Kryt-Paleogeen-uitwissing: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Xqbot (besprekings | bydraes) k Robot: bg:Масово измиране Креда - Терциер is 'n goeie artikel |
|||
Lyn 4:
{{Beeld-inligting-uitwissing|float=left}}
[[Lêer:K-T-boundary.JPG|thumb|’n Rots in [[Wyoming]], [[VSA]], met ’n middelste laag (die K-Pg-grens) wat 1 000 keer meer [[iridium]] bevat as die boonste en onderste lae. (San Diego Natural History Museum).]]
[[Lêer:
In die [[geologiese rekord]] word die uitwissing aangedui deur ’n dun rotslaag, die [[Kryt-Paleogeen-grens]], wat regdeur die wêreld in see- en aardrotse gevind word. Dit bevat hoë vlakke van die metaal [[iridium]], wat seldsaam in die [[aardkors]] is, maar volop in [[asteroïde]]s voorkom.
Daar word algemeen geglo die K-Pg-uitwissing is veroorsaak deur ’n groot [[komeet]] of asteroïde wat die Aarde getref het en ’n katastrofale uitwerking op die omgewing gehad het, insluitende ’n lang [[impakwinter]] (weens stof en as wat die [[Son]] se strale afkeer), wat dit vir plante onmoontlik gemaak het om [[fotosintese]] uit te voer.<ref name="Alvarez">{{cite journal|title=Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction |author=Alvarez LW, Alvarez W, Asaro F, Michel HV |year=1980 |journal=Science |volume=208 |issue=4448 |pages=1095–1108 |doi=10.1126/science.208.4448.1095 |bibcode=1980Sci...208.1095A}}</ref> Dié teorie is ondersteun deur die ontdekking van die 18 km wye [[Chicxulub-krater]] in die laat 1970's in die [[Golf van
Daar is egter wetenskaplikes wat glo die uitwissing is veroorsaak of vererger deur ander faktore soos [[Vulkaan|vulkaniese uitbarstings]],<ref>Keller, G. (2012). The Cretaceous--Tertiary Mass Extinction, Chicxulub Impact, and Deccan Volcanism. Earth and Life, Springer: 759--793.</ref> [[klimaat]]sveranderings en/of ’n verandering in seevlakke.
Lyn 16:
== Patrone van uitwissing ==
[[Lêer:
Die K-Pg-uitwissing was ’n wêreldwye gebeurtenis. Dit het al die kontinente oënskynlik terselfdertyd getref. Dinosourusse het byvoorbeeld voorgekom van [[Noord-Amerika]] tot [[Europa]], [[Asië]], [[Afrika]], [[Suid-Amerika]] en [[Antarktika]],<ref>Weishampel, D. B., P. M. Barrett, et al. (2004). Dinosaur Distribution. The Dinosauria. D. B. Weishampel, P. Dodson and H. Osmolska. Berkeley, University of California Press: 517-606.</ref> maar word sedert die Kainosoïkum nêrens ter wêreld aangetref nie. Net so het stuifmeelfossiele getoon plante in verafgeleë streke soos [[Nieu-
Die fossielrekords toon die uitwissing het oor ’n relatief kort tydperk van 1 000 jaar of minder gebeur. In sommige gevalle kan fossiele in K-Pg-rotse op baie fyn skaal bestudeer word – sentimeter vir sentimeter. Fossiele van stuifmeel en plankton toon dat die ekosisteem op plekke relatief stabiel was, tot met die K-Pg-grens, toe baie spesies skielik verdwyn het. Vir groepe met ’n swakker fossielrekord, soos dinosourusse, is dit onwaarskynlik dat fossiele net onder die K-Pg-grens gepreserveer sal word. Daar is byvoorbeeld net ’n paar dosyn [[Tyrannosaurus rex|Tyrannosourus]]-geraamtes gevind, en die kans om een te vind ’n paar sentimeter onder die grens, is klein. Hierdie effek, bekend as die [[Signor-Lipps-effek]], veroorsaak dat dit lyk of baie spesies voor die the K-Pg-grens verdwyn het, en dit skep die illusie van geleidelike uitwissing.
Lyn 80:
==== Pterosourus ====
[[Lêer:
’n Familie van die orde [[Pterosauria]], Azhdarchidae, het beslis in die Maastricht voorgekom en is naby die K-Pg-grens uitgewis. Hierdie groot pterosourusse was die laaste lede van ’n kleinerwordende groep wat tydens die Middel-Kryt uit sowat tien families bestaan het. Kleiner pterosourusse het voor die Maastricht uitgesterf tydens ’n tydperk waarin kleiner dierspesies oor die algemeen minder geraak en groter spesies vermeerder het. Terwyl dit gebeur het, het moderne voëls gediversifiseer en hulle het archaïese voëls en pterosourusse vervang – moontlik vanweë direkte kompetisie of dalk omdat hulle bloot leë nisse gevul het.<ref name="Robertson"/><ref>{{cite journal |author=Slack KE, Jones CM, Ando T, Harrison GL, Fordyce RE, Arnason U, Penny D |year=2006 |title=Early Penguin Fossils, Plus Mitochondrial Genomes, Calibrate Avian Evolution |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=23 |pages=1144–1155 |url=http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/23/6/1144
| doi = 10.1093/molbev/msj124 |pmid=16533822 |issue=6 }}</ref><ref name="PennyPhillips">{{cite journal |author=Penny D, Phillips MJ |year=2004 |title=The rise of birds and mammals: are microevolutionary processes sufficient for macroevolution |journal=Trends Ecol Evol |volume=19 |pages=516–522 | doi = 10.1016/j.tree.2004.07.015 |pmid=16701316 |issue=10 }}</ref> ’n Ekologiese oorvleueling tussen voëls en pterosourusse blyk egter minimaal te gewees het,<ref>{{Citation | title = Slack et al. (2006)| doi = }}</ref><ref>{{Citation | title = Butler, Barret, Nowbath, Upchurch (2009)| doi = }}</ref><ref>{{Citation | title = Dyke et al. (2009)| doi = }}</ref> en dit lyk of die uitsterwing van pterosourusse saamval met ’n bisarre stilstand in diversifikasie: spesies het in die Laat Kryt bloot ophou diversifiseer en dit het hulle baie kwesbaar gemaak vir rampe en klimaatsveranderings.<ref>{{Citation | title = ''Pterosaurs: Natural History, Evolution, Anatomy'', Mark P. Wilton (2013)| doi = }}</ref>
Lyn 99:
== Chicxulub-asteroïde ==
[[Lêer:Chicxulub impact - artist impression.jpg|thumb|links|’n Kunstenaarsvoorstelling van ’n asteroïde wat die Aarde aan die einde van die Kryt-periode tref.]]▼
=== Bewyse van ’n impak ===
▲[[Lêer:Chicxulub impact - artist impression.jpg|thumb|links|’n Kunstenaarsvoorstelling van ’n asteroïde wat die Aarde aan die einde van die Kryt-periode tref.]]
In 1980 het ’n span navorsers bestaande uit die [[Nobelprys]]-wenner en fisikus Luis Alvarez, sy seun die geoloog Walter Alvarez en die chemici Frank Asaro en Helen Michel ontdek [[afsettingsgesteente]]s oor die hele wêreld heen bevat by die K-Pg-grens ’n konsentrasie [[iridium]] wat veel hoër is as normaal (30, 160 en 20 keer in dele wat oorspronklik bestudeer is). Iridium is uiters skaars in die aardkors, maar kom algemeen voor in die meeste asteroïdes en komete. Die Alvarez-span het voorgestel dat ’n asteroïde die Aarde getref het in die tyd van die K-Pg-grens.<ref name="Alvarez">{{cite journal|title=Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction |author=Alvarez LW, Alvarez W, Asaro F, Michel HV |year=1980 |journal=Science |volume=208 |issue=4448 |pages=1095–1108 |doi=10.1126/science.208.4448.1095 |pmid=17783054 |bibcode=1980Sci...208.1095A}}</ref> Daar was vroeër gissings oor die moontlikheid van ’n impak, maar dit was die eerste konkrete bewys daarvan.<ref>{{cite journal |author=De Laubenfels MW |title=Dinosaur extinction: One more hypothesis |journal=Journal of Paleontology |pages=207–218 |year=1956 |volume=30 |issue=1 |jstor=1300393 }}</ref>
Die teorie is eers as radikaal beskou, maar nog bewyse is kort daarna ontdek. Daar is gevind die grensklei is vol uiters klein rotskorreltjies, wat gevorm is deur druppels gesmelte rots van die impak.<ref>{{cite journal | author = Smit J., Klaver J. | year = 1981 | title = Sanidine spherules at the Cretaceous-Tertiary boundary indicate a large impact event | url = | journal = Nature | volume = 292 | issue = | pages = 47–49 }}</ref> Misvormde kwarts en ander minerale is ook in die K-Pg-grens gevind.<ref>{{cite journal | author = Bohor B. F., Foord E. E. ''et al.'' | year = 1984 | title = Mineralogic evidence for an impact event at the Cretaceous-Tertiary boundary | url = | journal = Science | volume = 867 | issue = | page = 869 }}</ref><ref>{{cite journal | author = Bohor B. F., Modreski P. J. ''et al.'' | year = 1987 | title = Shocked Quartz in the Cretaceous-Tertiary Boundary Clays: Evidence for a Global Distribution | url = | journal = Science | volume = 236 | issue = 4802| pages = 705–709 }}</ref> Sulke misvormde minerale word veroorsaak deur intense druk soos met [[kernwapen|kernontploffings]] of ’n meteoriet-impak. Die ontdekking van neerslae wat deur ’n [[tsoenami]] veroorsaak is aan die kus van die Golf van
[[Lêer:
Deur verdere navorsing is gevind die Chicxulub-krater onder [[Chicxulub]] aan die kus van [[
=== Uitwerking van ’n impak ===
Lyn 159:
[[Kategorie:Klimatologie]]
[[Kategorie:Evolusie]]
{{Voorbladster}}
{{Link FA|ar}}
| |||