SI-stelsel: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
Xqbot (besprekings | bydraes)
k Robot: tt:СИ is 'n goeie artikel; kosmetiese veranderinge
No edit summary
Lyn 1:
[[Lêer:FourMetricInstruments.JPG|thumbduimnael|upright=1.35|Vier metrieke maat-toestelle - 'n [[Termometer]] ([[Celsius|Grade Celsius]]), 'n 1 kg gewig, 'n 2 m [[maatband]] en 'n [[multimeter]] wat [[volt]]s, [[ampere|amps]] and [[ohm]]s kan meet]]
 
Die '''internasionale eenheidstelsel''' (genoem die '''SI'''-stelsel vanuit die [[Frans (taal)|Franse]] frase, ''Système International d'Unités'') is die mees gebruikte [[stelsel van eenhede]] in die wêreld. Dit word in alledaagse handel gebruik in byna elke land buiten die [[Verenigde State]], [[Liberië]] en [[Myanmar]] en word ook wêreldwyd gebruik vir wetenskaplike en ingenieurswerk. In 1960, is SI gekies as die beste sub-stel van die bestaande [[meter]]-[[kilogram]]-[[sekonde]] (MKS) stelsel van eenhede eerder as die ouer centimeter-gram-sekonde (CGS) eenheidstelsel. Verskeie nuwe eenhede is later bygevoeg. Daar word soms na die SI-stelsel verwys as die '''metrieke stelsel''' (veral in die Verenigde State, wat dit nog nie aangeneem het nie al het die gebruik daar begin toeneem). Die internasionale eenheidstelsel verwys na 'n spesifieke groep mates wat afgelei en uitgebrei is vanuit die metrieke stelsel; alle metrieke eenhede word egter nie as SI-eenhede aanvaar nie.
Lyn 15:
|pages= 190–194
|language = Engels
|publisher= The Royal Society
|accessdate= 2011-03-06}}<br />[http://www.metricationmatters.com/docs/WilkinsTranslationLong.pdf Reproduction (33 &nbsp;MB)];
[http://www.metricationmatters.com/docs/WilkinsTranslationShort.pdf Transcription (126 &nbsp;kB)]</ref> en die Franse priester Gabriel Mouton ([[1670]]).<ref name = Mouton>{{MacTutor|title=Gabriel Mouton|id=Mouton|date=January 2004}}</ref>
Dit is ontwikkel deur Franse wetenskaplikes en het 'n groot hupstoot gekry tydens die [[Franse Rewolusie]] van [[1789]]. In [[1795]] het die stelsel wetlik verpligtend geword, maar dit was onmoontlik om die navolging daarvan af te dwing en daar was baie teenstanders. In [[1812]] het Napoleon die stelsel weer afgeskaf, maar die Verenigde Koninkryk van die Nederlande (Nederland + België) het dit in 1820 weer ingestel. Koning Willem I het sodoende gepoog om 'n bietjie eenheid in sy koninkryk te skep. Langsamerhand is dit wêreldwyd in gebruik geneem. Met ingang 2005 is dit nog net in die Verenigde State waar die stelsel nie wetlik afgedwing word nie.
 
Die metrieke stelsel het gepoog om eenhede te kies wat nie arbitrêr vasgestel is nie, wat dog steeds prakties sou wees, en wat mooi ingeskakel het met die rewolusie se amptelike ideologie van ''suiwere rede''; dit is voorgestel as 'n noemenswaardige verbetering oor die inkonsekwente eenhede wat voor dit in gebruik was en waarvan die waarde dikwels afgehang het van die streek.
 
[[Lêer:Kilometre definition.svg|pic|200px|regs|thumbduimnael|Een '''meter''' was bedoel om gelyk aan 1/10&nbsp;000&nbsp;000<sup>ste</sup> van die afstand van die [[Noordpool]] tot by die [[ewenaar]] te wees]]
Die belangrikste eenheid is dié van lengte: een meter was bedoel om gelyk aan 1/10&nbsp;000&nbsp;000<sup>de</sup> van die afstand van die pole tot by die [[ewenaar]] langs die lengtelyn deur [[Parys]] af te wees. Die afstand is ongeveer 10% langer as 'n [[jaart]]. Later is 'n platinumstaaf met 'n onbuigsame deursnee in die vorm van 'n X vervaardig om as 'n maklik bruikbare standaard te gebruik om 'n meter se lengte te bevestig. Vanweë die feit dat dit moeilik was om die lengte van 'n meridiaankwadrant in die [[18de eeu]] te meet, was die eerste platinum prototipe 0,2&nbsp;millimeters te kort. Daar is toe later besluit om 'n veelvoud van 'n spesifieke straling se golflengte te gebruik om die (onveranderde) lengte op 'n abstrakte manier te definieer en uiteindelik is daar besluit om die meter te definieer as die afstand wat lig in 'n spesifieke typerktydperk aflê in 'n vakuum.
 
[[Lêer:CubeLitre.svg|pic|200px|links|thumbduimnael|'''Een liter''' is gelyk aan die volume van 'n [[kubus]] met kante van 10&nbsp;cm en die '''kilogram''' was oorspronklik bedoel as een liter water met 'n [[temperatuur]] van die [[smeltpunt]] van [[ys]].]]
Die oorspronklike basiseenheid van massa in die metrieke stelsel was die gram, maar dit is vinnig verander na kilogram, wat gedefinieer is as die massa van suiwer gedistilleerde water by sy hoogste digtheid (+3.98 grade Celsius) wat in 'n kubus waarvan die kante afmetings het van 1/10<sup>de</sup> van 'n meter. Een kilogram is ongeveer 2.2&nbsp;[[pond]]. Die kubiese ruimte is ook 'n [[liter]] genoem sodat die volumes van verskillende vloeistowwe maklik daarmee vergelyk kon word. Teen [[1799]] is 'n platinumsilinder vervaardig om as die standaardgewig vir 'n kilogram te dien, dus het geen watergebaseerde standaard ooit gedien as die primêre standaard toe die metrieke stelsel elders in gebruik geneem is nie. In [[1890]] is die silinder met 'n ander vervang wat uit 90% platinum-, 10% iridiumlegering bestaan het en het sedertdien as die standaard bly dien en word in 'n kluis iewers in [[Parys]] bewaar.
 
Lyn 37:
 
== Basis ==
Die SI-stelsel is op sewe [[SI-basiseenheid|basiseenhede]] gebou, die [[kilogram]], [[meter]], [[sekonde]], [[ampère]], [[kelvin]], [[mol (eenheid)|mol]] en [[kandela]]. Hierdie eenhede word gebruik om die verskeie [[SI afgeleide eenheid|afgeleide eenhede]] te definieer.<ref name=SI>{{cite book
| author = International Bureau of Weights and Measures
| authorlink = International Bureau of Weights and Measures
| year = 2006
| url = http://www.bipm.org/utils/common/pdf/si_brochure_8_en.pdf
| title = The International System of Units (SI)
| edition = 8th
| isbn = 92-822-2213-6 }}</ref>{{rp|§&nbsp;2.1}}
 
Die SI-stelsel definieer ook 'n aantal [[SI-voorvoegsel]]s om saam met die eenhede te gebruik: wanneer enige van hierdie met 'n eenheidnaam gebruik word, definieer dit die aantal onderverdelings of veelvoude van die eenheid. Die voorvoegsel ''kilo'' stel veelvoude van 'n duisend voor, dus is die ''kilo''meter 'n 1&nbsp;000 meter, die ''kilo''gram 'n 1&nbsp;000 gram ensovoorts. Neem kennis dat 'n miljoenste van 'n kilogram 'n milligram is en nie 'n mikrokilogram nie.
 
== SI-skryfstyl ==
[[Lêer:PRC Expressway RoadSign Distances.jpg|thumbduimnael|Padbord in [[Volksrepubliek van Sjina|Sjina]], vlakby [[Beijing]]. Die simbool "km" is internasionaal en is dus dieselfde in alle tale.]]
Die skryfstyl van SI is internationaalinternasionaal behlawebehalwe wanneer die name van die eenhede voluit geskryf is. In daardie geval gebruik 'n mens die gewone reëls vir die taal in kwesiekwessie.<ref name=SI />{{rp|§&nbsp;5}}
* Simbole word in kleinletters geskryf, behalwe vir die simbole wat afgelei word van die naam van 'n persoon. Dit beteken dat die [[simbool]] vir "[[pascal (eenheid)|pascal]]", die SI-eenheid vir [[druk]], wat na [[Blaise Pascal]] vernoem is, [[Pascal|Pa]] is. Die amptelike SI-brosjure lys die simbool vir die liter as 'n toegelate uitsondering op die hoofletter reël en kan dit met of 'n hoof- of kleinletter geskryf word.
* Simbole word in enkelvoud geskryf, bv 25&nbsp;kg (en nie "25&nbsp;kge" nie, ook nie "25&nbsp;kgs" in Engels nie).
* Simbole, anders as afkortings, het nie 'n punt (.) aan die einde nie.
* Eenhede is selfstandige naamwoorde en hul formvorm volg gewone reëls vir die taal in kwesiekwessie. Dus in Afrikaans is die eerste letter van 'n eenheid 'n klein letter (behalwe as dit die eerste woord 'n sin is). Aan die ander kant, as 'n mens in Duits skryf, is die eerste letter van 'n eenheid 'n hoofletter want, volgens the Duitse spelreëls, is die eerste letter van selfstandige naamwoorde altyd 'n hoofletter.* Volgens [[ISO|ISO]] 80000]] is dit verkies dat eenheids simbole in regop Romeinse letters gedruk word en dat groothede in skuinsgedrukte letters gedruk word.<ref>{{Citecite book
|url= http://www.bipm.org/utils/common/documents/jcgm/JCGM_200_2008.pdf
|title=International vocabulary of metrology - basic and general concepts and associated terms
|publisher= Joint Committee on Guides for Metrology (JCGM)
|year=2008
|edition=3}}</ref> Dus skryf 'n mens, "m" vir meter en "K" vir kelvin, maar "''V = IR''" ([[Ohm se wet]]) om dit van wiskundige en fisiese veranderlikes te onderskei.
* Aangesien dat die skriftelik vorm van die letter "l" en die syfer "1" amper dieslefdedieselfde is, het die [[CGPM]] in 1979 die beslissing geneem dat òf die hoofletter "L" òf die klein letter "l" as simbool vir die [[liter]] gebruik mag word maar die 2002 uitgawe van die [[AWS]] dui aan dat die liter met "''l''" (skuinsgedrukte kleinletter-l) geskryf moet word om verwarring met die syfer 1 voor te kom.
* 'n Spasie moet tussen die getalle en die simbole gelaat word: 2.21&nbsp;kg, 7.3·10<sup>2</sup>m<sup>2</sup>. Daar is 'n uitsondering op hierdie reël. Die simbole vir vlakke se hoeke in grade, minute en sekondes ( °, ′ en ″) word direk na die getal geplaas met geen spasie tussenin nie.
* SI gebruik spasies om desimale syfers in stelle van drie te skei. Bv. 1&nbsp;000&nbsp;000 of 342&nbsp;142 (in teenstelling met die kommas en punte van ander stelsels, bv. 1,000,000 of 1.000.000).
Lyn 72:
 
=== Basiseenhede ===
Die volgende eenhede is die fundamentele eenhede waaruit al die ander afgelei is, hulle is dimensioneel onafhanklik. Die definisies hieronder word algemeen aanvaar.<ref name=SI />{{rp|§&nbsp;2.1}}
 
{{SI_basiseenhedeSI basiseenhede}}
 
=== Dimensielose afgeleide eenhede ===
Die volgende SI -eenhede word afgelei vanuit die basiseenhede en is dimensieloos.<ref name=SI />{{rp|§&nbsp;2.2.3}}
 
{{Dimensielose SI-eenhede}}
 
=== Afgeleide eenhede met spesiale name ===
Basiseenhede kan saamgevoeg word om eenhede af te lei vir die meet van ander hoeveelhede. Sommiges het spesiale name gekry.<ref name=SI />{{rp|§&nbsp;2.2}}
<!--
Die SI Standaard skryf voor dat al die eenhede afkomstig van name met 'n hoofletter geskryf word
-->
Lyn 90:
 
=== Nie SI-eenhede wat aanvaar is vir gebruik saam met SI ===
Die volgende eenhede is nie SI-eenhede nie maar word aanvaar vir gebruik saam met die SI -stelsel.<ref name=SI />{{rp|§&nbsp;4}}
 
{{Aanvaarbare SI-eenhede}}
 
=== SI-voorvoegsels ===
Die volgene SI-voorvoegsels kan gebruik word by enige van bostaande eenhede om 'n veelvoud of verdeling van die oorspronklike eenheid aan te dui.<ref name=SI />{{rp|§&nbsp;3.1}}
 
{{SI-voorvoegsels}}
Lyn 106:
|page = 168
|title = Report of the secretary of the Treasury on the construction and distribution of weights and measures
|year = 1857}}</ref><ref name=SI />{{rp|§&nbsp;3.1}}
{{Verouderde SI-voorvoegsels}}
 
Lyn 134:
* [http://www.unics.uni-hannover.de/ntr/russisch/si-einheiten.html5 Cyrillic transcription of SI symbols]
* Judson, Lewis B., ''Weights and Measures Standards of the United States: A brief history'', [[NIST|NBS]] Special Publication 447, orig. iss. October 1963, updated March 1976 ([http://ts.nist.gov/ts/htdocs/200/202/SP%20447.pdf 46 page PDF file])
''Pro-metrieke-stelsel drukgroepe
* [http://niagara.cioc.ca/details.asp?RSN=5108&Number=0 Die Canadian Metric Association]
* [http://www.ukma.org.uk/ Die UK Metric Association]