Egiptiese mitologie: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
No edit summary
Lyn 1:
[[Lêer:Nun Raises the Sun.jpg|thumbduimnael|250px|Noe, die verpersoonliking van die oerwaters, lig die songod, Ra, se boot op met die skepping.]]
[[Lêer:Egypt.Papyrus.01.jpg|thumbduimnael|250px|’n Replika van die "Boek van die Dooies".]]
'''Egiptiese mitologie''' is die versameling [[mite]]s van [[Antieke Egipte]] wat die optrede van die Egiptiese gode beskryf as ’n manier om die wêreld te verstaan. Mites verskyn dikwels in antieke geskrifte en kuns, veral in godsdienstige materiaal soos gesange, rituele tekste, begrafnistekste en tempelversierings. Dié bronne bevat selde ’n volledige weergawe van ’n mite en beskryf dikwels net ’n kort deel daarvan.
 
Lyn 23:
 
== Inhoud en betekenis ==
[[Lêer:Nut1.JPG|thumbduimnael|250px|Die lug uitgebeeld as ’n koeigodin wat deur ander gode opgehou word. Die beeld kombineer verskeie visies van die lug wat naas mekaar bestaan het: as ’n dak, die oppervlak van die see, ’n koei en ’n godin in menslike vorm.<ref>Anthes in Kramer 1961, bl. 18–20</ref>]]
Min volledige stories verskyn in Egiptiese mitologiese bronne. Die bronne bevat dikwels niks meer as illusies van die gebeure waaroor hulle handel nie, en tekste wat wel vertellings bevat, vertel net ’n deel van ’n groter storie. Vir elke mite het die Egiptenare dus net algemene riglyne van die storie gehad, en hulle het daaruit geput vir die vertelling van spesifieke gebeure.<ref name="Tobin 1989, bl. 38–39">Tobin 1989, bl. 38–39</ref> Die gode is ook nie goed gedefinieerde karakters nie, en die motivering vir hul soms strydige optrede word selde gegee.<ref>Assmann 2001, bl. 112</ref> Egiptiese mites is dus nie volledig ontwikkelde verhale nie. Hul belangrikheid lê in hul onderliggende betekenis, nie hul eienskappe as stories nie. As sulks bly hulle buigsaam en nie-dogmaties.<ref name="Tobin 23">Tobin 1989, bl. 18, 23–26</ref>
 
Lyn 36:
Baie gode verskyn in kunswerke uit die [[Vroegdinastiese Tydperk]] van Antieke Egipte (omstreeks [[3100 v.C.|3100]]–[[2686 v.C.]]), maar baie min van die gode se optrede kan hieruit afgelei word omdat die kunswerke baie min skryfwerk bevat. In die [[Ou Ryk]] het Egiptenare meer geskryf en uit die periode kom die eerste groot bron: die Piramidetekste. Dit is ’n versameling van verskeie honderd towerspreuke wat vanaf die [[24ste eeu v.C.]] aan die binnekant van [[Egiptiese piramide|piramides]] uitgekerf is. Dit was die eerste Antieke Egiptiese begrafnistekste wat moes verseker die farao wat daar begrawe is, se lewe in die hiernamaals is veilig. Baie van die towerspreuke verwys na die mites wat met die hiernamaals verband hou, insluitende die skeppings- en [[Osiris-mite]]. Baie van die verhale is waarskynlik ouer as hul eerste geskrewe weergawes, en dit gee ’n kykie op die vroeë stadiums van die Egiptiese godsdiens.<ref>Pinch 2004, bl. 6–11</ref>
 
[[Lêer:Flickr - Gaspa - Dendara, tempio di Hator (56).jpg|thumbduimnael|250px|links|’n Tempelversiering by Dendera wat die godinne Isis en Nephthys uitbeeld waar hulle waak oor die lyk van hul broer, Osiris.]]
Tydens die [[Eerste Oorgangstydperk van Egipte|Eerste Oorgangstydperk]] (omstreeks [[2181 v.C.|2181]]–[[2055 v.C.]]) het die Piramidetekste ontwikkel in die Kistekste, wat soortgelyke materiaal bevat en ook vir nie-koninklikes beskikbaar was. Daaropvolgende begrafnistekste, soos die ''[[Boek van die Dooies]]'' in die Nuwe Ryk en die ''[[Boeke van Asemhaling]]'' in die [[Laat Tydperk van Antieke Egipte|Laat Tydperk]], ([[664 v.C.|664]]–[[323 v.C.]]) en later, het uit hierdie vroeë versamelings ontwikkel. In die Nuwe Ryk het ook ’n ander ontwikkeling van begrafnistekste plaasgevind: gedetailleerde en omvattende beskrywings van die nagreis van die songod. Dié soort tekste sluit in die ''[[Amdoeat]]'', die ''[[Boek van Poorte]]'' en die ''[[Boek van Grotte]]''.<ref name="Traunecker 1"/>
 
Lyn 57:
 
=== Vorm van die wêreld ===
[[Lêer:Geb, Nut, Shu.jpg|thumbduimnael|280px|Die luggod, Sjoe, hou met die hulp van ander gode die lug, Noet, bo sy kop terwyl die aarde, Geb, onder lê.]]
In die Egiptiese geloof bestaan die wanorde wat die geordende wêreld voorafgegaan het, uit ’n oneindige stuk vormlose water wat verpersoonlik word deur die god [[Noen]]. Die aarde, [[Geb]], is ’n plat stuk grond met die hemelruim, die godin [[Noet]], daarbo. Die twee word geskei deur die verpersoonliking van lug, [[Sjoe]]. Die songod, [[Ra]], reis deur die hemelruim, oor die liggaam van Noet, en gee lewe aan die wêreld met sy lig. Snags reis Ra oor die westelike horison na die [[Doeat]], ’n geheimsinnige gebied wat aan die vormloosheid van Noen grens. Soggens verskyn hy aan die oostelike horison wanneer hy die Doeat verlaat.<ref>Allen 1989, bl. 3–7</ref>
 
Lyn 77:
Van die heel belangrikste mites is dié wat die skepping van die wêreld beskryf. Die Egiptenare het verskeie weergawes van die skepping gehad wat grootliks verskil in die gebeure wat beskryf word. Die gode wat vir die skepping verantwoordelik was, verskil veral in die verskillende weergawes. Dit was hoofsaaklik vanweë die neiging van Egiptiese stede en kultusse om hul eie beskermgode belangriker te maak deur die skepping aan hulle toe te skryf. Die verskillende weergawes word egter nie as weersprekings van mekaar beskou nie; die Egiptenare het geglo die skepping het baie aspekte gehad en baie goddelike kragte ingesluit.<ref>David 2002, bl. 81, 89</ref>
 
[[Lêer:Sunrise at Creation.jpg|thumbduimnael|280px|links|Die son kom op bo die ronde heuwel van die skepping terwyl godinne die oerwater daaromheen uitgooi.]]
Een gemeenskaplike aspek van die mites is die skepping van die wêreld uit die waters van chaos. Dié gebeure verteenwoordig die ontstaan van ''maät'' en die oorsprong van die lewe. Een tradisie sentreer om die agt gode van die [[Ogdoad]], wat die karaktertrekke van die oerwaters self verteenwoordig. Hulle aksies het die son tot gevolg gehad, wat in mites deur verskeie gode verteenwoordig word, veral Ra. Die geboorte van die son het ’n plek van lig en droogte in die donker water geskep.<ref>Dunand en Zivie-Coche 2005, bl. 45–50</ref> Die son het verskyn bo die [[oerheuwel]], die eerste heuwel van droë land (nog ’n herhalende tema), wat moontlik geïnspireer is deur die gesig van heuwels grond wat te voorskyn kom namate die Nyl se water ná ’n vloed terugtrek. Met die verskyning van die songod, die daarsteller van ''maät'', het die wêreld sy eerste heerser gehad.<ref>Meeks en Favard-Meeks, bl. 19–21</ref> Weergawes van die eerste millennium v.C. fokus op die aksies van die skeppergod om die kragte van chaos te onderduk wat die nuwe, geordende wêreld bedreig.<ref>Bickel in Johnston 2003, bl. 580</ref>
 
Lyn 96:
 
=== Die Osiris-mite ===
[[Lêer:La Tombe de Horemheb cropped.jpg|thumbduimnael|240px|Die gode Osiris, Anoebis en Horus, skildery in ’n grafkelder.]]
[[Lêer:Hermitage Egyptian statuettes.jpg|thumbduimnael|240px|Beelde van Osiris en van Isis met die baba Horus.]]
Die episodes oor [[Osiris]] se dood en opvolging is die grootste versameling van al die Egiptiese mites, en dit het die mees uitgebreide invloed op die EgptieseEgiptiese kultuur gehad.<ref>Assmann 2001, bl. 124</ref> In die eerste deel van die mite word Osiris, wat verbind word met beide vrugbaarheid en koningskap, vermoor en sy posisie ingeneem deur sy broer, [[Set (god)|Set]]. In sommige weergawes word Osiris selfs opgesny en die dele van sy lyk oor Egipte gestrooi. Osiris se suster en vrou, [[Isis]], maak haar man se liggaam weer heel.<ref>Hart 1990, bl. 30–33</ref> Sy word gehelp deur begrafnisgode soos [[Nephthys]] en [[Anoebis]], en die proses van Osiris se heelmaking weerspieël die Antieke Egiptiese tradisie van balseming en begrafnisse. Isis gee vir ’n kort rukkie weer lewe aan Osiris om ’n erfgenaam by hom te kry: die god [[Horus]].<ref>Pinch 2004, bl. 79–80</ref>
 
Die volgende deel van die mites handel oor Horus se geboorte en kinderlewe. Isis skenk die lewe aan hom en maak hom groot op afgeleë plekke, weg van die wreedheid van Set. Die episodes in hierdie fases beskryf Isis se pogings om haar seun teen Set en ander vyandige wesens te beskerm, of om hom gesond te maak ná siektes en beserings. Sy is hier die toonbeeld van moederlike toewyding en ’n magtige beoefenaar van magiese heling.<ref>Assmann 2001, bl. 131–134</ref>
Lyn 112:
 
=== Die reis van die son ===
[[Lêer:Book of Gates Barque of Ra cropped.jpg|thumbduimnael|300px|links|Ra (middel) en ander gode reis deur die onderwêreld in ’n boot.]]
[[Ra]] se beweging deur die lug en die Doeat word nie ten volle weergegee in Egiptiese bronne nie,<ref>Baines in Loprieno 1996, bl. 364</ref> hoewel begrafnistekste soos die ''[[Amdoeat]]'', ''[[Boek van Poorte]]'' en ''[[Boek van Grotte]]'' vertel van die nagtelike deel van die reis.<ref>Hornung 1992, bl. 96</ref> Dié reis is ’n sleutel tot Ra se aard en die volhouding van alle lewe.<ref name="Tobin 1989, bl. 38–39">Tobin 1989, bl. 38–39</ref>
 
Lyn 119:
Met sonsondergang beweeg Ra deur die ''achet'', die horison, in die weste. Soms word die horison beskryf as ’n poort of deur wat na die Doeat lei. In ander weergawes sluk die luggodin, Noet, die songod in sodat sy reis deur die Doeat vergelyk kan word met ’n reis deur haar liggaam.<ref>Hornung 1992, bl. 96–97, 113</ref> In begrafnistekste word die Doeat en die gode daarin in gedetailleerde, oordadige en uiteenlopende beelde weergegee. Dié beelde is simbolies van die wonderlike en enigmatiese aard van die Doeat, waar beide gode en die dooies hernu word deur kontak met die oorspronklike kragte van die skepping. Hoewel Egiptiese tekste dit nie uitspel nie, sterf Ra eintlik as hy die Doeat betree.<ref>Tobin 1989, bl. 49, 136–138</ref>
 
[[Lêer:Stele rom.jpg|thumbduimnael|200px|’n [[Stele]] wat twee stelle goddelike triades uitbeeld.]]
Sekere temas kom herhaaldelik op die reis voor. Ra oorkom verskeie struikelblokke op sy pad, en dit stel die moeite voor wat nodig is om ''maät'' te handhaaf. Die grootste uitdaging is die teenstand van [[Apep]], ’n slanggod wat die vernietigende aspek van wanorde voorstel en wat dreig om die songod te vernietig en die skepping in ’n chaos te dompel.<ref>Hart 1990, bl. 52–54</ref> In baie van die tekste slaag Ra met die hulp van ander gode wat saam met hom reis; hulle verteenwoordig verskeie kragte wat nodig is om Ra se gesag te handhaaf.<ref>Quirke 2001, bl. 45–46</ref> Tydens sy reis bring Ra ook lig na die Doeat en gee lewe aan die geseënde dooies daar. Sy vyande – mense wat ''maät'' ondermyn het – word gemartel en in donker putte of mere van vuur gegooi.<ref>Hornung 1992, bl. 95, 99–101</ref>
 
Lyn 129:
== Invloed op die Egiptiese kultuur ==
=== In godsdiens ===
[[Lêer:SethAndHorusAdoringRamsses crop.jpg|thumbduimnael|250px|Set en Horus ondersteun die farao. Die versoening van die mededingende gode weerspieël die eenheid van Egipte onder die bewind van sy koning.<ref>te Velde, Herman, "Seth", in Redford 2001, vol. III, bl. 269–270</ref>]]
Omdat die Egiptenare selde teologiese idees eksplisiet beskryf het, vorm die implisiete idees van mitologie ’n groot deel van die basis vir godsdiens. Die doel van die Egiptiese godsdiens was die handhawing van ''maät'' en die idees wat die mites weergegee het, is beskou as noodsaaklik vir ''maät''. Die rituele van die Egiptiese godsdiens was bedoel om die mitiese gebeure en die idees wat hulle verteenwoordig, weer eens ’n werklikheid te maak en om ''maät'' so te hernu.<ref name="Tobin 27"/> Daar is geglo die rituele bereik hierdie effek deur die krag van ''heka'', dieselfde verbintenis tussen die fisieke en die goddelike ryk wat die oorspronklike skepping moontlik gemaak het.<ref>Ritner 1993, bl. 246–249</ref>
 
Lyn 139:
 
=== In kuns ===
[[Lêer:Hidden treasures 19.jpg|thumbduimnael|links|200px|’n Begrafnis-gelukbringer in die vorm van ’n kewer.]]
Illustrasies van gode en mitiese gebeure het saam met godsdienstige geskrifte verskyn in tempels, grafkelders en begrafnistekste.<ref name="Traunecker 1"/> Mitologiese tonele in Egiptiese kuns kom selde in ’n verhalende volgorde voor; individuele tonele verskyn in godsdienstige kunswerke, dikwels uitbeeldings van die herlewing van Osiris.<ref>Baines 1991, bl. 103</ref>