Kryt-Paleogeen-uitwissing: Verskil tussen weergawes

Die verwoesting wat deur die uitwissing veroorsaak is, het egter ook evolusiegeleenthede geskep. Ná die voorval het baie diergroepe skielike en groot veranderings ondergaan en is nuwe lewensvorme geskep wat die ekologiese nisse gevul het wat deur die uitwissing leeg gelaat is. Soogdiere het veral in die Paleogeen gediversifiseer<ref name="Alroy, J. 1999">{{cite journal | author = Alroy J | year = 1999 | title = The fossil record of North American Mammals: evidence for a Palaeocene evolutionary radiation | url = | journal = Systematic Biology | volume = 48 | issue = 1| pages = 107–118 }}</ref> en nuwe vorms aangeneem soos perde, walvisse, vlermuise en primate. Voëls,<ref name="Feduccia, A. 1995">{{cite journal | author = Feduccia A | year = 1995 | title = Explosive evolution in Tertiary birds and mammals | url = | journal = Science | volume = 267 | issue = | pages = 637–638 }}</ref> visse<ref name="Friedman, M. 2010">{{cite journal | author = Friedman M | year = 2010 | title = Explosive morphological diversification of spiny-finned teleost fishes in the aftermath of the end-Cretaceous extinction | url = | journal = Proceedings of the Royal Society B | volume = 277 | issue = | pages = 1675–1683 }}</ref> en dalk akkedisse<ref name="Longrich, N. R. 2012"/> het ook versprei.

 

[[Lêer:Dinosaurios_Park,_Brachiosaurus_young.JPG|thumb|350px|links|’n Jong brachiosourus. Alle nie-vlieënde dinosourusse is uitgewis in die Kryt-Paleogeen-uitwissing.]]

Die K-Pg-uitwissing was ’n wêreldwye gebeurtenis. Dit het al die kontinente oënskynlik terselfdertyd getref. Dinosourusse het byvoorbeeld voorgekom van [[Noord-Amerika]] tot [[Europa]], [[Asië]], [[Afrika]], [[Suid-Amerika]] en [[Antarktika]],<ref>Weishampel, D. B., P. M. Barrett, et al. (2004). Dinosaur Distribution. The Dinosauria. D. B. Weishampel, P. Dodson and H. Osmolska. Berkeley, University of California Press: 517-606.</ref> maar word sedert die Kainosoïkum nêrens ter wêreld aangetref nie. Net so het stuifmeelfossiele getoon plante in verafgeleë streke soos [[Nieu-Mexiko]], [[Alaska]], [[Sjina]] en [[Nieu-Seeland]] is geraak.<ref name="Nichols, D. J 2008"/> Die uitwissing het ook beide die see en land gelyktydig getref.

Spesies wat van fotosintese afhanklik is, het agteruitgegaan of uitgesterf weens stof en as wat die sonlig geblokkeer het. Dit het ’n groot herskommeling teweeggebring in die dominante plantgroepe.<ref name="autogenerated347">{{cite journal|author=Wilf P, Johnson KR |title=Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record |journal=Paleobiology |year=2004 |volume=30 |issue=3 |pages=347–368 |doi = 10.1666/0094-8373(2004)030<0347:LPEATE>2.0.CO;2|issn=0094-8373}}</ref> Organismes wat fotosinteer, het net soos vandag in die laat-Kryt die basis van die voedselketting gevorm. Plantetende diere het uitgesterf toe die plante waarvan hulle afhanklik was, skaars geraak het. Dit het weer tot gevolg gehad dat roofdiere soos ''[[Tyrannosaurus rex]]'' ook uitgesterf het.

 

Die K-Pg-grens verteenwoordig een van die mees drastiese skommelings in die fossielrekord vir verskeie kalkagtige [[Plankton|nanoplankton]], wat die deposito's gevorm het wat aan die Kryt-periode sy naam gee. Dit kan duidelik op spesievlak gesien word. <ref>{{cite journal |author=Pospichal JJ |title=Calcareous nannofossils and clastic sediments at the Cretaceous–Tertiary boundary, northeastern Mexico |year=1996 |journal=Geology |volume=24 |issue=3 |pages=255–258 |url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/24/3/255 |doi=10.1130/0091-7613(1996)024<0255:CNACSA>2.3.CO;2|bibcode = 1996Geo....24..255P }}</ref><ref>{{cite journal |author=Bown P |year=2005 |title=Selective calcareous nannoplankton survivorship at the Cretaceous–Tertiary boundary |journal=Geology |volume=33 |issue=8 |pages=653–656 |url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/33/8/653 | doi =10.1130/G21566.1 |bibcode = 2005Geo....33..653B }}</ref> Die K-Pg-grensrekord van [[sweepdiertjie]]s word nie ewe goed verstaan nie, hoofsaaklik omdat net mikrobiese [[sist]]e ’n fossielrekord het en nie alle sweepdiertjie-spesies sistvormende stadiums het nie; daarom word hul diversiteit waarskynlik onderskat.<ref name="MacLeod">{{cite journal |author=MacLeod N, Rawson PF, Forey PL, Banner FT, Boudagher-Fadel MK, Bown PR, Burnett JA, Chambers, P, Culver S, Evans SE, Jeffery C, Kaminski MA, Lord AR, Milner AC, Milner AR, Morris N, Owen E, Rosen BR, Smith AB, Taylor PD, Urquhart E, Young JR |title=The Cretaceous–Tertiary biotic transition |year=1997 |journal=Journal of the Geological Society |volume=154 |issue=2 |pages=265–292 |url=http://jgs.lyellcollection.org/content/154/2/265.short |doi=10.1144/gsjgs.154.2.0265}}</ref> Onlangse studies het getoon daar was nie groot veranderings onder sweepdiertjies naby die grens nie.<ref>{{cite journal |author=Gedl P |title=Dinoflagellate cyst record of the deep-sea Cretaceous-Tertiary boundary at Uzgru, Carpathian Mountains, Czech Republic |journal=Geological Society, London, Special Publications |year=2004 |volume=230 |pages=257–273 |doi=10.1144/GSL.SP.2004.230.01.13 |bibcode = 2004GSLSP.230..257G }}</ref>

 

Die voorkoms van plankton-[[foraminifera|foraminifere]] oor die K-Pg-grens word sedert die 1930's bestudeer.<ref>{{cite book | last=Courtillot|first= V | title =Evolutionary Catastrophes: The Science of Mass Extinction | publisher =Cambridge University Press | year=1999 | location =| page =2| url =http://books.google.com/?id=qiegJbafYkUC&pg=PA23&lpg=PA23&dq=foraminifera+kt+1930s | doi =| id = | isbn =0-521-58392-6}}</ref><ref>{{cite journal |author=Glaessner MF |title=Studien über Foraminiferen aus der Kreide und dem Tertiär des Kaukasus: die Foraminiferen der ältesten Tertiärschichten des Nordwestkaukasus |language=German |journal=Проблемс оф палеонтологий - Problems of Paleontology |volume=2–3 |pages=349–410 |year=1937 |oclc=776158910 }}</ref> Talle spesies seebodem-foraminifere is uitgewis, moontlik omdat hulle van organiese afval afhanklik was vir voedingstowwe en die [[biomassa]] in die oseane na verwagting afgeneem het. Aangesien die mariene mikrobiota herstel het, word egter geglo dit het gelei tot ’n toename in die spesies van seebodem-foraminifere.<ref name="MacLeod"/> Die herstel van seebodem-foraminifere het oor verskeie fases gebeur wat verskeie honderdduisende jare geduur het, tot vroeg in die Paleoseen.<ref>{{cite journal |title=Deep-sea benthic foraminiferal recolonisation following a volcaniclastic event in the lower Campanian of the Scaglia Rossa Formation (Umbria-Marche Basin, central Italy)|url=http://www.es.ucl.ac.uk/people/m-kaminski/reprints-pdfs/Galeotti_etal2002.pdf |format=PDF|author=Galeotti S, Bellagamba M, Kaminski MA, and Montanari A |year=2002 |journal=Marine Micropaleontology |volume=44 |pages=57–76 |accessdate=2007-08-19}}</ref><ref>{{cite journal |title=8. Cretaceous to Paleogene benthic foraminifers from the Iberia abyssal plain |author=Kuhnt W, Collins ES |year=1996 |journal=Proceedings of the Ocean Drilling Program, Scientific Results |volume=149 |pages=203–216 |url=http://www-odp.tamu.edu/publications/149_SR/VOLUME/CHAPTERS/SR149_08.PDF |format=PDF|accessdate=2007-08-19}}</ref>

 

[[Lêer:DiscoscaphitesirisCretaceous.jpg|thumb|200px|Die ammoniet ''Discoscaphites iris'', ’n fossiel uit Ripley, [[Mississippi]].]]

[[Lêer:RudistCretaceousUAE.jpg|thumb|200px|Fossiele van rudiste, tweekleppige skaaldiere, uit die laat-Kryt in die [[Verenigde Arabiese Emirate]].]]

Sowat 35% van die genera stekelhuidiges het uitgesterf by die K-Pg-grens, hoewel taksons wat by lae breedteliggings in vlak water floreer het, die swaarste getref is.<ref>{{cite journal |author=Vescsei A, Moussavian E |title=Paleocene reefs on the Maiella Platform Margin, Italy: An example of the effects of the cretaceous/tertiary boundary events on reefs and carbonate platforms |year=1997 |journal=Facies |volume=36 |issue=1 |pages=123–139 |doi=10.1007/BF02536880}}</ref><ref>{{cite journal |author=Rosen BR, Turnšek D |year=1989 |contribution=Extinction patterns and biogeography of scleractinian corals across the Cretaceous/Tertiary boundary |title=Proceedings of the Fifth International Symposium on Fossil Cnidaria including Archaeocyatha and Spongiomorphs |journal=Memoir of the Association of Australasian Paleontology |location=Brisbane, Queensland |issue=8 |editor1=Jell A |editor2=Pickett JW |pages=355–370}}</ref> Diepwater-stekelhuidiges by medium breedteliggings is baie minder geraak.

 

Daar is heelwat fossielrekords van [[kaakdier]]visse oor die K-Pg-grens, wat ’n goeie aanduiding van uitwissingspatrone van dié klasse mariene [[gewerwelde]]s gee. In die [[klas (biologie)|klas]] [[Chondrichthyes]] het sowat 80% van die [[haai]]-, [[Kraakbeenvisse|kraakbeenvis]]- en [[Rajidae]]-families die uitwissing oorleef,<ref name="MacLeod"/> en meer as 90% van die [[Teleostei]] (beenvis)-families.<ref>{{cite book |last=Patterson|first=C |year=1993 |title=Osteichthyes: Teleostei. In: The Fossil Record 2 (Benton, MJ, editor) |publisher=Springer |pages=621–656 |isbn=0-412-39380-8}}</ref>

 

[[Insek]]skade aan gefossileerde blare van blomplante op 14 terreine in Noord-Amerika is ontleed om ’n idee te kry van die diversiteit van insekte oor die K-Pg-grens heen. Navorsers het gevind Kryt-terreine het voor die uitwissing ’n groot verskeidenheid plante gehad met heelwat tekens van insekte wat hulle vreet. Tydens die vroeë Paleoseen was daar egter min tekens van plundering deur insekte, selfs 1,7&nbsp;miljoen jaar ná die uitwissing.<ref name="Labandieraetal">{{cite journal| author =Labandeira Conrad C, Johnson Kirk R, Wilf Peter | title =Impact of the terminal Cretaceous event on plant–insect associations| journal =Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America| volume =99| issue =4| pages =2061–2066| year =2002| url =http://www.geosc.psu.edu/~pwilf/LabandeiraJohnsonWilf%202002PNAS.pdf| format=PDF

| doi = 10.1073/pnas.042492999 | pmid =11854501| pmc =122319 |bibcode = 2002PNAS...99.2061L }}</ref><ref>{{cite journal |title=Decoupled Plant and Insect Diversity After the End-Cretaceous Extinction |author=Wilf P, Labandeira CC, Johnson KR, Ellis B |year=2006 |journal=Science |volume=313 |issue=5790 |pages=1112–1115 |doi=10.1126/science.1129569 |pmid=16931760|bibcode = 2006Sci...313.1112W }}</ref>

 

Daar is oorweldigende bewyse van ’n wêreldwye ontwrigting van plantgroepe by die K-Pg-grens.<ref name="Nichols, D. J 2008"/><ref name="Nichols, D. J 2008"/><ref name="Vajdaetal">{{cite journal| author =Vajda Vivi, Raine J Ian, Hollis Christopher J | title =Indication of Global Deforestation at the Cretaceous–Tertiary Boundary by New Zealand Fern Spike | journal =Science | volume =294 | issue =5547| pages =1700–1702| year =2001| url =http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/294/5547/1700 | doi =10.1126/science.1064706 | pmid =11721051|bibcode = 2001Sci...294.1700V }}</ref><ref>{{cite journal | author = Wilf P., Johnson K. R. | year = 2004 | title = Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record | url = | journal = Paleobiology | volume = 30 | issue = 3| pages = 347–368 }}</ref> Uitwissings blyk duidelik uit die bestudering van fossiele stuifmeel en blare.<ref name="Nichols, D. J 2008"/> In Noord-Amerika dui die data op ’n enorme verwoesting en massauitwissing by die K-Pg-grens, maar daar was al voor die grens aansienlike veranderings in die plantegroei.<ref name="Nichols, D. J 2008"/><ref>{{cite book |last=Johnson|first= KR|coauthors=Hickey LJ |year=1991 |title=Megafloral change across the Cretaceous Tertiary boundary in the northern Great Plains and Rocky Mountains. In: Global Catastrophes in Earth History: An Interdisciplinary Conference on Impacts, Volcanism, and Mass Mortality, Sharpton VI and Ward PD (redakteurs) |publisher=Geological Society of America |isbn=978-0-8137-2247-4}}</ref> Sowat 57% van plantspesies op dié vasteland het uitgesterf. In die verre suide soos in [[Nieu-Seeland]] en op [[Antarktika]], het die massauitsterwing van plante nie ’n beduidende omwenteling in spesies teweeggebring nie, maar wel drastiese en korttermynveranderinge in die relatiewe oorvloed van plantgroepe.<ref name="Labandieraetal"/><ref>{{cite book |last=Askin|first= RA|coauthors=Jacobson SR |year=1996 |title=Palynological change across the Cretaceous–Tertiary boundary on Seymour Island, Antarctica: environmental and depositional factors. In: Cretaceous–Tertiary Mass Extinctions: Biotic and Environmental Changes, Keller G, MacLeod N (editors) |publisher=WW Norton |isbn=978-0-393-96657-2}}</ref> In sommige streke het die herstel van plante begin met die terugkeer van [[varing]]spesies.<ref name="SchultzDhondt">{{cite journal | author =Schultz PH, D'Hondt S| title =Cretaceous–Tertiary (Chicxulub) impact angle and its consequences | journal =Geology | volume =24 | issue =11 | pages =963–967 | year=1996 | url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/24/11/963 | doi =10.1130/0091-7613(1996)024<0963:CTCIAA>2.3.CO;2| id =| accessdate =2007-07-05|bibcode = 1996Geo....24..963S }}</ref> Die patrone wissel egter – verskillende varingspesies was in verskillende gebiede verantwoordelik vir die oplewing en is sekere gebiede is geen oplewing te bespeur nie.

 

[[Polyploïdie]] (die verskynsel dat nakomelinge ’n groter getal [[chromosoom|chromosome]] as die ouers het) het skynbaar die vermoë van blomplante verhoog om die uitwissing te oorleef, moontlik aangesien die bykomende kopieë van die [[genoom]] wat sulke plante besit, hulle in staat gestel het om makliker by die omgewingsveranderings aan te pas. <ref name='Fawcett2009'>Fawcett, J. A.; Maere, S.; Van de Peer, Y. (April 2009). "Plants with double genomes might have had a better chance to survive the Cretaceous–Tertiary extinction event". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (14): 5737–5742.Bibcode:2009PNAS..106.5737F. doi:10.1073/pnas.0900906106.ISSN 0027-8424. PMC 2667025</ref>

 

Daar is min getuienis van die uitwissing van amfibieë by die K-Pg-grens. Volgens ’n ondersoek in Montana van fossiele gewerweldes oor die K-Pg-grens heen is gevind dat geen amfibiese spesies uitgewis is nie.<ref name="Archibald">{{cite journal |author=Archibald JD, Bryant LJ |year=1990 |title=Differential Cretaceous–Tertiary extinction of nonmarine vertebrates; evidence from northeastern Montana. In: Global Catastrophes in Earth History: an Interdisciplinary Conference on Impacts, Volcanism, and Mass Mortality (Sharpton VL and Ward PD, editors) |journal=Geological Society of America, Special Paper |volume=247 |pages=549–562}}</ref> Daar is egter soorte amfibieë wat nie deel van die ondersoek was nie wat onbekend was in die Paleoseen, soos die padda ''Theatonius lancensis'';<ref>Estes, R. (1964). "Fossil vertebrates from the Late Cretaceous Lance Formation, Eastern Wyoming." University of California Publications, Department of Geological Sciences 49: 1-180.</ref> en die salamander ''Albanerpeton galaktion'';<ref>{{cite journal | author = Gardner J. D. | year = 2000 | title = Albanerpetontid amphibians from the Upper Cretaceous (Campanian and Maastrichtian) of North America | url = | journal = Geodiversitas | volume = 22 | issue = 3| pages = 349–388 }}</ref> dus lyk dit of sommige amfibieë wel uitgesterf het.

 

[[Lêer:Marine-Iguana-Espanola.jpg|thumb|300px|’n [[Seelikkewaan]], van die orde Squamata. Dié orde het die uitwissing oorleef.]]

Die twee nie-archosourus-reptiele, [[Testudines]] ([[skilpad|skilpaaie]]) en [[Lepidosauria]] ([[slang]]e, [[akkedis]]se en [[wurmakkedis]]se), het die uitwissing oorleef.<ref name="MacLeod"/> Meer as 80% van die Kryt se skilpadspesies het oorleef. Daarbenewens het al ses skilpadfamilies wat aan die einde van die Kryt voorgekom het, oorleef tot in die Paleogeen en hulle word deur huidige spesies verteenwoordig.<ref name="Novacek">{{cite journal |title=100&nbsp;Million Years of Land Vertebrate Evolution: The Cretaceous-Early Tertiary Transition |author=Novacek MJ |journal=Annals of the Missouri Botanical Garden |volume=86 |issue=2 |year=1999 |pages=230–258 |doi=10.2307/2666178 |jstor=2666178}}</ref>

| doi = 10.1144/GSL.SP.1989.047.01.15 | accessdate =2007-07-04|bibcode = 1989GSLSP..47..197C }}</ref><ref>{{cite journal |author=O'Keefe FR |year=2001 |title=A cladistic analysis and taxonomic revision of the Plesiosauria (Reptilia: Sauropterygia) |journal=Acta Zoologica Fennica |volume=213 |pages=1–63}}</ref> Hulle was waarskynlik minder in staat om by veranderende toestande aan te pas weens hul grootte.

 

Die archosourus-klade sluit twee huidige ordes in, [[Crocodilia]] (waarvan [[Alligatoridae]], [[Crocodylidae]] en [[Gavialidae]] die enigste oorlewende families is) en dinosourusse (waarvan voëls die enigste oorlewende lede is), asook die pterosourusse.

 

Tien families van die orde Crocodilia of hul naby-verwante kom voor in die [[Maastricht (tydperk)|Maastricht]]-fossielrekords. Vyf van hulle het voor die K-Pg-grens uitgesterf.<ref>{{cite journal |title=Calibration age and quartet divergence date estimation |author=Brochu CA |year=2004 |journal=Evolution |volume=58 |issue=6 |pages=1375–1382 |doi=10.1554/03-509 |pmid=15266985}}</ref> Die ander vyf families word in beide Maastricht– en Paleoseen-fossielrekord verteenwoordig. Hulle het almal in varswater- en landomgewings gehou, behalwe die Dyrosauridae, wat in varswater- en see-omgewings voorgekom het. Sowat 50% van die lede van die klade Crocodyliformes kom weerskante van die K-Pg-grens voor en die enigste skynbare neiging is dat geen groot krokodille oorleef het nie.<ref name="MacLeod"/> Die oorlewing van Crocodyliformes is waarskynlik te danke aan die feit dat hulle waterdiere is en hulle kan ingrawe, wat die blootstelling aan omgewingsveranderings verminder het.<ref name="Robertson">{{cite journal |title= Survival in the first hours of the Cenozoic |author=Robertson DS, McKenna MC, Toon OB, Hope S, Lillegraven JA |journal=GSA Bulletin |year=2004 |volume=116 |issue=5–6 |pages=760–768 |doi=10.1130/B25402.1 |url=http://www.ugcs.caltech.edu/~presto/cenozoic.pdf |format=PDF|accessdate=2007-08-31|bibcode = 2004GSAB..116..760R }}</ref>

 

Choristodera, ’n krokodilagtige genus, het ook die uitwissing oorleef, maar het daarna in die [[Mioseen]] uitgesterf.<ref name=EK05>{{cite journal |last=Evans |first=Susan E. |coauthors=and Klembara, Jozef |year=2005 |title=A choristoderan reptile (Reptilia: Diapsida) from the Lower Miocene of northwest Bohemia (Czech Republic) |journal=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=25 |issue=1 |pages=171–184 |doi=10.1671/0272-4634(2005)025[0171:ACRRDF]2.0.CO;2 |issn=0272-4634 }}</ref>

 

[[Lêer:Dinosaurios_Park,_Pterosauria.JPG|thumb|340px|links|’n Pterosourus.]]

’n Familie van die orde [[Pterosauria]], Azhdarchidae, het beslis in die Maastricht voorgekom en is naby die K-Pg-grens uitgewis. Hierdie groot pterosourusse was die laaste lede van ’n kleinerwordende groep wat tydens die Middel-Kryt uit sowat tien families bestaan het. Kleiner pterosourusse het voor die Maastricht uitgesterf tydens ’n tydperk waarin kleiner dierspesies oor die algemeen minder geraak en groter spesies vermeerder het. Terwyl dit gebeur het, het moderne voëls gediversifiseer en hulle het archaïese voëls en pterosourusse vervang – moontlik vanweë direkte kompetisie of dalk omdat hulle bloot leë nisse gevul het.<ref name="Robertson"/><ref>{{cite journal |author=Slack KE, Jones CM, Ando T, Harrison GL, Fordyce RE, Arnason U, Penny D |year=2006 |title=Early Penguin Fossils, Plus Mitochondrial Genomes, Calibrate Avian Evolution |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=23 |pages=1144–1155 |url=http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/23/6/1144

| doi = 10.1093/molbev/msj124 |pmid=16533822 |issue=6 }}</ref><ref name="PennyPhillips">{{cite journal |author=Penny D, Phillips MJ |year=2004 |title=The rise of birds and mammals: are microevolutionary processes sufficient for macroevolution |journal=Trends Ecol Evol |volume=19 |pages=516–522 | doi = 10.1016/j.tree.2004.07.015 |pmid=16701316 |issue=10 }}</ref> ’n Ekologiese oorvleueling tussen voëls en pterosourusse blyk egter minimaal te gewees het,<ref>{{Citation | title = Slack et al. (2006)| doi = }}</ref><ref>{{Citation | title = Butler, Barret, Nowbath, Upchurch (2009)| doi = }}</ref><ref>{{Citation | title = Dyke et al. (2009)| doi = }}</ref> en dit lyk of die uitsterwing van pterosourusse saamval met ’n bisarre stilstand in diversifikasie: spesies het in die Laat Kryt bloot ophou diversifiseer en dit het hulle baie kwesbaar gemaak vir rampe en klimaatsveranderings.<ref>{{Citation | title = ''Pterosaurs: Natural History, Evolution, Anatomy'', Mark P. Wilton (2013)| doi = }}</ref>

 

Die meeste paleontoloë beskou voëls as die enigste oorlewende dinosourusse. Alle nie-[[Neornithes]]-voëls het egter uitgesterf, insluitende florerende groepe soos [[Enantiornithes]] en [[Hesperornithes]].<ref>{{cite journal |author=Hou L, Martin M, Zhou Z, Feduccia A |year=1996 |title=Early Adaptive Radiation of Birds: Evidence from Fossils from Northeastern China |journal=Science |volume=274 |issue=5290 |pages=1164–1167 |doi=10.1126/science.274.5290.1164 |pmid=8895459 |bibcode = 1996Sci...274.1164H }}</ref> Verskeie ondersoeke van voëlfossiele toon die splitsing van spesies voor die K-Pg-grens en dat verwante van [[eend]]e, [[hoender]]s en [[loopvoël]]s saam met nie-vlieënde dinosorusse bestaan het.<ref>{{cite journal |title=Definitive fossil evidence for the extant avian radiation in the Cretaceous |author=Clarke JA, Tambussi CP, Noriega JI, Erickson GM, Ketcham RA |year=2005 |journal=Nature |volume=433 |issue=7023 |pages=305–308 |doi=10.1038/nature03150 |pmid=15662422 |bibcode = 2005Natur.433..305C }}</ref> Groot versamelings voëlfossiele lewer voldoende bewys dat daar in die Kryt ’n groot verskeidenheid spesies was wat nie die Paleogeen gehaal het nie. ’n Baie klein deeltjie van die Kryt se voëls het dus oorleef en uit hulle het vandag se voëls ontwikkel.<ref name=longrichetal2011>{{cite journal | doi = 10.1073/pnas.1110395108 | last1 = Longrich | first1 = Nicholas R. | last2 = Tokaryk | first2 = Tim | last3 = Field | first3 = Daniel J. | year = 2011 | title = Mass extinction of birds at the Cretaceous–Paleogene (K–Pg) boundary. | url = http://www.pnas.org/content/108/37/15253 | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 108 | issue = 37 | pages = 15253–15257|bibcode = 2011PNAS..10815253L }}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.sciencedaily.com/releases/2011/09/110919151315.htm | title = Primitive Birds Shared Dinosaurs' Fate | date = 20 September 2011 | publisher = Science Daily | accessdate= 20 September 2011}}</ref> Die enigste subklas voëls wat beslis die uitwissing oorleef het, is [[Neornithes]] (hoewel een Paleogeen-spesie, ''[[Qinornis paleocenica]]'', verteenwoordigend kan wees van ’n nie-Neornithes-voël wat oorleef het).<ref name=longrichetal2011/> Neornithes kon vermoedelik die uitwissing oorleef danksy hul vermoë om te kan duik, swem of skuiling soek in water en moeraslande. Baie spesies kan ook neste bou en in gate in bome of mierneste bly, wat hulle ook kon beskerm het. Hulle het ná die uitwissing ekologiese nisse gevul wat leeg gelaat is deur die uitsterwing van die nie-vlieënde dinosourusse.<ref name="Robertson">{{cite journal |title= Survival in the first hours of the Cenozoic |author=Robertson DS, McKenna MC, Toon OB, Hope S, Lillegraven JA |journal=GSA Bulletin |year=2004 |volume=116 |issue=5–6 |pages=760–768 |doi=10.1130/B25402.1 |url=http://www.ugcs.caltech.edu/~presto/cenozoic.pdf |format=PDF|accessdate=2007-08-31|bibcode = 2004GSAB..116..760R }}</ref>

 

[[Lêer:Tyrannosaurus Rex Holotype.jpg|thumb|300px|''Tyrannosaurus'' was een van die laaste dinosourusse op Aarde voor die uitwissing.]]

Buiten ’n paar omstrede bewerings, stem wetenskaplikes saam dat alle nie-vlieënde dinosourusse uitgesterf het by die K-Pg-grens. Die dinisourus-fossielrekord is geïnterpreteer as dat daar óf ’n afname óf geen afname in verskeidenheid was in die laaste paar miljoen jaar van die Kryt, en dit kan wees dat die gehalte van die fossielrekord net te swak was om tussen die twee opsies te onderskei.<ref name=AF04>{{cite book |first=Archibald|last=David|coauthors=David Fastovsky|editor=Weishampel David B, Dodson Peter, Osmólska Halszka (eds.) |title=The Dinosauria |edition=2nd |year=2004 |publisher=University of California Press |location=Berkeley |isbn=0-520-24209-2 |pages=672–684 |chapter=Dinosaur Extinction |chapterurl=http://www.bio.sdsu.edu/faculty/archibald/ArchFast.pdf }}</ref> Aangesien daar geen bewys is dat nie-vlieënde dinosourusse gate kon grawe, swem of duik nie, was hulle nie in staat om hulself te beskerm teen die omgewingstres wat by die K-Pg-grens voorgekom het nie. Kleiner dinosourusse (benewens voëls) kon dalk oorleef het, maar hulle sou geen kos gehad het nie aangesien plante skaars sou gewees het vir plantvretende diere en dit sou weer ’n voedseltekort veroorsaak het vir vleisvretende diere.<ref name="Robertson"/>

Die toenemende konsensus oor die [[endotermie]] ("warmbloedigheid") van dinosourusse help om hul uitwissing te verstaan, terwyl hul verwante die krokodille oorleef het. Die [[ektotermie]]se ("koudbloedige") krokodille sou ’n klein behoefte aan kos gehad het aangesien hulle verskeie maande sonder kos kan klaarkom, terwyl endotermiese diere van dieselfde grootte meer kos nodig sou gehad het vir hul vinniger metabolisme. Nie-vlieënde dinosourusse sou dus uitgesterf het weens ’n tekort aan kos,<ref name="autogenerated347"/> terwyl sommige krokodille oorleef het. Die oorlewing van ander warmbloedige diere, soos soogdiere, kon danksy ander redes gewees het soos hul kleiner behoefte aan kos vanweë hul kleiner grootte in dié tyd.<ref name="springerlink.com">{{cite book |last=Ocampo|first=A|coauthors=Vajda V, Buffetaut E |chapter=Unravelling the Cretaceous–Paleogene (K–T) turnover, evidence from flora, fauna and geology in biological processes associated with impact events |editor=Cockell C, Gilmour I, Koeberl C |title=Biological Processes Associated with Impact Events |publisher=SpringerLink |year=2006 |pages=197–219 |isbn=978-3-540-25735-6|url=http://www.springerlink.com/content/vw75014157p2p278/}}</ref>

 

Alle belangrike soogdierlyne uit die Kryt, insluitende [[kloaakdier]]e (eierlêende soogdiere), [[Multituberculata]], [[buideldier|buidel-]] en [[plasentadier]]e, [[Dryolestoidea]]<ref>{{cite journal|author=Gelfo JN and Pascual R|year=2001|title=''Peligrotherium tropicalis'' (Mammalia, Dryolestida) from the early Paleocene of Patagonia, a survival from a Mesozoic Gondwanan radiation|journal=Geodiversitas|volume=23|pages=369–379|url=http://www.mnhn.fr/publication/geodiv/g01n3a4.pdf }}</ref> en [[Gondwanatheria]]<ref>{{cite journal|author=Goin FJ, Reguero MA, Pascual R, von Koenigswald W, Woodburne MO, Case JA, Marenssi SA, Vieytes C, Vizcaíno SF|year=2006|title=First gondwanatherian mammal from Antarctica|journal=Geological Society, London, Special Publications|volume=258|pages=135–144|doi=10.1144/GSL.SP.2006.258.01.10|bibcode = 2006GSLSP.258..135G }}</ref> het die uitwissing oorleef hoewel daar ook groot verliese was. Buideldiere het grootliks uit Noord-Amerika verdwyn, en die Asiatiese [[Deltatheroida]], primitiewe verwante van bestaande buideldiere, is uitgewis.<ref name=classofmamm>{{cite book|last=McKenna|first= MC|coauthors=Bell SK|title=Classification of mammals: above the species level|publisher=Columbia University Press|year=1997|isbn=978-0-231-11012-9}}</ref>

 

Die soogdiere wat die uitwissing oorleef het, was oor die algemeen klein – omtrent so groot soos rotte. Dit sou hulle gehelp het om skuiling te vind. Daar word ook gemeen baie van hulle kon gate grawe of was semi-waterdiere omdat daar vandag verskeie sulke soogdierspesies is. Dit sou bykomende beskutting gebied het teen omgewingstres.<ref name="Robertson"/>

 

[[Lêer:Chicxulub impact - artist impression.jpg|thumb|links|’n Kunstenaarsvoorstelling van ’n asteroïde wat die Aarde aan die einde van die Kryt-periode tref.]]

In 1980 het ’n span navorsers bestaande uit die [[Nobelprys]]-wenner en fisikus Luis Alvarez, sy seun die geoloog Walter Alvarez en die chemici Frank Asaro en Helen Michel ontdek [[afsettingsgesteente]]s oor die hele wêreld heen bevat by die K-Pg-grens ’n konsentrasie [[iridium]] wat veel hoër is as normaal (30, 160 en 20 keer in dele wat oorspronklik bestudeer is). Iridium is uiters skaars in die aardkors, maar kom algemeen voor in die meeste asteroïdes en komete. Die Alvarez-span het voorgestel dat ’n asteroïde die Aarde getref het in die tyd van die K-Pg-grens.<ref name="Alvarez">{{cite journal|title=Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction |author=Alvarez LW, Alvarez W, Asaro F, Michel HV |year=1980 |journal=Science |volume=208 |issue=4448 |pages=1095–1108 |doi=10.1126/science.208.4448.1095 |pmid=17783054 |bibcode=1980Sci...208.1095A}}</ref> Daar was vroeër gissings oor die moontlikheid van ’n impak, maar dit was die eerste konkrete bewys daarvan.<ref>{{cite journal |author=De Laubenfels MW |title=Dinosaur extinction: One more hypothesis |journal=Journal of Paleontology |pages=207–218 |year=1956 |volume=30 |issue=1 |jstor=1300393 }}</ref>

 

Deur verdere navorsing is gevind die Chicxulub-krater onder [[Chicxulub]] aan die kus van [[Yucatán]], [[Mexiko]], is die bron van die K-Pg-grensklei. Die krater is ovaal, met ’n gemiddelde deursnee van rofweg 180&nbsp;km – omtrent die grootte wat die Alvarez-span gereken het dit sou wees.<ref>{{cite journal | author=Pope KO, Ocampo AC, Kinsland GL, Smith R | title=Surface expression of the Chicxulub crater | journal=Geology | volume=24 | issue=6 | year=1996 | pages=527–530 | pmid=11539331 | doi=10.1130/0091-7613(1996)024<0527:SEOTCC>2.3.CO;2|bibcode = 1996Geo....24..527P }}</ref> Dit het onteenseglik bewys dat die K-Pg-uitwissing deur ’n botsing veroorsaak is.

 

So ’n groot impak sou [[fotosintese]] beperk het deur ’n stofwolk te veroorsaak wat die sonlig vir ’n jaar of minder sou blokkeer, en deur ’n sproei van [[swaelsuur]] die [[stratosfeer]] in te stuur. Dit sou sonlig verder verminder het – met 10 tot 20%. Dit sou minstens 10 jaar neem om te verdamp, wat die uitwissing van plante en [[fitoplankton]] verduidelik, asook van organismes wat van hulle afhanklik is (insluitende plantvreters en roofdiere). Klein diere waarvan die voedselketting op [[detritus]] (dooie organiese materiaal) berus, sou ’n redelike kans gehad het om te oorleef.<ref name="springerlink.com">{{cite book |last=Ocampo|first=A|coauthors=Vajda V, Buffetaut E |chapter=Unravelling the Cretaceous–Paleogene (K–T) turnover, evidence from flora, fauna and geology in biological processes associated with impact events |editor=Cockell C, Gilmour I, Koeberl C |title=Biological Processes Associated with Impact Events |publisher=SpringerLink |year=2006 |pages=197–219 |isbn=978-3-540-25735-6|url=http://www.springerlink.com/content/vw75014157p2p278/}}</ref>

 

In Maart&nbsp;2010 het ’n internasionale paneel wetenskaplikes die asteroïde-teorie, spesifiek die Chicxulub-impak, onderskryf as die oorsaak van die uitwissing. ’n Span van 41 wetenskaplikes het 20 jaar se wetenskaplike geskrifte nagevors en enige teorieë oor enorme vulkaniese uitbarstings verwerp. Hulle het vasgestel die uitwissing is veroorsaak deur die Chicxulub-impak, wat soveel energie opgewek het as 100&nbsp;teraton TNT – meer as ’n miljard keer die energie van die bomme op [[Nagasaki]] en [[Hirosjima]].<ref name="Schulte10"/>

 

Die feit dat die tyd van die uitwissing ooreenstem met dié van die Chicxulub-impak, dui sterk daarop dat die asteroïde die oorsaak van die uitwissing was. Sommige wetenskaplikes betwyfel egter steeds die rol van die impak en glo ander gebeure kon bygedra het tot die massauitsterwing van diere en plante. Veral [[Vulkaan|vulkaniese uitbarstings]], [[klimaat]]sveranderings, ’n verandering in seevlakke en die impak van ander botsings is al voorgestel as sleutelfaktore in die uitwissing.

 

[[Lêer:Western-Ghats-Matheran.jpg|thumb|250px|links|Die Dekan-trappe soos gesien vanaf Matheran in Indië.]]Voor 2000 is argumente dat [[Lawa#Chemiese samestelling|basaltlawa]] van die [[Dekan-trappe]] in [[Indië]] die uitwissing veroorsaak het, gewoonlik verbind met die opinie dat die uitwissing geleidelik was. Basaltlawa-voorvalle het omstreeks 68&nbsp;miljoen jaar gelede begin en langer as 2&nbsp;miljoen jaar geduur. Die mees onlangse getuienis dui daarop dat die trappe oor ’n tydperk van 800&nbsp;000 jaar plaasgevind het, oor die tyd van die K-Pg-grens, en dit kon verantwoordelik gewees het vir die uitwissing en die stadige herstel van die biotika daarna.<ref>{{cite journal |author= Keller G, Adatte T, Gardin S, Bartolini A, Bajpai S |title=Main Deccan volcanism phase ends near the K–T boundary: Evidence from the Krishna-Godavari Basin, SE India |year=2008|doi=10.1016/j.epsl.2008.01.015 |journal=Earth and Planetary Science Letters |volume=268 |pages=293–311 |bibcode=2008E&PSL.268..293K |issue= 3–4}}</ref>

 

In die tyd dat die Dekan-trappe-teorie verbind is met ’n stadiger uitwissing, het Luis Alvarez (wat in 1988 oorlede is) gesê paleontoloë word mislei deur die gebrek aan data (Signor-Lipps-effek). Hoewel sy stellings nie aanvanklik gewild was nie, het latere intensiewe studies van fossiellae meer gewig daaraan verleen. Eindelik het die meeste paleontoloë die idee aanvaar dat die massauitwissing aan die einde van die Kryt veroorsaak, of gedeeltelik veroorsaak, is deur ’n massiewe impak. Selfs Alvarez het egter erken daar was ander groot veranderinge op Aarde voor die impak, soos ’n daling van seevlakke en enorme vulkaanuitbarstings wat die Dekan-trappe gevorm het, en dat dit kon bygedra het tot die uitwissing.<ref>{{cite book |last=Alvarez|first= W |title=T. rex and the Crater of Doom |year=1997 |publisher=Princeton University Press |isbn=978-0-691-01630-6 |pages=130–146}}</ref>

 

Verskeie ander kraters is blykbaar min of meer in die tyd van die K-Pg-grens gevorm. Dit dui op die moontlikheid van verskeie voorwerpe wat die Aarde feitlik gelyktydig kon getref het – miskien brokstukke van ’n voorwerp soos met die [[komeet]] [[Shoemaker-Levy 9]] se botsings met [[Jupiter (planeet)|Jupiter]]. Benewens die 180&nbsp;km wye Chicxulub-krater, is daar die 24&nbsp;km wye Boltisj-krater in die [[Oekraïne]] (65,17±0,64 miljoen jaar gelede), die 20&nbsp;km wye Silverpit-krater in die [[Noordsee]] (62,5±2,5 miljoen jaar gelede) en die omstrede en veel groter 600&nbsp;km wye Shiva-krater wes van Indië. Enige gebeurtenis wat die ander kraters in die destydse [[Tetis-oseaan]] veroorsaak het, sou oordonder gewees het deur gebeure soos die noordwaartse beweging van Afrika en Indië.<ref>{{cite journal |author=Mullen L |date= 13 Oktober 2004 |title= Debating the Dinosaur Extinction| url=http://www.astrobio.net/exclusive/1243/debating-the-dinosaur-extinction|journal=Astrobiology Magazine |accessdate=2012-03-29}}</ref><ref>{{cite journal |author=Mullen L| date= 20 Oktober 2004 | title=Multiple impacts |url=http://www.astrobio.net/exclusive/1253/multiple-impacts|journal=Astrobiology Magazine |accessdate=2012-03-29}}</ref><ref name="Mullen Shiva">{{cite journal |author=Mullen L |date=November 3, 2004 |title=Shiva: Another K–T impact? |url=http://www.astrobio.net/exclusive/1281/shiva-another-k-t-impact|journal=Astrobiology Magazine |accessdate=2012-03-29 }}</ref><ref name="chatterjee 1997">{{cite book |last=Chatterjee |first=Sankar |authorlink=Sankar Chatterjee |coauthors= |year=1997 |month=August |chapter=Multiple Impacts at the KT Boundary and the Death of the Dinosaurs |title= 30th International Geological Congress|volume= 26|issue= |pages=31–54 |id= |chapterurl=http://books.google.com/?id=3IORF1Ei3LIC&pg=PA31&dq=Chatterjee+and+Rudra+1996+Shiva|accessdate= 2008-02-22 |quote= |isbn=978-90-6764-254-5 }}</ref>

 

Daar is duidelike bewyse dat seevlakke in die [[Maastricht (tydperk)|Maastricht]], die laaste [[Etage (stratigrafie)|etage]] van die Kryt-periode, meer gedaal het as op enige ander tyd in die [[Mesosoïkum|Mesosoïese Era]]. In sommige Maastricht-rotslae uit verskeie dele van die wêreld verteenwoordig die latere lae land; vroeër lae kuslyne en die vroegste lae seebodems. Hierdie lae toon nie die kanteling en verwringing wat met bergvorming verbind word nie, en daarom is die mees waarskynlike verduideliking regressie, of ’n daling in seevlakke. Daar is geen bewyse vir die oorsaak van die regressie nie, maar die aanvaarde verduideliking is dat [[plaattektoniek|oseaanriwwe]] waarskynlik minder aktief geraak en toe onder hul eie gewig gesink het.<ref name="MacLeod"/><ref>{{cite journal |title=Abrupt deep-sea warming at the end of the Cretaceous |journal=Geology |year=1998 |first1=Liangquan |last1=Li| first2=Gerta|last2=Keller |volume=26 |issue= 11|pages=995–998 |url=http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/26/11/995 |doi=10.1130/0091-7613(1998)026<0995:ADSWAT>2.3.CO;2|bibcode = 1998Geo....26..995L }}</ref>

 

Nog ’n interessante aspek, wat nog nie goed bestudeer is nie, is dat terwyl regressie in die noorde plaasgevind het, daar ’n ’n enorme mariene [[ingressie]], of indringing, was op die kontinente in die suide. Minstens drie groot binneseë het in Suid-Amerika gevorm en het die noordelike, suidelike en sentrale dele van [[Patagonië]] oorvloei.

 

In ’n artikel bespreek J. David Archibald en David E. Fastovsky ’n scenario wat drie groot oorsake kombineer: vulkaanuitbarstings, mariene regressie en die impak van ’n hemelliggaam. In dié scenario word land- en seelewegemeenskappe ontwrig deur die veranderings in en verlies aan habitats. Dinosourusse, as die grootste gewerweldes, is die eerste diere wat deur die veranderde omgewing geraak is en hul getalle het afgeneem. Terselfdertyd het materiaal uit vulkaanuitbarstings oor die hele wêreld afgekoel en droog geword. Toe tref ’n hemelliggaam die Aarde en veroorsaak dat voedselkettings op land en in die see wat van fotosintese afhanklik is, vernietig word. Die grootste verskil tussen dié en ander teorieë is dat die ondersteuners daarvan nie glo een enkele voorval kon tot die uitwissing gelei het of die taksonomiese patroon daarvan veroorsaak het nie.<ref name=AF04/>

 

{{Verwysings|3}}

 

{{CommonsKategorie-inlyn|K/T Event}}

 

[[Kategorie:Paleontologie]]

[[Kategorie:Klimatologie]]

[[Kategorie:Evolusie]]

{{Link FA|ar}}