C. Die jaarlikse reënval, wat kan wissel van sowat 600 mm in die noorde tot 400 mm in die suide, is wisselvallig; lang, tyde sonder reën is nie ongewoon nie. Die grootste reënval vind in die vroeë somer en weer in Oktober plaas; swaar reënval en donderstorms is algemeen. Vanweë die onegalige terrein veroorsaak die somerreën dikwels erosie en slik in die riviere.
 
Die hoogste temperatuur wat nog in Moldowa gemeet is, was 41,5 °C op 21 Julie 2007 in Camenca.<ref>[http://www.weather-forecast.com/locations/Camenca Camenca temperature]</ref> Die laagste temperatuur was -35,5 °C op 20 Januarie 1963 in Brătușeni.<ref>[http://www.worldweatheronline.com/Bratuseni-weather/Gagauzia/MD.aspx Bratuseni temperature]</ref>
 
==Demografie==
===Kulturele en etniese samestelling===
Die laaste syfers wat bekend is, is dié van die 2004-sensus<ref name="2004census_ethnic">[http://www.statistica.md/public/files/Recensamint/Recensamintul_populatiei/vol_1/6_Nationalitati_de_baza_ro.xls Population by main nationalities, in territorial aspect]</ref> (in dele wat deur die sentrale regering beheer word) en die 2004-sensus in Transnistrië (in dele wat deur die wegbreekrepublieke beheer word, onder meer Transnistrië, Bender en vier naburige kommunes):
{| class="wikitable sortable" style="text-align:right;"
|- style="line-height:1.2em;"
! Self-identification !! Moldowiese<br/>sensus !! % van <br/>Moldowa !! Transnistriese<br/>sensus !! % van Transnistrië<br/>+ Bender !! Totaal !! %
|-
|align="left"| Moldowiërs{{smallsup|A}} || 2 564 849 || 75,81% || 177 382 || 31,94% || 2 742 231 || 69,62%
|-
|align="left"| Oekraïners || 282 406 || 8,35% || 160 069 || 28,82% || 442 475 || 11,23%
|-
|align="left"| Russe || 201 218 || 5,95% || 168 678 || 30,37% || 369 896 || 9,39%
|-
|align="left"| Gagausiërs || 147 500 || 4,36% || 4 096 || 0,74% || 151 596 || 3,85%
|-
|align="left"| Roemene{{smallsup|A}} || 73 276 || 2,17% || 253 || 0,05% || 73 529 || 1,87%
|-
|align="left"| Bulgare || 65 662 || 1,94% || 13 858 || 2,50% || 79 520 || 2,02%
|-
|align="left"| Romani || 12 271 || 0,36% || 507 || 0,09% || 12 778 || 0,32%
|-
|align="left"| Pole || 2 383 || 0,07% || 1 791 || 0,32% || 4 174 || 0,11%
|-
|align="left"| Ander || 30 159 || 0,89% || 27 454 || 4,94% || 57 613 || 1,46%
|- class="sortbottom"
|align="left"| '''TOTAAL''' || {{nbsp|2}}'''3 383 332''' || {{nbsp|2}}'''100%''' || {{nbsp|2}}'''555 347''' || {{nbsp|2}}'''100%''' || {{nbsp|2}}'''3 938 679''' || {{nbsp|2}}'''100%'''
|}
 
{{smallsup|A}} Daar is steeds ’n geskil oor of Moldawiërs en Roemene tot dieselfde etniese groep behoort – dus of die Moldawiërs se selfidentifikasie ’n aparte etniese groepe of ’n Roemeense subgroep is. Wat die resultaat nog ingewikkelder maak, is dat 18,8% van die respondente wat hulself as Moldawiërs beskou, Roemeens as hul moedertaal aangegee het.<ref>{{cite book |last=Protsyk |first=Oleh |others=Andrzej Marcin Suszycki, Ireneusz Pawel Karolewski |title=Nation and Nationalism. Political and Historical Studies |publisher=Oficyna Wydawnicza Atut Wrocawskie Wydawn. Oswiatowe |date=1 January 2007 |chapter=Nation-building in Moldova |isbn=978-83-7432-261-4 |url=http://www.policy.hu/protsyk/Publications/NationalisminMoldova.pdf}}</ref>
 
===Tale===
[[Lêer:Limba noastră graffiti in Moldova.jpg|thumb|links|120px|’n Advertensie vir die volkslied, Limba noastră (Ons taal), waaroor iemand die woord ''Română'' gespuitverf het.]]
Die 1994-grondwet van Moldowa gee [[Moldawies]] aan as die amptelike taal en die alfabet waarin dit geskryf word, is [[Latynse alfabat|Latyns]].<ref name="Constitution">{{cite web|url= http://www.e-democracy.md/en/legislation/constitution/|title= Article 13, line 1 – of Constitution of Republic of Moldova}}</ref> In 1991 se onafhanklikheidsverklaring word die amptelike taal as [[Roemeens]] aangegee.<ref>{{Ro}} [http://www.moldova-suverana.md/index.php?start_from=&ucat=7&subaction=showfull&id=1156426235&archive=1156767681& Declaraţia de independenţa a Republicii Moldova], [[Moldova Suverană]]</ref><ref>[http://ec.europa.eu/translation/language_aids/recognition/field_guide_main_languages_of_europe_en.pdf A Field Guide to the Main Languages of Europe – Spot that language and how to tell them apart]{{dead link|date=August 2012}}, on the website of the [[European Commission]]</ref> In 1989 se staatstaalwet word gepraat van ’n Moldowies-Roemeense taalidentiteit.
 
Daar is ’n dispuut oor die naam van die etniese groep wat in Moldowa woon. In 2003–2009 het die Kommunistiese regering ’n nasionale politieke wetsvoorstel aanvaar dat die bestaan van Moldowies verseker moet word. <ref name="conceptia" /> Geleerdes stem saam dat Moldowies en Roemeens dieselfde taal is, maar dat "Moldowies" in ’n sekere politieke verband gebruik word.<ref>{{cite web|url=http://www.realitatea.net/marian-lupu--romana-si-moldoveneasca-sunt-aceeasi-limba_288666.html|title=Marian Lupu: Româna și moldoveneasca sunt aceeași limbă|publisher=Realitatea .NET|accessdate=2009-10-07}}</ref>
 
Russies het die status van "taal vir interetniese kommunikasie" (naas die amptelike taal) en word in die praktyd wyd gebruik op alle vlakke van die gemeenskap en die staat. Volgens bogenoemde poitieke wetsvoorstel is ’n Russies-Moldawiese-tweetaligheid kenmerkend van Moldowa.<ref name="conceptia">{{Ro icon}} "[http://old.parlament.md/download/laws/ro/546-XV-19.12.2003.doc Concepţia politicii naţionale a Republicii Moldova]" [[Moldovan Parliament]]</ref>
 
Volgens die 2004-sensus het Moldowa ’n aansienlike persentasie Russe (6%) en Oekraïners (8,4%). Sowat 50% van Oekraïners, 27% van Gagausiërs, 35% van Bulgare en 54% van kleiner etniese groepe praat [[Russies]] as eerste taal. Daar is altesaam 541 000 mense (of 16% van die bevolking) in Moldowa wat Russies as eerste taal praat, onder andere 130 000 etniese Moldowiërs. Aan die ander kant gebruik 47 000 lede van etniese minderhede Roemeens as eerste taal.
 
[[Gagausies]] en [[Oekraïns]] word baie in in spesifieke streke gepraat en het saam met Russies amptelike status in Gagausië en Transnistrië onderskeidelik.
 
===Godsdiens===
{{Staafgrafiek kas
|sweef=regs
|byskrif=Godsdiens in Moldowa
|wydte=300px
|stawe =
{{Staafgrafiek persent|[[Oosters-Ortodokse Kerk|Ortodoks]]|rooi|93.34}}
{{Staafgrafiek persent|[[Protestantisme|Protestants]]|blou|1.89}}
{{Staafgrafiek persent|[[Ougelowiges]]|groen|0.15}}
{{Staafgrafiek persent|Rooms-Katolieke Kerk|}Katoliek]]|geel|0.14}}
{{Staafgrafiek persent|[[Jood]]s|blou|0.11}}
{{Staafgrafiek persent|[[Ateïs]]ties|oranje|0.38}}
{{Staafgrafiek persent|Geen|rooi|0.98}}
{{Staafgrafiek persent|Geen antwoord|grys|2.24}}
{{Staafgrafiek persent|Ander|blou|0.88}}
}}
 
Vir die 2004-sensus was dit nie nodig vir [[Oosters-Ortodokse Kerk|Ortodokse]] Moldowiërs (93,3% van die bevolking) om aan te dui of hulle behoort tot die Moldowies-Ortodokse Kerk (wat onder die [[Russies-Ortodokse Kerk]] val) of die Ortodokse Kerk van Bessarabië (wat onder die [[Roemeens-Ortodokse Kerk]] val en beweer hulle is die nasionale kerk van die land) nie. Altesaam 1,9% van die bevolking is Protestants, 0,9% beoefen ander godsdienste, 1% is nie godsdienstig nie, 0,4% is ateïsties en 2,2% het nie die vraag oor godsdiens geantwoord nie.
 
===Opvoeding===
[[Lêer:Chisinau National Library.jpg|thumb|250px|Die Nasionale Biblioteek van Moldowa.]]
Daar is 16 staats- en 15<ref>{{cite web |url=http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/links/National-reports-2007/National_Report_moldova2007.pdf |title=Bologna Process Template for National Reports: 2005–2007 (Moldova) |last=Moldovanu-Batrinac |first=Viorelia |date=18 December 2006 |work=[[Bologna Process]] website |publisher=[[European Higher Education Area]] |page=3 |accessdate=July 2, 2010}}</ref> privaat instellings vir hoër onderwys in Moldova, met altesaam 126 100 studente (104 300 in staatsinstellings en 21 700 in privaat instellings). Die getal studente per 10 000 inwoners het konstant toegeneem sedert die verbrokkeling van die Sowjetunie; dit was 217 in 2000–2001 en 351 in 2005–2006.
 
Die Nasionale Biblioteek van Moldowa is in 1832 gestig. Die Staatsuniversiteit van Moldowa en die Akademie vir Wetenskap is in 1946 gestig.
 
===Misdaad===
Volgens die [[CIA World Factbook]] is wydverspreide misdaad en ondergrondse ekonomiese bedrywighede van die grootste misdaadkwessies in Moldowa.
 
===Gesondheid===
Die gemiddelde geboortekoers is 1,5 per vrou.<ref name="autogenerated1">{{cite web|url=http://hdrstats.undp.org/en/countries/data_sheets/cty_ds_MDA.html|title=Human Development Report 2009 – Moldova|publisher=Hdrstats.undp.org|date=|accessdate=2009-10-07}}</ref> Openbare uitgawes vir gesondheid was 4,2% van die BBP en die privaat uitgawes 3,2%.<ref name="autogenerated1"/> There are about 264 physicians per 100,000 people.<ref name="autogenerated1"/> Health expenditure was 138 US$ (PPP) per capita in 2004.<ref name="autogenerated1"/>
 
Sedert die verbrokkeling van die Sowjetunie het die land minder aan gesondheidsorg bestee en as gevolg daarvan het die gevalle van [[tuberkulose]] toegeneem.<ref name="autogenerated2">{{cite web|url=http://pulitzercenter.org/blog/untold-stories/health-system-declined-tb-increased|title=Pulitzer Center Reporting on MDR-TB in Moldova}}</ref> Moldawië is een van die lande met die meeste gevalle van middelweerstandige tuberkulose in die wêreld.<ref name="autogenerated3">{{cite web|url=http://www.kaisernetwork.org/daily_reports/rep_index.cfm?DR_ID=58042|title=Tuberculosis,Former Soviet Nations, China Face High MDR-TB Prevalence}}</ref>
 
===Emigrasie===
Emigrasie is ’n massaverskynsel in Moldowa en dit het ’n groot invloed op die land se demografie en ekonomie. Die Moldowiese intelligensie-en-veiligheidsdiens raam dat 600 000 tot ’n miljoen Moldowiërs (amper 25% van die bevolking) oorsee werk.<ref>[http://www.outreachworld.org/Files/u_texas/Decision-Activity_Russia.pdf Understanding Migration, Emigration from Moldova]</ref>
 
==Verwysings==