Yster: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
→Geskiedenis: Nog 'n skakel |
Mense van Mongolië is Mongole |
||
Lyn 81:
In die tydperk tussen die 12de tot die 10de eeu v.C. het die gebruik van yster in gereedskap en wapens vinnig dié van brons vervang in die Midde-ooste. Die belangrikste faktor vir hierdie oorskakeling wil nie voorkom asof dit die tegonologiese verbeterings in ysterbewerking was nie, maar eerder die onderbreking van [[tin]]voorsiening. Hierdie oorgangstydperk wat in verskillende tydperke in verskillende wêrelddele plaasgevind het, het die beskawingstydperk wat algemeen as die [[Ystertydperk]] bekend staan, ingelui.
In dieselfde oorgangstydperk is ''karbonering'', wat die proses van byvoeging van koolstof tot die ysters van daardie tyd was, ontdek. Yster is uit sponsyster, 'n mengsel van yster en slak met 'n mate van koolstof en of karbied daarin, wat dan herhaaldelik gehamer en gevou is om die slak daarin te verwyder en om die koolstof daaruit te oksideer en sodoende 'n produk te vervaardig wat as smee-yster bekend staan.
In [[Sjina]] was die eerste yster ook afkomstig uit meteorietiese yster, voorwerpe wat uit smee-yster vervaardig is wat naby Xinjiang gevind is en uit die 8ste eeu v.C.
In die latere jare van die [[Zhou Dinastie]] (ca 550 v.C.), het 'n nuwe ystervervaardigingsvermoë ontstaan as gevolg van hoogs ontwikkelde oondtegnologie. Die Sjinese het hoogoonde vervaardig wat in staat was om temperature van meer as 1300 K te bereik en het die vervaardiging van [[gietyster]] of [[ru-yster]] ontwikkel.
Lyn 89:
Yster is al so vroeg as 250 v.C. gebruik. Die beroemde ''Pilare van Ashoka'' naby [[Delhi]] is uit yster met 'n hoë suiwerheid (98%) vervaardig en het tot op hede nog nie verroes of verweer nie.
As ysterertse saam met koolstof verhit word tot 1420–1470 K, vorm 'n gesmelte vloeistof wat 'n allooi van ongeveer 96.5% yster en 3.5% koolstof.
Die ontwikkeling van gietyster was stadiger in Europa omdat die smeltoonde slegs temperature van ongeveer 'n 1000 K kon bereik.
Vroeëre ystersmelttegnieke het houtskool gebruik as hittebron en [[reduksie|reduseermiddel]].
== Verspreiding ==
[[Lêer:IronInRocksMakeRiverRed.jpg|thumb|right|Die rooi voorkoms van hierdie water is as gevolg van yster in die rotse]]
Yster is een van die mees algemene elemente op aarde en maak bykans 5% van die
== Ontginning uit erts ==
Lyn 111:
:6 [[koolstofmonoksied|CO]] + 2 [[hematiet|Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>]] → 4 Fe + 6 [[koolstofdioksied|CO<sub>2</sub>]]
Die smeltmiddel is teenwoordig om die onsuiwerhede in die erts te laat smelt, hoofsaaklik [[silikondioksied]] en ander silikate.
:[[kalsiumkarbonaat|CaCO<sub>3</sub>]] → [[kalsiumoksied|CaO]] + [[koolstofdioksied|CO<sub>2</sub>]]
Lyn 119:
:[[kalsiumoksied|CaO]] + [[silikondioksied|SiO<sub>2</sub>]] → [[wollastoniet|CaSiO<sub>3</sub>]]
Die slak smelt in die hitte van die oond anders as met silikondioksied.
Ongeveer 1 100 Mt (miljoen ton) ystererts is in [[2000]] in die wêreld ontgin met 'n bruto markwaarde van ongeveer 25 miljard [[Amerikaanse dollar|VS-dollar]]. Ertsontginning vind plaas in 48 lande maar die vyf grootse produsente, die [[Volksrepubliek van Sjina]], [[Brasilië]], [[Australië]], [[Rusland]] en [[Indië]] maak ongeveer 70% van die wêreld se totale ysterertsproduksie uit. Die 1 100 Mt ystererts is gebruik om ongeveer 572 Mt ru-yster te vervaardig.
Lyn 137:
== Biologiese rol ==
Yster is noodsaaklik vir alle [[organisme]]s buiten 'n paar [[bakterium|bakterieë]]. Dit word meestal stabiel binne metalloproteïene gevind, want andersins veroorsaak dit in die vrye vorm dat [vrye radikale gevorm word wat giftig is vir selle. Baie diere sluit yster in by die heemkompleks, 'n noodsaaklike komponent van sitochroom, wat die proteïene is wat by die redoks-reaksies betrokke is (wat onder andere respirasie insluit), asook in die suurstofdraende proteïene [[hemoglobien]] en mioglobien. Anorganiese yster wat betrokke is by redoks-reaksies word ook gevind in die
Ysterverspreiding word goed beheer in [[soogdier]]e. Die yster wat vanuit die [[Dunderm|duodenum]] geabsorbeer word, word aan transferrin gebind en deur die [[bloed]] vervoer na die verskillende selle.
Goeie voedselbronne van yster sluit [[vleis]] (veral [[lewer]]), [[vis]], [[pluimvee]], lensies, [[boontjie]]s, blaar[[groente]], tofu,
Voedselaanvullings voorsien dikwels yster in die vorm van [[ysterfumaraat]]. Die aanbevole daaglikse inname wissel aansienlik en hang af van ouderdom, geslag en die voedingsbron waarin die yster voorkom (heemgebaseerde yster het 'n hoër [[bio-beskikbaarheid]]) [http://www.iom.edu/Object.File/Master/7/294/0.pdf].
== Isotope ==
Yster wat natuurlik voorkom bestaan uit vier [[isotoop|isotope]]: 5.845% uit radio-aktiewe <sup>54</sup>Fe (halfleeftyd: 3.1 x 10<sup>22</sup> jaar), 91,754% uit stabiele <sup>56</sup>Fe, 2,119% uit stabiele <sup>57</sup>Fe en 0,282% uit stabiele <sup>58</sup>Fe. <sup>60</sup>Fe is 'n uitgestorwe [[radionuklied]] wat 'n baie lang [[halfleeftyd]] gehad het (1,5 miljoen jaar).
Daar is in sekere meteoriete 'n
== Voorsorgmaatreëls ==
Oormatige innamme van yster deur mense is toksies, aangesien die oormaat yster met peroksiede in die liggaam reageer wat vrye radikale laat ontstaan.
Die noodlottige dosis yster by 'n tweejarige kind is ongeveer drie gram yster. Een gram kan ernstige vergiftiging tot gevolg hê. Daar is gevalle aangemeld van kinders wat vergiftig is deur tussen 10-50 tablette [[ystersulfaat]] oor 'n tydperk van 'n paar uur in te neem. Oormatige inname van yster is die grootste enkele oorsaak van sterftes by kinders wat per abuis farmaseutiese middels inneem. Die "Dietary Reference Intake" lys die Hoogste Draagbare Inname vlak (HV) vir volwassenes as 45 mg/dag. Vir kinders onder veertien jaar oud is die HV 40 mg/dag.
As ysterinname oormatig is, kan 'n aantal ysteroormaat-afwykings voorkom. Om hierdie rede moet mense nie ysteraanvullings neem tensy hulle aan 'n [[ystertekort]] ly en alvorens hulle 'n dokter geraadpleeg het nie.
|