Aarde se atmosfeer: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Skakel |
Xqbot (besprekings | bydraes) k Robot: fa:جو زمین is 'n voorbladartikel; kosmetiese veranderinge |
||
Lyn 2:
Die '''atmosfeer''' is die gaslaag wat om die [[aarde]] voorkom. Die aantrekkingskrag van die aarde hou die atmosfeer in posisie sodat dit saam met die aarde om sy eie as en om die son roteer. Lewe op aarde sou sonder die atmosfeer nie moontlik wees nie - dit verskaf die lug wat ons asem, die water wat ons drink en vorm daarnaas 'n natuurlike beskerming teen gevaarlike sonstrale en selfs meteoriete.<ref>John Farndon: ''Kompaktwissen Geografie''. Starnberg: Coventgarden bei Dorling Kindersley 2003, bl. 138</ref>
== Samestelling van die atmosfeer ==
* Konstante gasse: [[stikstof]] (78%), [[suurstof]] (21%) en [[edelgas]]se, bv. [[argon]], [[helium]], [[neon]], [[radon]], [[kripton]] en [[xenon]] (1%)
* Wisselende gasse: [[koolstofdioksied]], [[waterstof]]/waterdamp. Verskil van een oomblik tot die volgende en van plek tot plek.
* Vaste deeltjies: stof, sout en rookdeeltjies
== Struktuur van die atmosfeer ==
Die atmosfeer bestaan uit vier verskillende lae of sfere, elk met sy eie funksie:
* [[troposfeer]]
* [[stratosfeer]]
* [[mesosfeer]]
* [[termosfeer]]
=== Die osoonlaag ===
Daar is 'n [[osoonlaag]] hoog bo die [[aarde]] wat skadelike sonstrale afskerm. Die osoonlaag bestaan uit gasse soos [[osoon]], [[suurstof]], [[stikstof]], [[koolstofdioksied]] en [[edelgas]]se.
Lyn 21:
Die gat in die osoonlaag is die eerste keer in 1985 ontdek. Hierdie gat het tot in 2000 gegroei tot 24 miljoen km<sup>2</sup> (drie keer so groot soos [[Amerika]]).
== Dikte van die atmosfeer ==
Die aarde se atmosfeer strek tot so hoog as 1 000km en hoër. Dáárom is dit moontlik om atmosferiese wrywing op satelliete waar te neem.
* 57,8% van die atmosfeer, volgens massa, is benede die hoogste piek van [[Berg Everest]].
* 72% van die atmosfeer, volgens massa, is benede die algemene hoogte waarop passasiersvliegtuie vlieg (10km).
* 99,99999% van die atmosfeer, volgens massa, is benede die hoogte van die Noord-Amerikaanse X-15-vliegtuig se hoogste vlug, wat op 'n hoogte van 108km plaasgevind het. Daaruit kan ons aflei dat die meeste van die atmosfeer (99,9999%), volgens massa, benede 100 km lê. Daar is wel rare atmosferiese verskynsels, bv. [[Aurora (astronomie)|Auroras]], bo hierdie hoogte.
== Lugbesoedeling ==
:''Hoofartikel: [[lugbesoedeling]].''
=== Oorsake van lugbesoedeling ===
Lugbesoedeling is die gevolg van sowel natuurlike prosesse as menslike aktiwiteite.
=== Natuurlike oorsake ===
* Oseaniese soutdeeltjies: seewater is sout, en wanneer die soutwater verdamp, word die soutdeeltjies saam met die water na die atmosfeer verplaas
* Vulkaniese uitbarstings: met die uitbarsting van [[Krakatoa]] in 1883 in [[Indonesië]] het 'n aswolk tot op 'n hoogte van 80km opgestyg en die stof is verskeie kere om die aarde deur die wind versprei
* Moerasgasse: dit is gasse wat in moerasse ontstaan wanneer plante ontbind
* Organiese ontbinding: gasse wat vrygestel word wanneer organiese materiaal of lewende wesens soos plante en diere ontbind
* Stof
* Stuifmeel
* Plantasie- en veldbrande (weens natuurlike oorsake)
* Winderosie, byvoorbeeld [[sandstorm
=== Menslike oorsake ===
* Voertuie: motors en ander voertuie se uitlaatgasse bevat giftige gasse wat 'n skadelike uitwerking het
* Nywerhede: veral papier- en pulpfabrieke, [[yster]]- en staalwerke, olieraffinaderye, smelterye en chemiese fabrieke blaas rook en giftige gasse die lug in
* Brandstofverbranding: bv. [[steenkool]] wat verbrand word om elektriese krag op te wek. Die verbranding van tien ton steenkool produseer een ton [[swaeldioksied]]. Groot hoeveelhede swaeldioksied kan dodelik wees.
* Huishoudelike vure: baie mense het nog nie elektrisiteit nie en verbrand hout om hul voedsel gaar te kry
* Afvalverbranding: vullishope word aan die brand gesteek om van die vullis ontslae te raak
* Landbou-aktiwiteite: gevaarlike chemikalieë word gebruik om die grond en gewasse te bespuit, en hierdie gasse beland in die atmosfeer
* Veldbrande (as gevolg van menslike oorsake)
* Oorloë: wanneer bomme ontplof, word skadelike gasse in die atmosfeer vrygestel. Chemiese oorlogvoering kan ook vernietigende gevolge hê - vir mense sowel as die plant- en dierelewe
Termiese kragstasies verbrand miljoene tonne steenkool per jaar. Die meeste kragstasies in [[Suid-Afrika]] word in [[Mpumalanga]] aangetref, aangesien die meeste steenkool hier voorkom. Dit is een van die grootste bronne van lugbesoedeling in Suid-Afrika.
Lyn 65:
|valign="top"|'''Gebruik'''
|valign="top"|In die [[Eerste Wêreldoorlog]] en deur [[Irak]] teen [[Iran]]
|valign="top"|Ontwikkel deur [[Duitsland]] in die [[Tweede Wêreldoorlog]], maar nie gebruik nie.<br />Irak gebruik dit teen Iran.<br />Die [[Aum Sjinrikio]]-sekte in [[Tokio]] gebruik dit in die duikwegaanval van 1995.
|valign="top"|Verfynde weergawe van [[Sarin]]
|-
Lyn 71:
|valign="top"|Kleur- en reuklose vloeistof in sy suiwerste vorm, bruin gas met 'n knoffelreuk wanneer met ander chemikalieë gemeng word.
|valign="top"|Hoogs giftige gas wat die sentrale senuweestelsel aanval - 100mg is dodelik.
|valign="top"|Dodelik giftige gas - 10mg is 'n dodelike dosis.<br />Kleur- en reuklose vloeistof wat in gas verander wanneer dit met suurstof in aanraking kom.<br />Kan deur lug of water versprei word.
|-
|valign="top"|'''Simptome'''
|valign="top"|Vel jeuk, oë traan, longe brand.<br />Veroorsaak groot brandwonde, veral in die lies en onder die arms, en skroei die oë en longe.
|valign="top"|Hoes, sweet, naarheid, diarree en asemhalingsprobleme.
|valign="top"|Hoes, hoofpyn, loopneus, naarheid en kwyling.
Lyn 81:
|valign="top"|Veroorsaak pynlike blase regoor die liggaam wanneer ingeasem word, chroniese longskade, blindheid en kanker.
|valign="top"|Word deur die asemhalingskanaal en vel geabsorbeer. Kan lei tot dood weens versmoring.
|valign="top"|Deur vel geabsorbeer of ingeasem.<br />Sit die funksionering van die [[hart]] en [[longe]] stop.
|-
|valign="top"|'''Voorkoming'''
Lyn 91:
Kernkragstasies kan baie gevaarlik vir die mens wees as daar probleme ontstaan. Hier kan ons dink aan die ontploffing by [[Tsjernobil]] in [[USSR]] (hedendaagse [[Oekraïne]]).
=== Gevolge van lugbesoedeling ===
'''1. Gesondheid:''' longsiektes en ander siektes soos [[asbestose]].
In 2001 het 7 000 Suid-Afrikaanse eisers 'n Britse asbesmaatskappy vir £20 miljoen (R300 miljoen) gedagvaar as vergoeding vir asbesverwante siektes wat hulle gekry het terwyl hulle in die maatskappy se asbesmyne in Suid-Afrika gewerk het.
Lyn 101:
Gevolge van suurreën:
* Waterlewe in groot mere en riviere word vernietig
* Plantasies en woude gaan dood
* Die grond word besoedel
* Oeste misluk en word vernietig
* Mense se gesondheid lei daaronder
* Piramides, standbeelde en historiese geboue verval. 'n Goeie voorbeeld hiervan is die [[Parthenon]] in [[Griekeland]], wat as gevolg van suurreën in die laaste kwart van hierdie eeu erger verweer het as in die vorige 24 eeue.
'''3. Rookmis (smog)'''
Lyn 114:
'''4. Verandering in die temperatuur'''
Verskeie faktore dra by om die temperatuur van plekke te bepaal. Hierdie faktore sluit in:
* Breedtegraadligging. Hoe verder noord of suid van die ewenaar die plek geleë is, hoe kouer word dit.
* Seestrome. Koue of warm seestrome verlaag of verhoog die temperatuur.
* Koue of warm winde
* Berge. Keer koue lug af.
* Afstand van die see af. Hoe verder van die see, hoe groter is die verskil in temperatuur tussen dag en nag en tussen somer en winter - dit word [[kontinentale klimaat]] genoem; [[maritieme klimaat]] verwys na klein temperatuurspelings tussen dag en nag en tussen somer en winter - gebiede by die see ondervind maritieme klimaat.
* Hoogte bo seevlak. Hoe hoër bo seevlak, hoe kouer word dit.
== Kweekhuiseffek ==
Die son se strale kom in kort golwe na die aarde en verhit die aarde. Die hitte van die son word deur die grond en water geabsorbeer. Die aarde straal weer hierdie hitte in die vorm van lang golwe terug na die ruimte. Sekere gasse in die atmosfeer laat straling deur na die aarde maar verhoed dat teruggestraalde hitte in die ruimte verlore gaan. Hierdie verskynsel staan bekend as die kweekhuiseffek.
Sonder die kweekhuiseffek sou die atmosfeer 30 °C kouer gewees het. Die mens is besig om teen 'n geweldige tempo al hoe meer koolstofdioksied en chlorofluoorkoolstowwe in die atmosfeer vry te stel, wat veroorsaak dat die temperatuur van die atmosfeer met 0,4% per jaar styg.
== Aardverwarming ==
:''Hoofartikel: [[aardverwarming]].''
Daar word geprojekteer dat die temperatuur gedurende die volgende eeu tussen 1,4 °C en 5,8 °C sal styg. Dit kan veroorsaak dat die ys by die pole begin smelt, wat tot 'n styging in die seevlak kan lei.
Wetenskaplikes voorspel 'n styging van tussen 1m en 6m. Hulle bespiegel ook dat die weer meer intens sal raak: warm lande sal hoër somertemperature hê, kouer lande sal kouer wintertemperature hê, daar sal meer vloede voorkom en droogtes sal langer duur.
Lyn 140:
[[Kategorie:Meteorologie]]
{{Link FA|fa}}
{{Link FA|hr}}
{{Link GA|lv}}
| |||