Geologiese tydperke: Verskil tussen weergawes

In dié omstandighede verskyn die eukariote op die toneel. Hulle vorm meersellige organismes en teen 580 miljoen jaar gelede is daar sigbare lewe in die oseane. Die sogenaamde [[Ediacara-fauna]] - organismes met sagte liggame en vreemde vorme wat aan wiele, blare of spirale herinner - lê of staan op die seebodem. Groen-, rooi- en bruinalge - asook sponse - is teenwoordig en klein, wurmagtige diertjies kruip onderwater deur die sand. Hulle, eerder as die meer opvallende Ediacara-fauna, is die voorlopers van die era wat volg.

 

Skielik - 540 miljoen jaar gelede - vind 'n skouspelagtige ontploffing van lewensvorme plaas: dit is die begin van die [[Paleosoïkum]], 'n term wat "antieke lewe" beteken. Byna alle dierefilums ontstaan binne net sowat 20 miljoen jaar. Lewensvorme is meestal klein, maar die verskeidenheid is baie groter.

Die see is nou baie voller en interessanter as voorheen - maar ook gevaarliker, aangesien daar roofdiere onder die nuwelinge is. Diere wat harde skulpe, doppe of buisvormige omhulsels ontwikkel het (waarskynlik om fosfate te berg en van oortollige kalsium ontslae te raak), vind dus 'n nuwe gebruik vir die strukture. Geslagtelike voortplanting bevorder verskeidenheid.

Teen die helfte van die Kambriese tydperk het die toename in spesies aansienlik afgeneem, maar verskyn lede van die [[Cephalochordata]] - verwante van die gewerwelde diere.

 

Soos met die Kambrium word die begin van die Ordovicium gekenmerk deur die verskyning van 'n groot aantal nuwe soorte. Dié keer behoort die nuwe spesies nie tot heeltemal nuwe filums nie, maar word bestaande groepe eerder vergroot. Die Ordovisiese seë toon 'n groter verskeidenheid habitatte as dié van die Kambrium.

Die skelette van [[sponse]], [[alge]] en - in mindere mate - [[korale]] vorm reusagtige riwwe wat bewoon word deur gespesialiseerde organismes. Die eerste kaaklose visse - verlangse verwante van die latere slymprikke en lampreie - swem rond. Hulle is diere met swaar-gepantserde voorlywe wat grootliks op die seebodem hou.

Te midde van die bedreiging in die oseane kry 'n paar blougroen bakterieë en groenalge dit reg om varswatergebiede te koloniseer. Sommige het stewige selwande wat hulle selfs in staat stel om in 'n rustende toestand te oorleef in tydelike poele wat in die droë seisoen opdroog. Vir die eerste keer in die geskiedenis van die wêreld is daar tekens van lewe op land - al is dit net groen slyk wanneer die waters terugtrek.

 

Met gunstiger klimaatstoestande wat heers, herstel die korale, sponse en stekelhuidige diere geleidelik van die katastrofe wat die aarde getref het. Daar is genoeg voedsel vir roofdiere, wat al groter word.

Intussen ontwikkel ekosisteme ook op die klam oewers van riviere en mere. Van die nuwe setlaars is groenalge en swamme - maar die mees geslaagdes is die eerste egte plante, die lewermosse. Hulle is in staat om spore te vorm wat droogte oorleef, al is hul struktuur te eenvoudig om toe te laat dat hulle meer as 'n sentimeter of twee hoog groei.

Aan die einde van die Siluur is die land nog grootliks kaal en bedek met rotse en sand - maar aan sommige oewers gedy lae plantegroei.

 

Ná die hersteltydperk van die Siluur breek een van die voorspoedigste tydperke in die geskiedenis van die aarde aan. In die see bereik die sponse en korale 'n hoogtepunt, en besonder groot roofdiere swem in die waters rond. [[Eurypteris]], 'n dier verwant aan skerpioene, bereik teen die einde van die Devoon 'n lengte van tot 3 m, en nautilusse (koppotiges met skulpe) word net so lank.

Egte [[visse]] met kake - die swaar-gepantserde Placodermi - gedy aanvanklik, maar sterf teen die einde van die Devoon uit. [[Kraakbeenvisse]] (haaie en verwante soorte), lobvinvisse (longvisse en [[selakant]]e) en vroeë [[beenvisse]] (die meeste latere vissoorte) versprei vinnig en ding met meer sukses om voedsel mee teen die stadige, gepantserde soorte. Hulle pas aan by 'n groot verskeidenheid habitatte van die diepsee tot vlak varswater.

Intussen vind 'n belangrike ontwikkeling in vlak waterpoele plaas. Van die lobvinvisse - wat beentjies in hul vinne het - ontwikkel pote met vingers. Diere soos Acanthostega en Ichtyostega het visagtige skedels, werwelkolomme en kieue - maar hulle het ook heupe en goed-gevormde pote met onderskeidelik agt en sewe vingers elk. Dié diere is waterlewend, maar hulle of hul nasate kan net-net uit die water kruip as dit nodig is. Uit dié groep ontstaan die amfibieë, die eerste gewerwelde diere wat geruime tyd op die land kan deurbring. Hulle moet egter steeds na die water terugkeer om eiers te lê, en die larwes is uitsluitlik waterlewend.

 

Lewe gedy op land en groot organismes ontstaan. Reuse-kolfmosse soos Sigillaria en Lepidodendron staan 30-40 m hoog en perdesterte bereik 15 m. Hoë boomvarings en saadvarings groei op talle plekke. Keëldraende bome vorm woude, wat windbestuiwing vergemaklik.

'n Groot verskeidenheid amfibieë kom in poele en mere voor, maar die grootste landdiere is geleedpotiges. Op woudvloere kruip twee meter lange duisendpote rond, en kakkerlakke verskyn op die toneel. In die lug voer naaldekokers met 'n vlerkspan soortgelyk aan dié van die latere seemeeue die botoon.

Die eerste reptiele - klein, akkedisagtige diertjies - ontwikkel. Anders as hul voorsate is hulle nie van water afhanklik vir 'n deel van hul lewensiklus nie. Teen die einde van die Karboon is daar minstens twee duidelik onderskeibare ontwikkelingslyne.

 

Dié tydperk gaan gepaard met groot landmassaverskuiwings wat tot die vorming van een reusevasteland, [[Pangea]], lei. Klimaatsveranderinge vind in baie wêrelddele plaas, veral later in die Perm. Party gebiede raak droër en warmer; ander gaan 'n ystydperk binne, en op sommige plekke wissel winter- en somertemperature met tot 50°C. Die reusevarings is veral kwesbaar en word grootliks deur naaksadige plante soos broodbome, ginkgo's en saadvarings vervang.

Verskeie reptielsoorte raak gespesialiseer vir 'n bepaalde rol. Meterlange mesosourusse keer terug na die water waaruit hul voorsate 40 miljoen jaar tevore gekom het en vang vis met hul lang, smal bekke vol vlymskerp tande. Die wydverspreide Coelurosauravus is die eerste reptiel wat hom tot die lugruim wend: sy ribbes steek aan weerskante van sy liggaam uit en hy sweef met behulp van 'n vel tussen dié bene.

 

==[[Mesosoïkum]]==

Aan die begin van die Triassiese tydperk het die aarde net een noemenswaardige groot vasteland, Pangea, met 'n grootliks warm, droë binneland gehad. Benewens die groot oseaan aan die ander kant van die wêreld vorm die Tetissee 'n tongvormige watermassa wat die vasteland in die noordooste binnedring.

 

Die Trias kan beskou word as die tydperk waarin die belangrikste groepe gewerwelde diere hul verskyning maak, en waarin die dinosouriërs begin met 'n heerskappy wat meer as 100 miljoen jaar sou duur.

 

 

Die Jurassiese tydperk staan met rede as die era van die dinosouriërs bekend. Aan die einde van die Trias en begin van die Jura versprei dié reptiele regoor die wêreld en neem hulle elke denkbare ekologiese nis in. Hul grootte wissel van ontsaglike "wandelende berge" tot diertjies wat net 2-3 kg. Daar is stadige plantvreters, ratse roofdiere, vierpotiges en diere wat op hul agterpote loop.

Teen die einde van die Jurassiese tydperk het Pangea reeds verbrokkel tot verskeie kleiner vastelande.

 

 

In die Kryt-tydperk styg seevlakke tot ongekende hoogtes en verhoogde reënval omskep woestyne in vloedvlaktes. Die uitmekaardryf van vastelande wat in die Jura begin het, duur voort. Baie diere word deur nuwe seestrate geskei van hul soortgenote, sodat heelparty nuwe spesies in afsondering ontwikkel.