Klinker: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Addbot (besprekings | bydraes) |
No edit summary |
||
Lyn 1:
{{Akkuraatheid}}
'n '''Klinker''', ook '''vokaal''' genoem, is 'n klank in gesproke [[taal]], soos die [[Afrikaans]]e ''a'' {{IFA|[ɑː]}} of ''ou'' {{IFA|[oʊ]}}, wat met 'n oop spraakkanaal uitgespreek word sodat daar nêrens bo die glottis lugdruk opgebou word nie.<ref name=Truax /> Lug beweeg dus ongehinderd deur die spraakkanaal by die mond uit sonder merkbare ruis- knal- of plofgeluide. Dit staan in teenstelling met [[konsonant]]e, soos ''sj'' {{IPA|[ʃː]}} waar 'n versperring of sluiting in die spraakkanaal voorkom. Klinkers is normaalweg stemhebbend maar wanneer gefluister word vibreer die stembande nie en word klinkers stemloos uitgespreek.<ref name=Truax />▼
▲'n '''Klinker''', ook '''vokaal''' genoem, is 'n klank in gesproke [[taal]], soos die [[Afrikaans]]e ''a'' {{IFA|[ɑː]}} of ''ou'' {{IFA|[oʊ]}}, wat met 'n oop spraakkanaal uitgespreek word sodat daar nêrens bo die glottis lugdruk opgebou word nie.<ref name=Truax/> Lug beweeg dus ongehinderd deur die spraakkanaal by die mond uit sonder merkbare ruis- knal- of plofgeluide. Dit staan in teenstelling met [[konsonant]]e, soos ''sj'' {{IPA|[ʃː]}} waar 'n versperring of sluiting in die spraakkanaal voorkom. Klinkers is normaalweg stemhebbend maar wanneer gefluister word vibreer die stembande nie en word klinkers stemloos uitgespreek.<ref name=Truax/>
Verskillende klinkers word van mekaar onderskei deur die presiese vorm en volume van die mond- en neusholte. Eersgenoemde word grootliks deur die posisie van die tong en lippe bepaal.<ref name=Truax>Barry Truax, redeakteur, [http://www.sfu.ca/sonic-studio/handbook/ HANDBOOK FOR ACOUSTIC ECOLOGY], [http://www.sfu.ca/sonic-studio/handbook/Vowel.html VOWEL], Tweede Uitgawe, 1999, besoek op 22 Maart 2009</ref> Die beperkings van die mondholte en die manier waarop die tong gemanipuleer word beteken dat daar drie ekstreme posisies is wat tot klinkerklanke kan lei. As die tongliggaam vorentoe en tot byna teen die verhemelte gestoot word, word die [i] geproduseer. As die tongliggaam laer geplaas word terwyl die agterkant van die tong na die verhemelte gestoot word, word die [u] klank gevorm. Ten slotte, as die liggaam en die agterkant van die tong beide weg van die verhemelte geplaas word en die gebied tussen die larinks en die mond (die "farinks"), venou word, word die klank [ɑ] geproduseer.<ref name=Gasser>Michael Gasser, [http://www.indiana.edu/~hlw/index.html "How Language Works (edition 3.0)], [http://www.indiana.edu/~hlw/PhonUnits/vowels.html Vowels], Besoek op 22 Maart 2009</ref>
Line 12 ⟶ 9:
Die letters '''a, e, i, o, u''' en '''y''' word eweneens klinkers genoem, maar dié letters se klank hang af van die letters wat dit omring. Om verwarring te voorkom sal ons in die vervolg van hierdie artikel konsekwent 'klinker' noem waar ons die klank bedoel. Die versameling klinkers in Afrikaans is sterk afhanklik van die dialek. Wanneer ons praat van 'die' Afrikaanse klinkers, dan bedoel ons gemakshalwe [[Standaardafrikaans]] se klinkers.
[[Diftong]]e is klinkers waar die vorm van die spraakkanaal tydens die uitspreek van die klank aangepas word. Dit staan in teenstelling met suiwer klinkers met 'n vaste spraakkanaalvorm en tong posisie.<ref name=Truax />
== Uitspraak ==
{{Klinkers}}
[[Lêer:Cardinal vowels-Jones x-ray.jpg|
Daniel Jones het die hoofklinkerstelsel ontwikkel om klinkers in terme van gemene eienskappe te beskryf. Die eienskappe wat deur Jones geïdentifiseer is is ''hoogte'' (vertikale dimensie), ''backness'' (horisontal dimensie) en ''rondheid'' (lipposisie). Hierdie parameters word in die skematiese IFA klinkerdiagram na regs aangetoon. Daar is geter ook ander klinkerkenmerke soos die velum posisie (nasaliteit), tipe ''vocal fold vibration (phonation)'', en tongwortel posisie.
Line 54 ⟶ 51:
|}
Die gedekte klinkers /a/, /e/, /o/ en /u/ kom by sommige sprekers ook voor as neusklinkers: /ã/, /ẽ/, /õ/ en /ũ/.
Die vier Afrikaanse neusklinkers:
Line 60 ⟶ 57:
{| align="center" border="0" cellspacing="6"
|-----
| /ã/ || /ẽ/ || /õ/ || /ũ/
|-----
| gans || vent || hond || kuns
|}
==== Vrye klinkers ====
Daar is sewe vrye klinkers: die /a:/ van ''raak'', die /e:/ van ''reep'', die /i/ van ''riet'', die /o:/ van ''rook'', die /y:/ van ''nuut'', die /ø:/ van ''reuk'' en die /u:/ van ''roer''. Die vrye klinkers word ook lang klinkers genoem, maar ook hierdie benaming kan tot verwarring lei omdat die verskil in lengte met die gedekte klinkers dikwels nie groot is nie en omdat die ''lang'' klinkers self nog verleng word voor die /r/. Vergelyk ''raak'' en ''raar'', ''boer'' en ''roer''. Met die benaming ''vrye klinkers'' word bedoeld dat hulle ''vryelik'' kan voorkom, d.w.s. dat hulle nie alleenlik in geslote lettergrepe soos ''boer'' en ''neus'' voorkom nie, maar ook in oop lettergrepe soos ''toe'' en ''na''.
Die sewe vrye klinkers:
{| align="center" border="0" cellspacing="6"
|-----
Line 97 ⟶ 94:
| tuur
| bier
| <
| vêr
| taak
Line 127 ⟶ 124:
=== Tweeklanke ===
Daar is drie suiwer [[tweeklank]]e: die /əi/ van ''geitjie'' of ''tyd'', die /œy/ van ''luid'' en die /œu/ van ''goud'' of ''trauma''. By suiwer tweeklanke gaan dit nie om 'n kombinasie nie, maar om 'n vermenging van klinkers. Die twee klinkers is nie apart hoorbaar nie.
Die drie suiwer tweeklanke in Afrikaans is:<ref>Coetzee, Anna E. 1985. ''Afrikaanse Fonetiek''. Derde uitgawe. Pretoria: Academica.</ref>
{| align="center" border="0" cellspacing="6"
|-----
Line 139 ⟶ 136:
=== Onegte tweeklanke ===
Voorts bevat Afrikaans sewe onegte tweeklanke. By onegte tweeklanke gaan dit nie om 'n vermenging maar om 'n kombinasie van klinkers. Die klinkers bly apart hoorbaar. Vyf kombinasies eindig op /ie/ of /j/ en twee op /oe/ of /u/.
Die sewe onegte tweeklanke in Afrikaans is:
Line 155 ⟶ 152:
== Enkelvoudig teenoor saamgestel ==
'n Ander manier om klinkers te rangskik, is deur te stel dat daar enkelvoudige en saamgestelde klinkers bestaan. Enkelvoudige klinkers se klanke verander gedurende die uitspraak nie en hulle kan dus ewegoed kort of lank uitgespreek word; saamgestelde klinkers ([[tweeklank]]e) vorm gedurende die uitspraak een klankverloop.
Dit is opvallend dat tussen die enkelvoudige klinkers daar vier is wat met twee letters geskryf word: dit is almal 'lang' klinkers. Die klinkers wat met een letter geskryf word klink meestal kort, maar hulle het ook 'n lang variant wat die letter R voorafgaan, wat gevolglik anders geskryf word:
Voorbeelde van lang variante van kort enkelvoudige klinkers:
{| align="center" border="0" cellpadding="3"
|-----
| i || e || o || u
|-----
| b'''ee'''r || bl'''è'''r || d'''oo'''r
| d'''eu'''r
|}
Line 172 ⟶ 169:
Die drie klanke van die alleenstaande e:
{| align="center" border="0" cellpadding="3"
|-----
| l'''e'''we || lew'''e''' || l'''e'''s
|-----
| iə || ə || ê
|}
| |||