Bulgarye: Verskil tussen weergawes

|simbool_tipe = Wapen

|beeld_kaart = EU-Bulgaria.svg

|amptelike_tale = [[Bulgaars]]

|hoofstad = [[Sofia]]

|latNS = N

|longd = 23

|longEW = O

|grootste_stad = [[Sofia]]

|oppervlak_rang = 105^ste

|oppervlak_grootte =

|oppervlakmi² = 42 823

|persent_water = 0,3

|bevolking_skatting = 7 364 570

|bevolking_rang = 98^ste

|bevolking_sensus =

|bevolking_sensus_jaar =

|bevolkingsdigtheidmi² = 171

|bevolkingsdigtheidrang = 139^ste

|MOI_kategorie = {{kleur|#090|hoog}}

|geldeenheid = [[Bulgaarse Lev|Lev]], meervoud: leva

|geldeenheid_kode = BGN

|land_kode = BG

|internet_domein = [[.bg]]

|skakelkode = 359

}}

 

 

 

Bulgarye vorm ten opsigte van sy landskappe en sy kultuur 'n oorgangsgebied tussen Europa en die Ooste, maar ook tussen die Mediterreense en vastelandse gebiede van Oos-Europa. Tydens die Middeleeue het die sogenaamde Slaweapostels Kirillos en Methodios 'n aantal Christelike Griekse tekste na Oud-Bulgaars vertaal, 'n taal wat in die Goue Tydperk tydens die bewind van tsaar Simeon die basis van 'n veelsydige godsdienstige en wêreldse literatuur gevorm het. Alhoewel die literêre bloeitydperk met die begin van die Turkse heerskappy tot 'n einde gekom het, het [[Ou Kerkslawies|Oud-Bulgaars]] steeds die taal van die Slawies-Ortodokse Kerk gebly, en sy literêre werke word deur die Slawiese volke as 'n gemeenskaplike kulturele erfenis beskou.

Bulgarye het sy bevryding vyf eeue later veral aan Rusland te danke, en die noue politieke en kulturele bande tussen die twee lande het in [[1945]] die inlywing van Bulgarye by die Sosialistiese Oosblok bevorder. Onder die bewind van die Kommunistiese Party het die oorwegend agrariese land tot 'n moderne staat met 'n verskeidenheid nywerhede ontwikkel. Sy belangrikste uitvoere is egter nog steeds landbouprodukte, waaronder ook [[roosolie]], 'n kosbare eteriese olie.

 

 

Bulgarye het op [[29 Maart]] [[2004]] 'n lidstaat van die [[NAVO]] en op [[1 Januarie]] [[2007]] 'n lidstaat van die [[Europese Unie]] geword.

 

== Geografie ==

Bulgarye beslaan dele van die historiese gebiede [[Thrakië]], Moesia en Masedonië. Sy huidige grense is ná die einde van die Tweede Balkanoorlog in [[1913]] vasgelê, toe Bulgarye sy toegang tot die [[Egeïese See]] verloor het.

 

* die vlaktes en heuwels van [[Roemelië]] en

* die bergmassiewe van Rila, Pirin en die Rhodope.

Die sogenamde Donaubulgarye is 'n gebied van vlaktes en heuwels, wat deur 'n eskarp of platorand met steil wande en 'n hoogte van tussen 100 tot 150 meter bo die riviervallei begrens word. 'n Aantal valleie met steil hellings sny deur die plato. In die droë platolandskappe word veral mielies en koring verbou, terwyl die gras- en bosvelde in die noord-ooste geskik is vir skaapteelt. Die valleie kry meer reënval en is relatief dig bevolk; hier oorheers die wyn-, vrugte- en groentebedryf. Die hawestad Roese teen die Donau is die belangrikste binnelandse nywerheidsentrum in Donaubulgarye, terwyl Warna aan die Swart See die grootste van 'n hele reeks bekende vakansieoorde is, wat jaarliks miljoene besoekers uit ander dele van Europa lok.

Met die oorgangsgebied van die Voorbalkan begin die landskap geleidelik styg na die Balkanbergreeks (Bulgaars: ''Stara Planina''), wat met 'n wydte tussen dertig en vyftig kilometer dwarsdeur Bulgarye loop. Die Balkan het net soos die [[Alpe]] tydens die Tersiêr ontstaan, maar bereik net in sy sentrale gedeelte, die Hoë Balkan, waar ondergrondse gesteentes soos graniet na die oppervlak geskuif is, hoogtes van meer as 2 300 meter bo seevlak. Met sy talryke bergpasse en klein plato's verskil die Balkan se karakter duidelik van dié van die Alpe. Die Westelike Balkan, wat ook die grenslyn met Serwië vorm, word deur gesteentes uit die Trias- en Juratydperk oorheers en bereik 'n hoogte van maksimaal 2 168 meter. Die Oostelike Balkan, wat tot by die Kaap Emine aan die Swart See loop, is die laagste gedeelte van die bergreeks.

 

In die suide word die Balkan deur 'n steil eskarp begrens. Hier loop kleiner bergreekse parallel met die Balkan, met die Sredna Gora of Bulgaarse Middelgebergte suid van die Hoë Balkan as die bekendste. Tussen die Balkan en die laer bergreekse lê 'n aantal bekkens, wat deur berge omring word en dus 'n baie gematigde klimaat het. Hier het van die oudste nedersettings in Bulgarye ontstaan, en ook die hoofstad Sofia is reeds in die antieke tydperk teen 'n hoogte van 550 meter in een van hierdie bekkens aangelê. Die bekkens speel 'n groot rol in die Bulgaarse landbou as belangrike verskaffers van roosolie en wyn.

Die Maritsarivier vloei deur die sentrale gedeelte van die Roemeelse landskap, wat hoofsaaklik uit vlaktes en heuwelagtige gebiede bestaan en tussen die Balkan en die Rhodopebergreeks lê; die gebied word dus dikwels ook Maritsabekken genoem. In een van die groter vlaktes lê Plovdiv, een van die oudste stede in Bulgarye, wat in die antieke tydperk as Philippolis bekend gestaan het. Ander bekende stede is Dimitrovgrad, 'n nywerheidsentrum, wat sedert [[1947]] teen die Maritsarivier ontwikkel is, en [[Boergas]], 'n nywerheidstad, seehawe en vakansieoord aan die Swart See. Die digbevolkte vlaktes van Roemelië is geskik vir die verbouing van wyn, sonneblomme, tabak, katoen, groente, mielies en ander graangewasse, alhoewel die meeste aanplantings in teenstelling met die noorde van die land onder besproeiing is.

 

Die Thrakiese Massief in die suide word deur drie bergreekse gevorm - Rila, Pirin en die Rhodope. Die Rilaberge is 'n kristalliene bergreeks, wat veral bekend staan vir die Middeleeuse klooster Rila. Sy hoogste bergspits is die Moesala (2 925 meter bo seevlak). Ook die Pirinbergreeks, wat in die suide by Rila aansluit, verrys tot hoogtes van meer as 2 900 meter. Tussen die hoë bergspitse van albei reekse lê bekkens, wat geskik is vir die verbouing van graan en groente.

Die beboste Rhodope, wat tot by 2 191 meter bo seevlak verrys, vorm 'n natuurlike grens met die suidelike buurstaat Griekeland en die Middellandse Seegebied, veral omdat bergpasse hier skaars is. Net die laer geleë oostelike gedeelte het danksy die invloed van die [[Middellandse See]] 'n gematigde bergklimaat. Die res van die Rhodope is 'n barre berglandskap, en die landbou is beperk tot veeteelt en die verbouing van aartappels, linne en klein hoeveelhede tabak. Damme in die Ardavallei lewer hidroëlektriese krag op.

 

== Geskiedenis ==

=== Die antieke tydperk ===

 

 

Die gebied is verskeie kere deur [[Kelte|Keltiese]] invallers bedreig, maar het uiteindelik het die Romeine daarin geslaag om die hele Balkanskiereiland te verower. Dit is as Provincia Thracia in 46 v.C. by die [[Romeinse Ryk]] ingelyf.

 

=== Die Eerste Bulgaarse Ryk ===

 

Met die stigting van die Eerste Bulgaarse Ryk [[680]]-[[1018]]) het bykans die hele Balkanskiereiland binne die Bulgaarse magsgebied geval. Pliska en later Preslav het as administratiewe sentrums gedien. Onder die heerskappy van Boris I ([[852]]-[[889]]) het die Bulgare die Christelike Grieks-Ortodokse geloof en die Suid-Slawiese taal aangeneem. Die Slawiese apostels Kirillos en Methodios het 'n Slawiese skrif en literatuur ontwikkel.

 

=== Die Tweede Bulgaarse Ryk ===

 

In [[1185]] het Pieter en Asen die Tweede Bulgaarse Ryk gestig wat tot [[1393]] sou bestaan, met Tirnovo (die huidige Weliko Tarnovo) as nuwe hoofstad. Tirnovo het vinnig tot die sentrum van die Oud-Slawiese kuns en kultuur ontwikkel. Die belangrikste heerser van die Tweede Ryk was Kalojan wat deur die [[pous]] as koning gekroon is. In [[1205]] het hy naby Adrianopolis 'n oorwinning oor 'n kruisvaardersleër behaal en Boudewyn van Vlaandere, die destydse heerser van die Latynse Koninkryk, gevange geneem.

=== Die Turkse heerskappy ===

Ná die dood van Iwan Asen II in [[1241]] het die Bulgaarse Ryk begin verbrokkel. Kleiner deelstate is gevorm.

Die [[Ottomaanse Ryk]], wat destyds in Kleinasië tot 'n groot moondheid ontwikkel het, het sy kans waargeneem. Turkse leërs het die gebied binnegeval en een deelstaat na die ander verower. Die hoofstad Tirnovo is in [[1393]] deur die Turke ingeneem, en Bulgarye het vyf eeue lank onder Turkse bewind gebly. As Ottomaanse provinsie is die land nou Roemelië genoem, en Sofia het as regeringsetel van 'n Turkse stadhouder (''beglerbeg'') gedien.

 

 

=== Die Vryheidsoorlog ===

Sedert die middel van die 18de eeu was Rusland een van die grootste teenstanders van die Turkse Ottomaanse Ryk. Met die Vrede van Kütsjük Kainardji in [[1774]] het Rusland uiteindelik ook as beskermheer van die Balkanstate opgetree.

 

 

 

Die Duitse Prins Alexander von Battenberg, 'n neef van die Russiese tsarin, het in [[1879]] vors van Bulgarye geword. Onder sy heerskappy het Bulgarye Masedonië en Oos-Roemelië (Thrakië) kwytgeraak. Die laasgenoemde, suidelike deel van Bulgarye het met die hoofstad Plovdiv weer 'n selfregerende gebied met 'n Turkse stadhouder gevorm. Oos-Roemelië is in [[1885]] weer deur Bulgarye verower, en in [[1886]] het Prins Alexander afstand van die troon gedoen ten gunste van Ferdinand van Sakse-Coburg ([[1887]]-[[1918]]).

 

=== Die Koninkryk van Bulgarye ===

 

 

 

Die minderjarige Simeon II het sy vader in 1943 as Tsaar van Bulgarye opgevolg; die land is deur 'n regentskapsraad onder die leiding van Prins Kirill geregeer.

 

=== Die Volksrepubliek van Bulgarye ===

Die Volksrepubliek van Bulgarye is op [[15 September]] [[1946]] uitgeroep, en in November het Georgi Dimitrov, die leier van die destydse Bulgaarse Arbeidersparty (wat in 1948 tot Kommunistiese Party van Bulgarye hernoem is), die Eerste Minister van die land geword. Ná sy afsterwe in [[1949]] is hy opgevolg deur W. Tsjervenkov wat tydens sy regering ([[1950]]-[[1956]]) 'n onverdraagsame Stalinistiese beleid sou volg.

 

=== Die Republiek van Bulgarye ===

Volgens die nuwe grondwet, wat in Julie 1991 aanvaar is, is Bulgarye 'n demokratiese en parlementêre republiek met 'n verkose President en 'n Eerste Minister, wat aan die Parlement verantwoordelik is.

Die Bulgaarse Sosialistiese Party (BSP), wat veral deur werkers ondersteun word, het onder die leierskap van Djan Videnov in die tweede demokratiese verkiesing van 1995 'n oorwinning behaal. Die nuwe regering het met sy ekonomiese beleid toestande nog vererger, en in [[1996]] het die land onder 'n hiperinflasie van meer as 260 persent en die bankrotskap van groot dele van die bankesektor gebuk gegaan.

 

Die UDM het die verkiesing van [[1997]] gewen, tog het ook die nuwe regering onder die Eerste Minister Ivan Kostov nie daarin geslaag om die ekonomiese vraagstukke aan te pak nie. Korrupsie het die aansien van die politieke partye verder ondermyn.

 

 

Bulgarye het in [[2004]] die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO) toegetree en in 2007 'n lidstaat van die Europese Unie (EU) geword. Volgens die EU moes Bulgarye nog hervormings in sy regstelsel en maatreëls teen georganiseerde misdaad instel. Die internasionale dwelmhandel gebruik die land as een van sy hoofpyplyne - volgens die ''International Narcotics Control Board'' se jaarverslag van 2005 is sowat tagtig persent van alle heroïen, wat op die Europese mark gehandel is, vanuit Bulgarye na die EU gesmokkel.

 

== Bevolking ==

Meer as 85 persent van die bevolking is etniese [[Bulgare]]. Die Turke is met sowat tien persent die grootste etniese minderheid in Bulgarye, alhoewel Bulgare en Turke nie altyd duidelik van mekaar onderskei kan word nie. Baie Islamse Bulgare, waaronder die Pomake in die Rhodope-berggebiede, beskou hulself as Turke. As gevolg van die twee Balkanoorloë en die Bulgariseringsbeleid van die Kommunistiese Party in die jare 1950, 1969 en 1981 het honderdduisende Turke na Turkye geëmigreer. Ook baie Joodse burgers het ná die [[Tweede Wêreldoorlog]] 'n nuwe heenkome in [[Israel]] gevind. Weens die moelike ekonomiese situasie in die land het ook honderdduisende Bulgare die land sedert die negentigerjare verlaat. Daarnaas het die lae geboortekoers die bevolking van Bulgarye van sowat 8,8 miljoen in 1980 tot 8,4 miljoen in 1995 en 7,4 miljoen in 2011 laat krimp.

 

== Ekonomie ==

=== Industrialisering ná 1945 ===

[[Lêer:Neftochim-vaya-dinev.jpg|thumb|right|250px|Akkerbou en nywerhede in die Provinsie Boergas, met die petrochemiese aanleg Neftochim in die agtergrond]]

 

Bulgaarse rekenaar-handelsmerke soos ''Pravetz'', ''Izot'', ''IMKO'' en ''ES EVM'' het rekenaars van Amerikaanse vervaardigers (veral Apple en IBM) as voorbeelde geneem om eie modelle te ontwerp wat ondanks hul laer gehalte in tot veertig persent van die Oos-Europese vraag na rekenaars voorsien het.

 

=== Ekonomiese krisis ná 1989 ===

Die verbrokkeling van die Sowjetunie het Bulgarye in die vroeë 1990's van sy belangrikste handelsvennoot ontneem en sy ekonomie in 'n swaar krisis gedompel waarvan die land eers vanaf 2004 herstel het. Die goed ontwikkelde Bulgaarse rekenaarbedryf het heeltemal verdwyn. Die tydperk tussen 1989 en 1995 was deur krimpende reële inkomste en 'n laer lewenspeil vir die grootste deel van die bevolking gekenmerk. Bulgarye se sosiale en welvaartstelsel - waaronder sy staatsbeheerde gesondheidssorg en pensioenfonds - het grotendeels ineengestort.

 

 

=== Makro-ekonomiese ontwikkeling sedert 1997 ===

Die makro-ekonomiese beleid van die Bulgaarse regering was sedertdien veral daarop gemik om stabiliteit en ekonomiese groei te handhaaf. Die lev (meervoud: leva), Bulgarye se geldeenheid, is volgens die IMF se voorvereistes vir nuwe lenings in 1997 aan die Duitse Mark (in 'n 1:1-verhouding) en later aan die [[Euro]] (in 'n 1:1,9558-verhouding) gekoppel, en 'n lae inflasiekoers het die vertroue in die land herstel. Nogtans is die groot vraagstukke van die land soos korrupsie, die swak regstelsel en georganiseerde misdaad nog nie werklik aangespreek nie.

 

 

=== Ekonomiese sektore ===

Tot by die Tweede Wêreldoorlog was die landbou die belangrikste sektor van die Bulgaarse ekonomie, wat ook meer as 90 persent van die land se uitvoere opgelewer het. Die bewerkbare grond was oorwegend in die besit van meer as een miljoen klein plasies met 'n gemiddelde oppervlak van vier hektaar. Byna vier vyfdes van die beroepsbevolking het op hierdie klein boerderye gewerk, wat weens die gebrek aan landboumasjiene en ander uitrusting nie baie produktief was nie.

 

 

=== Buitelandse beleggings ===

 

Die Duitse groothandelsreus ''METRO'' was een van die eerste internasionale ondernemings wat in die Bulgaarse handelsbedryf begin belê het. Intussen het ook Duitse winkel- en supermarkkettings soos ''Penny'', ''Lidl'', ''Kaufland'' en ''dm'' Bulgaarse filiale gestig.

 

== Kultuur ==

=== Musiek ===

Koorsang het 'n lang tradisie in die musieklewe van Bulgarye. Die Staatskoor van Bulgarye het met sy eie kenmerkende styl internasionale bekendheid verwerf, terwyl ook ander kore soos die vrouekoor Angelite by gehore in die buiteland gewild geraak het.

 

 

== Verwysings ==

 

== Eksterne skakels ==