Kryt-Paleogeen-uitwissing: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Nuwe artikel, nog besig |
kNo edit summary |
||
Lyn 3:
{{Beeld-inligting-uitwissing|float=left}}
[[Lêer:K-T-boundary.JPG|thumb|’n Rots in [[Wyoming]], [[VSA]], met ’n middelste laag wat 1
[[Lêer:Kronosaurus_hunt1DB.jpg|thumb|Groot seereptiele soos dié is aan die einde van die [[Kryt (geologie)|Kryt]] uitgewis.]]
In die [[geologiese rekord]] word die uitwissing aangedui deur ’n dun rotslaag, die Kryt-Paleogeen-grens, wat regdeur die wêreld in see- en aardrotse gevind word. Dit bevat hoë vlakke van die metaal [[iridium]], wat seldsaam in die [[aardkors]] is, maar volop in [[asteroïde]]s voorkom.
Daar word algemeen geglo die K-Pg-uitwissing is veroorsaak deur ’n groot [[komeet]] of asteroïde wat die Aarde getref het en ’n katastrofale uitwerking op die omgewing gehad het, insluitende ’n lang [[impakwinter]] (weens stof en as wat die [[Son]] se strale afkeer), wat dit vir plante onmoontlik gemaak het om [[fotosintese]] uit te voer.<ref name="Alvarez">{{cite journal|title=Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction |author=Alvarez LW, Alvarez W, Asaro F, Michel HV |year=1980 |journal=Science |volume=208 |issue=4448 |pages=1095–1108 |doi=10.1126/science.208.4448.1095 |bibcode=1980Sci...208.1095A}}</ref> Dié teorie is ondersteun deur die ontdekking van die 18 km wye [[Chicxulub-krater]] in die laat 1970's in die [[Golf van Mexiko]],<ref name="Hildebrand, A. R. 1991">Hildebrand, A. R., G. T. Penfield, et al. (1991). "Chicxulub crater: a possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatan peninsula, Mexico." Geology 19: 867-871.</ref> wat onteenseglik bewys het dat die K-Pg-grens afval van ’n asteroïde-impak verteenwoordig.<ref name="Schulte10">
Daar is egter wetenskaplikes wat glo die uitwissing is veroorsaak of vererger deur ander faktore soos [[Vulkaan|vulkaniese uitbarstings]],<ref>Keller, G. (2012). The Cretaceous--Tertiary Mass Extinction, Chicxulub Impact, and Deccan Volcanism. Earth and Life, Springer: 759--793.</ref> [[klimaat]]sveranderings en/of ’n verandering in seevlakke.
’n Groot verskeidenheid spesies het in die K-Pg-uitwissing omgekom. Die bekendste slagoffers was die nie-vlieënde dinosourusse. Ander organismes is egter ook erg geraak, soos [[soogdier]]e, [[voël]]s,<ref>{{cite journal | author = Longrich N. R., Tokaryk T. T. ''et al.'' | year = 2011 | title = Mass extinction of birds at the Cretaceous-Paleogene (K–Pg) boundary | url = | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 108 | issue = 37| pages = 15253–15257 }}</ref> [[pterosourus]]se, [[akkedis]]se,<ref name="Longrich, N. R. 2012">Longrich, N. R., A.-B. S. Bhullar, et al. (2012). "Mass extinction of lizards and snakes at the Cretaceous-Paleogene boundary." Proceedings of the National Academy of Sciences {{DOI|10.1073/pnas.1211526110}}</ref> [[insek]]te,<ref>Labandeira, C. C., K. R. Johnson, et al. (2002). "Preliminary assessment of insect herbivory across the Cretaceous-Tertiary boundary: major extinction and minimum rebound." Geological Society of America Special Paper 361: 297-327.</ref><ref name="Rehan2013">{{cite journal|last1=Rehan|first1=Sandra M.|last2=Leys|first2=Remko|last3=Schwarz|first3=Michael P.|title=First Evidence for a Massive Extinction Event Affecting Bees Close to the K-T Boundary|journal=PLoS ONE|volume=8|issue=10|year=2013|pages=e76683|issn=1932-6203|doi=10.1371/journal.pone.0076683}}</ref> en plante.<ref name="Nichols, D. J 2008">Nichols, D. J. and K. R. Johnson (2008). Plants and the K–T Boundary. Cambridge, Cambridge University Press.</ref> In die oseane is groot seereptiele, [[vis]]se,<ref>{{cite journal | author = Friedman M | year = 2009 | title = Ecomorphological selectivity among marine teleost fishes during the end-Cretaceous extinction | url = | journal = PNAS | volume = 106 | issue = | pages = 5218–5223 }}</ref> [[haai]]e, [[weekdier]]e en baie soorte [[plankton]] swaar getref. Daar word geraam dat tot 75% van die spesies op Aarde kon verdwyn het.<ref>Jablonski, D., 1994. Extinctions in the fossil record (and discussion). Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series B. 344, 11-17.</ref>
Lyn 18:
Die K-Pg-uitwissing was ’n wêreldwye gebeurtenis. Dit het al die kontinente oënskynlik terselfdertyd getref. Dinosourusse het byvoorbeeld voorgekom van [[Noord-Amerika]] tot [[Europa]], [[Asië]], [[Afrika]], [[Suid-Amerika]] en [[Antarktika]],<ref>Weishampel, D. B., P. M. Barrett, et al. (2004). Dinosaur Distribution. The Dinosauria. D. B. Weishampel, P. Dodson and H. Osmolska. Berkeley, University of California Press: 517-606.</ref> maar word sedert die Kainosoïkum nêrens ter wêreld aangetref nie. Net so het stuifmeelfossiele getoon plante in verafgeleë streke soos [[Nieu-Mexiko]], [[Alaska]], [[Sjina]] en [[Nieu-Seeland]] is geraak.<ref name="Nichols, D. J 2008"/> Die uitwissing het ook beide die see en land gelyktydig getref.
Die fossielrekords toon die uitwissing het oor ’n relatief kort tydperk van 1 000 jaar of minder gebeur. In sommige gevalle kan fossiele in K-Pg-rotse op baie fyn skaal bestudeer word – sentimeter vir sentimeter. Fossiele van stuifmeel en plankton toon dat die ekosisteem op plekke relatief stabiel was, tot met die K-Pg-grens, toe baie spesies skielik verdwyn het. Vir groepe met ’n swakker fossielrekord, soos dinosourusse, is dit onwaarskynlik dat fossiele net onder die K-Pg-grens gepreserveer sal word. Daar is byvoorbeeld net ’n paar dosyn [[Tyrannosourus
Beter monsters het egter gewys dat groepe wat voorheen vermoedelik geleidelik uitgesterf het, soos dinosourusse, eintlik skielik naby die K-Pg-grens verdwyn het. Wanneer erosie fossiele uit ouer deposito's ontbloot en hulle dan vasgevang word in jonger deposito's, kan dit ook lyk of die uitwissing geleidelik gebeur het. So is dinosourus-fossiele in [[Montana]] gevind langs fossiele van soogdiere; dit laat dit voorkom of dinosourusse nog voorgekom het terwyl soogdiere versprei het. Sulke fossiele is egter maklik herkenbaar omdat hulle skaars en dikwels beskadig is. Dié patrone is baie belangrik om die redes vir uitwissings te verstaan.
Lyn 24:
Die uitwissing was ook baie selektief. Sommige groepe is feitlik nie geraak nie, ander is grootliks verwoes en nog ander is heeltemal uitgewis. Baie spesies alligators, skilpaaie en salamanders het byvoorbeeld oorleef. Soogdiere, voëls en akkedisse is erg geraak. Nie-vlieënde dinosourusse en die pterosourusse is heeltemal uitgewis.
Spesies wat van fotosintese afhanklik is, het agteruitgegaan of uitgesterf weens stof en as wat die sonlig geblokkeer het. Dit het ’n groot herskommeling teweeggebring in die dominante plantgroepe.<ref name="autogenerated347">{{cite journal|author=Wilf P, Johnson KR |title=Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record |journal=Paleobiology |year=2004 |volume=30 |issue=3 |pages=347–368 |doi = 10.1666/0094-8373(2004)030<0347:LPEATE>2.0.CO;2|issn=0094-8373}}</ref> Organismes wat fotosinteer, het net soos vandag in die laat-Kryt die basis van die voedselketting gevorm. Plantetende diere het uitgesterf toe die plante waarvan hulle afhanklik was, skaars geraak het. Dit het weer tot gevolg gehad dat roofdiere soos ''[[
==Verwysings==
| |||