Kryt-Paleogeen-uitwissing: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
kNo edit summary
Bygewerk
Lyn 25:
 
Spesies wat van fotosintese afhanklik is, het agteruitgegaan of uitgesterf weens stof en as wat die sonlig geblokkeer het. Dit het ’n groot herskommeling teweeggebring in die dominante plantgroepe.<ref name="autogenerated347">{{cite journal|author=Wilf P, Johnson KR |title=Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record |journal=Paleobiology |year=2004 |volume=30 |issue=3 |pages=347–368 |doi = 10.1666/0094-8373(2004)030<0347:LPEATE>2.0.CO;2|issn=0094-8373}}</ref> Organismes wat fotosinteer, het net soos vandag in die laat-Kryt die basis van die voedselketting gevorm. Plantetende diere het uitgesterf toe die plante waarvan hulle afhanklik was, skaars geraak het. Dit het weer tot gevolg gehad dat roofdiere soos ''[[Tyrannosaurus rex]]'' ook uitgesterf het.
 
==Chicxulub-asteroïde==
[[Lêer:Chicxulub impact - artist impression.jpg|thumb|’n Kunstenaarsvoorstelling van ’n asteroïde wat die Aarde aan die einde van die Kryt-periode tref.]]
===Bewyse van ’n impak===
In 1980 het ’n span navorsers bestaande uit die [[Nobelprys]]-wenner en fisikus Luis Alvarez, sy seun die geoloog Walter Alvarez en die chemici Frank Asaro en Helen Michel ontdek [[sediment]]lae oor die hele wêreld heen bevat by die K-Pg-grens ’n konsentrasie [[iridium]] wat veel hoër is as normaal (30, 160 en 20 keer in dele wat oorspronklik bestudeer is). Iridium is uiters skaars in die aardkors, maar kom algemeen voor in die meeste asteroïdes en komete. Die Alvarez-span het voorgestel dat ’n asteroïde die Aarde getref het in die tyd van die K-Pg-grens.<ref name="Alvarez">{{cite journal|title=Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction |author=Alvarez LW, Alvarez W, Asaro F, Michel HV |year=1980 |journal=Science |volume=208 |issue=4448 |pages=1095–1108 |doi=10.1126/science.208.4448.1095 |pmid=17783054 |bibcode=1980Sci...208.1095A}}</ref> Daar was vroeër gissings oor die moontlikheid van ’n impak, maar dit was die eerste konkrete bewys daarvan.<ref>{{cite journal |author=De Laubenfels MW |title=Dinosaur extinction: One more hypothesis |journal=Journal of Paleontology |pages=207–218 |year=1956 |volume=30 |issue=1 |jstor=1300393 }}</ref>
 
Die teorie is eers as radikaal beskou, maar nog bewyse is kort daarna ontdek. Daar is gevind die grensklei is vol uiters klein bolletjies rots, wat gevorm is deur druppels gesmelte rots van die impak.<ref>{{cite journal | author = Smit J., Klaver J. | year = 1981 | title = Sanidine spherules at the Cretaceous-Tertiary boundary indicate a large impact event | url = | journal = Nature | volume = 292 | issue = | pages = 47–49 }}</ref> Misvormde kwarts en ander minerale is ook in die K-Pg-grens gevind.<ref>{{cite journal | author = Bohor B. F., Foord E. E. ''et al.'' | year = 1984 | title = Mineralogic evidence for an impact event at the Cretaceous-Tertiary boundary | url = | journal = Science | volume = 867 | issue = | page = 869 }}</ref><ref>{{cite journal | author = Bohor B. F., Modreski P. J. ''et al.'' | year = 1987 | title = Shocked Quartz in the Cretaceous-Tertiary Boundary Clays: Evidence for a Global Distribution | url = | journal = Science | volume = 236 | issue = 4802| pages = 705–709 }}</ref> Sulke misvormde minerale word veroorsaak deur intense druk soos met [[kernwapen|kernontploffings]] of ’n meteoriet-impak. Die ontdekking van neerslae wat deur ’n [[tsoenami]] veroorsaak is aan die kus van die Golf van Mexiko en die [[Karibiese See]] het ook bewys gelewer van ’n impak,<ref>{{cite journal | author = Bourgeois J., Hansen T. A. ''et al.'' | year = 1988 | title = A tsunami deposit at the Cretaceous-Tertiary boundary in Texas | url = | journal = Science | volume = 241 | issue = 4865| pages = 567–570 }}</ref> en het daarop gedui die impak kon daarnaby plaasgevind het – net soos die ontdekking dat die K-Pg-grens dikker word in die suid-VSA – tot meters dik in Noord-Nieu-Mexiko.<ref name="Nichols, D. J 2008"/>
 
[[Lêer:Yucatan_chix_crater.jpg|thumb|Radartopografie onthul die 180 km wye ring van die Chicxulub-krater.]]
Deur verdere navorsing is gevind die Chicxulub-krater onder [[Chicxulub]] aan die kus van [[Yucatán]], [[Mexiko]], is die bron van die K-Pg-grensklei. Die krater is ovaal, met ’n gemiddelde deursnee van rofweg 180&nbsp;km – omtrent die grootte wat die Alvarez-span gereken het dit sou wees.<ref>{{cite journal | author=Pope KO, Ocampo AC, Kinsland GL, Smith R | title=Surface expression of the Chicxulub crater | journal=Geology | volume=24 | issue=6 | year=1996 | pages=527–530 | pmid=11539331 | doi=10.1130/0091-7613(1996)024<0527:SEOTCC>2.3.CO;2|bibcode = 1996Geo....24..527P }}</ref> Dit het onteenseglik bewys dat die K-Pg-uitwissing deur ’n botsing veroorsaak is.
 
===Uitwerking van ’n impak===
So ’n groot impak sou [[fotosintese]] beperk het deur ’n stofwolk te veroorsaak wat die sonlig vir ’n jaar of minder sou blokkeer, en deur ’n sproei van [[swaelsuur]] die [[stratosfeer]] in te stuur. Dit sou sonlig verder verminder het – met 10 tot 20%. Dit sou minstens 10 jaar neem om te verdamp, wat die uitwissing van plante en [[fitoplankton]] verduidelik, asook van organismes wat van hulle afhanklik is (insluitende plantvreters en roofdiere). Klein diere waarvan die voedselketting op [[detritus]] (dooie organiese materiaal) berus, sou ’n redelike kans gehad het om te oorleef.<ref name="springerlink.com">{{cite book |last=Ocampo|first=A|coauthors=Vajda V, Buffetaut E |chapter=Unravelling the Cretaceous–Paleogene (K–T) turnover, evidence from flora, fauna and geology in biological processes associated with impact events |editor=Cockell C, Gilmour I, Koeberl C |title=Biological Processes Associated with Impact Events |publisher=SpringerLink |year=2006 |pages=197–219 |isbn=978-3-540-25735-6|url=http://www.springerlink.com/content/vw75014157p2p278/}}</ref>
 
Brande het ook waarskynlik wêreldwyd voorgekom weens die hitte en brandende brokstukke wat deur die impak veroorsaak is. Onlangse navorsing het getoon die wêreldwye puinlaag wat deur die impak gevorm is, bevat genoeg roet om te kan aflei die hele biosfeer het gebrand.<ref>Robertson, D.S., Lewis, W.M., Sheehan, P.M. & Toon, O.B. (2013) K/Pg Extinction: Re-evaluation of the Heat/Fire Hypothesis.Journal of Geophysical Research: Biogeosciences</ref> Die hoë O<sub>2</sub>-vlak tydens die laat-Kryt sou ontbranding aangehelp het. Die O<sub>2</sub>-vlak het in die vroeë Kanosoïkum skerp gedaal. As wydverspreide brande voorgekom het, sou dit die CO<sub>2</sub>-inhoud van die atmosfeer verhoog het en ’n tydelike kweekhuiseffek veroorsaak het sodra die stof gaan lê het, en dit sou die kwesbaarste organismes wat die tydperk net ná die impak oorleef het, uitgewis het.<ref>{{cite journal|title=Energy, volatile production, and climatic effects of the Chicxulub Cretaceous/Tertiary impact |author=Pope KO, Baines KH, Ocampo AC, Ivanov BA |year=1997 |journal=Journal of Geophysical Research |volume=102 |issue=E9 |pages=21645–21664 |url=http://www.agu.org/pubs/crossref/1997/97JE01743.shtml |doi=10.1029/97JE01743|pmid=11541145 |bibcode=1997JGR...10221645P}}</ref>
 
Die vorm en ligging van die krater dui ook aan dat groot verwoesting aangerig is benewens die stofwolk. Die asteroïde het in die see geland en sou enorme tsoenami's veroorsaak het, waarvoor bewyse gevind is op verskeie plekke in die Oos-VSA en om die Karibiese See – seesand op plekke wat toe in die binneland geleë was, en plantoorblyfsels en aardrotse in see-sedimente wat dateer uit die tyd van die impak.
 
Die meeste paleontoloë stem saam dat ’n asteroïde die Aarde na aan die einde van die Kryt-periode getref het, maar daar word gedebatteer of dit die enigste rede vir die uitwissing was.<ref name="Keller">{{cite journal |author=Keller G, Adatte T, Stinnesbeck W, Rebolledo-Vieyra, Fucugauchi JU, Kramar U, Stüben D |year=2004 |title=Chicxulub impact predates the K–T boundary mass extinction |journal=PNAS |volume=101 |pages=3753–3758 |doi=10.1073/pnas.0400396101 |pmid=15004276 |issue=11 |pmc=374316 |bibcode = 2004PNAS..101.3753K }}</ref><ref name="Morgan">{{cite journal |title=Analyses of shocked quartz at the global K-P boundary indicate an origin from a single, high-angle, oblique impact at Chicxulub |author=Morgan J, Lana C, Kersley A, Coles B, Belcher C, Montanari S, Diaz-Martinez E, Barbosa A, Neumann V |journal=Earth and Planetary Science Letters |volume=251 |issue=3–4 |year=2006 |pages=264–279 |doi=10.1016/j.epsl.2006.09.009 |bibcode=2006E&PSL.251..264M}}</ref> Daar is bewyse van ’n interval van sowat 300&nbsp;000 jaar vanaf die impak tot die massauitwissing.<ref name="Keller_2009">{{cite journal| author=Keller G, Abramovich S, Berner Z, Adatte T| journal=Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology| volume=271| issue=1–2| date=1 Januarie 2009| pages=52–68| title=Biotic effects of the Chicxulub impact, K–Pg catastrophe and sea level change in Texas| doi=10.1016/j.palaeo.2008.09.007}}</ref> In 1997 het die paleontoloog Sankar Chatterjee aandag gevestig op die veel groter [[Shiva-krater]] met ’n deursnee van 600&nbsp;km, en op die moontlikheid van verskeie botsings.
 
In Maart&nbsp;2010 het ’n internasionale paneel wetenskaplikes die asteroïde-teorie, spesifiek die Chicxulub-impak, onderskryf as die oorsaak van die uitwissing. ’n Span van 41 wetenskaplikes het 20 jaar se wetenskaplike geskrifte nagevors en enige teorieë oor enorme vulkaniese uitbarstings verwerp. Hulle het vasgestel die uitwissing is veroorsaak deur die Chicxulub-impak, wat soveel energie opgewek het as 100&nbsp;teraton TNT – meer as ’n miljard keer die energie van die bomme op [[Nagasaki]] en [[Hirosjima]].<ref name="Schulte10"/>
 
==Verwysings==