Moldowa: Verskil tussen weergawes

|leuse =

|volkslied = ''Limba Noastră''<br /><small>''([[Roemeens]] vir: "Ons Taal")''</small><br /><center>[[Lêer:Imnul Republicii Moldova US NAVY.ogg]]</center>

|hoofstad = [[Chişinău]]

{{Koördinate|47|0|N|28|55|O}}

|longEW = O

|grootste_stad = [[Chişinău]]

|oppervlak_rang = 138^ste

|oppervlak_grootte =

|oppervlakmi² = 13&nbsp;067

|persent_water = 1,4

|bevolking_sensus_jaar = 2004

|BBP_PPP_rang =

|BBP_PPP_per_kapita_rang =

|BBP_rang =

|BBP_per_kapita_rang =

|onafhanklikheidstipe = Onafhanklikheid

|onafhanklikheidsgebeure = • Soewereiniteit verklaar<br />• Onafhanklikheid verklaar<br />• Huidige grondwet

|onafhanklikheidsdatums = <br />van die [[Sowjetunie]]<br />[[23 Junie]] [[1990]]<br />[[27 Augustus]] [[1991]]<br />[[29 Julie]] [[1994]]

|MOI_jaar = 2013

|MOI_kategorie = {{kleur|#fc0|medium}}

|Gini_rang =

|Gini_kategorie = {{kleur|#fc0|medium}}

|geldeenheid = [[Moldawiese leu|Leu]]

 

=== Antieke tyd en Middeleeue ===

In die antieke tyd is die gebied bewoon deur [[Dasiërs|Dasiese stamme]]. Tussen die 1ste en 7de eeu n.C. was die suide van tyd tot tyd onder [[Romeinse Ryk|Romeinse]] en toe [[Bisantynse Ryk|Bisantynse]] heerskappy. Vanweë sy strategiese ligging tussen [[Europa]] en [[Asië]] is die gebied in die laat antieke tyd en vroeë [[Middeleeue]] dikwels binnegeval, onder andere deur die [[Gote]], [[Hunne]], [[Aware]], [[Bulgarye|Magjare]], [[Petsjenege]], [[Koemane]] en [[Mongolië|Mongole]].

 

=== Moderne geskiedenis ===

==== Russiese Ryk ====

Ondanks besware deur die Moldawiese adel het die Ottomaanse Ryk in 1812 kragtens die Verdrag van Boekarest die oostelike helfte van die prinsdom asook [[Khotyn]] en die ou Bessarabië (moderne Boedjak) aan die [[Russiese Ryk]] afgestaan.

 

 

==== Groter Roemenië ====

In die [[Eerste Wêreldoorlog]] het die politieke en kulturele (etniese) bewustheid onder die inwoners van die streek toegeneem, toe 300&nbsp;000 Bessarabiërs opgeroep is om in die Rooi Leër te dien wat in 1917 gestig is. Ná die [[Russiese Rewolusie (1917)|Russiese Rewolusie]] van 1917 is ’n Bessarabiese parlement, Sfatul Ţării, verkies. Dit het die '''Moldawiese Demokratiese Republiek''' op {{OuVormDatum|15 Desember|1917|2 Desember}} uitgeroep binne ’n federale Russiese staat en ’n regering op {{OuVormDatum|21 Desember|1917|8 Desember}} gevorm.

 

Bessarabië het hom op {{OuVormDatum|6 Februarie|1918|24 Januarie}} onafhanklik van Rusland verklaar en die hulp gevra van die [[Frankryk|Franse]] leër wat toe in Roemenië was.<ref>Anthony Babel: La Bessarabie (Bessarabia), Félix Alcan, Genève, Switzerland, 1931</ref> Op {{OuVormDatum|9 April|1918|27 Maart}} het die Sfatul Ţării met 86 stemme teen 3 (met 36 buite stemming) besluit om op sekere voorwaardes met die Koninkryk van Roemenië te verenig.<ref>{{cite book|last=King|first=Charles|authorlink=Charles King (author)|title= The Moldovans: Romania, Russia, and the politics of culture|publisher=Hoover Press|location=|year=2000|chapter=From Principality to Province|url=http://books.google.com/books?id=ldBFWtuv8DQC&pg=PA33|pages=33–35|isbn=0-8179-9792-X|accessdate=2010-10-31}}</ref> Later het Bukovina en Transilvanië ook by die koninkryk aangesluit.

 

Hierdie samesmelting is in die Verdrag van Parys van 1920 deur die [[Geallieerdes van die Eerste Wêreldoorlog|Geallieerdes]] goedgekeur. Dit is egter nie deur al die lede bekragtig nie.<ref name="legal">{{cite journal|title=The Legal Status of the Bukovina and Bessarabia|author=Malbone W. Graham|journal=The American Journal of International Law|month=October | year=1944|volume=38|issue=4|pages=667–673|publisher=American Society of International Law|doi=10.2307/2192802|jstor=2192802}}</ref><ref>{{cite book|last=Mitrasca|first=Marcel|title=Moldova: a Romanian province under Russian rule: diplomatic history from the archives of the great powers|publisher=Algora Publishing|year=2002|chapter=Introduction |url=http://books.google.com/books?id=mZogbSmBR-4C&pg=PA13|page=13|isbn=1-892941-86-4|accessdate=2010-10-31}}</ref> Van die groot magte, soos die VSA en die [[RSFSR|nuwe Kommunistiese Rusland]], het nie Roemeense heerskappy oor Bessarabië goedgekeur nie en laasgenoemde het dit beskou as die besetting van Russiese grondgebied.<ref>Wayne S. Vucinich, ''Bessarabia'' In: ''Collier's Encyclopedia'' (Crowell Collier and MacMillan Inc., 1967) vol. 4, p. 103</ref>

 

==== Sowjet-tydperk (1940–1991) ====

:''Hoofartikel: [[Moldawiese Sosialistiese Sowjetrepubliek]].''

In die [[Stalin]]istiese tydperke 1940–1941 en 1944–1953 het die deportasie van plaaslike inwoners na die [[Oeralgebergte|Oeral]], [[Siberië]] en Noord-[[Kazachstan]] gereeld plaasgevind. Die grootstes hiervan was op 12–13 Junie 1941 en 5–6 Julie 1949, met onderskeidelik 18&nbsp;392 en 35&nbsp;796 mense net uit die Moldawiese SSR.<ref name="tismrep">[http://www.presidency.ro/static/ordine/RAPORT_FINAL_CPADCR.pdf Tismăneanu Report], p. 747 en 752</ref> Ander vorme van vervolging sluit in 32&nbsp;433 politieke arrestasies, waarna mense tereggestel (in 8&nbsp;360 gevalle) of na die [[Goelag]] gestuur is.

 

 

==== Onafhanklikheid (1990) ====

Die eerste demokratiese parlementêre verkiesing in Moldowa is in Februarie en Maart 1990 gehou. Mircea Snegur is verkies tot speaker van die parlement en Mircea Druc tot premier. Op 23 Junie 1990 het die parlement die Verklaring van die Soewereiniteit van die "Sosialistiese Sowjet-republiek Moldova" aanvaar waarin verklaar is dat Moldowiese wette voorrang geniet bo dié van die Sowjetunie.<ref name="lang matei"/> Ná die mislukking van die Sowjet-staatsgreeppoging op [[27 Augustus]] [[1991]], het Moldowa hom onafhanklik verklaar. Roemenië was die eerste land wat sy onafhanklikheid erken het.

 

In die Moldowiese parlementêre verkiesing van 1994 het die Demokratiese Landbouparty ’n meerderheid van die setels gewen en dit was ’n keerpunt in die land se politiek. Nuwe maatreëls is aanvaar om die etniese spanning te verlig. Planne om met Roemenië te herenig is laat vaar<ref name="lang matei"/> en in die nuwe 1994-grondwet is Transnistrië en Gagausië se onafhanklikheid erken.

 

Nadat hy die presidentsverkiesing in 1996 gewen het, het [[Petru Lucinschi]], die voormalige eerste sekretaris van die land se Kommunistiese Party, op 15 Januarie 1997 die tweede president geword (1997–2001) ná Mircea Snegur (1991–1996). In 2000 is die grondwet aangepas om Moldowa in ’n parlementêre republiek te verander waarin die president indirek verkies word in plaas van by die stembus.

 

Nadat hulle 49,9% van die stemme gewen het, het die Party van Kommuniste van die Republiek Moldowa (wat in 1993 weer gewettig is nadat hulle in 1991 verbied is) 71 van die LP-setels gewen en op 4 April 2001 het hulle [[Vladimir Voronin]] tot die land se derde president verkies. Hy is in 2005 herkies. Die land is die eerste staat ná die Sowjet-tydperk waar ’n onhervormde Kommunistiese Party weer aan die bewind gekom het.<ref name="lang matei"/> ’n Nuwe regering is deur Vasile Tarlev (19 April 2001 – 31 Maart 2008) en Zinaida Greceanîi (31 Maart 2008 – 14 September 2009) gevorm.

 

 

== Regering ==

Moldowa is ’n unitêre, parlementêre, verteenwoordigende en demokratiese republiek. Die grondwet van 1994 vorm die raamwerk vir die land se regering. ’n Parlementêre meerderheid van minstens twee derdes is nodig om die grondwet te wysig en dit kan nie verander word in tye van oorlog of ’n nasionale krisis nie. Sekere veranderings kan eers ná ’n referendum gedoen word. Geen veranderings kan aangebring word wat die fundamentele regte van die land se inwoners beperk nie.<ref name="const">[http://www.e-democracy.md/en/legislation/constitution/ The Constitution of the Republic of Moldova], 2000. Besoek op 31-10-2010.</ref>

 

 

=== Buitelandse betrekkinge ===

Ná sy onafhanklikheid van die Sowjetunie het Moldowa betrekkinge met ander Europese lande aangeknoop. Uiteindelike lidmaatskap van die [[Europese Unie]] en neutraliteit definieer die land se riglyne vir buitelandse betrekkinge. In 1995 is Moldowa toegelaat tot die Raad van Europa.

 

 

=== Weermag ===

Die Moldowiese weermag bestaan uit die leër en lugmag. Die land het al die wapenbeheervereistes van die voormalige Sowjetunie nagekom en op 30 Oktober 1992 die Verdrag oor Konvensionele Weermagte in Europa bekragtig, wat groot perke stel wat betref sleutelkategorieë van konvensionele militêre toerusting. Die land het die voorwaardes van die Atoomwapensperverdrag in Oktober 1994 in [[Washington, D.C.]] aanvaar. Dit het geen [[kernwapen|kern-]], biologiese of chemiese wapens nie.

 

Ná Rusland se finansiële krisis van 1998 het Moldowa groot vordering gemaak om makro-ekonomiese en finansiële stabiliteit te bereik en te handhaaf. Tog is lewensomstandighede van ’n lae gehalte in verhouding met ander oorgangsekonomieë. Min is in die afgelope dekade gedoen om die land minder kwesbaar te maak. Ná ’n groot ekonomiese agteruitgang, maatskaplike en ekonomiese uitdagings, en energieprobleme is Moldowa een van die lande in Europa met die laagste inkomste per capita.

 

In 2005 het sowat 20,8% van die bevolking onder die broodlyn gelewe en minder as $2,15 per dag verdien. Die BBP en menslike-ontwikkelingsindeks is ver onder die wêreldgemiddelde. Die BBP in 2011 was maar $12,15&nbsp;miljard.<ref>web|url=http://www.indexmundi.com/moldova/gdp_(purchasing_power_parity).html</ref>

 

 

=== Tale ===

Die 1994-grondwet van Moldowa gee [[Moldawies]] aan as die amptelike taal en die [[alfabet]] waarin dit geskryf word, is [[Latynse alfabet|Latyns]].<ref name="Constitution">{{cite web|url= http://www.e-democracy.md/en/legislation/constitution/|title= Article 13, line 1 – of Constitution of Republic of Moldova}}</ref> In 1991 se onafhanklikheidsverklaring word die amptelike taal as [[Roemeens]] aangegee.<ref>[http://www.moldova-suverana.md/index.php?start_from=&ucat=7&subaction=showfull&id=1156426235&archive=1156767681& Declaraţia de independenţa a Republicii Moldova], Moldova Suverană</ref><ref>[http://ec.europa.eu/translation/language_aids/recognition/field_guide_main_languages_of_europe_en.pdf A Field Guide to the Main Languages of Europe – Spot that language and how to tell them apart]{{dead link|date=August 2012}}, Europese Kommissie</ref> In 1989 se staatstaalwet word gepraat van ’n Moldowies-Roemeense taalidentiteit.

 

 

=== Opvoeding ===

Daar is 16 staats- en 15<ref>{{cite web |url=http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/links/National-reports-2007/National_Report_moldova2007.pdf |title=Bologna Process Template for National Reports: 2005–2007 (Moldova) |last=Moldovanu-Batrinac |first=Viorelia |date=18 December 2006 |work=Bologna Process website |publisher=European Higher Education Area |page=3 |accessdate=2 Julie 2010}}</ref> privaat instellings vir hoër onderwys in Moldowa, met altesaam 126&nbsp;100 studente (104&nbsp;300 in staatsinstellings en 21&nbsp;700 in privaat instellings). Die getal studente per 10&nbsp;000 inwoners het konstant toegeneem sedert die verbrokkeling van die Sowjetunie; dit was 217 in 2000–2001 en 351 in 2005–2006.

 

 

== Kultuur ==

Deurdat Moldova op die kruispad van Roemeense, Slawiese en ander beskawings lê, het die land sy kultuur verryk met van die tradisies van sy bure en ander invloedsbronne.

 

 

=== Kos ===

Moldowiese kos stem baie ooreen met dié van Roemenië, en het sterk invloede van Russiese, Turkse en Oekraïnse geregte. Hoofgeregte sluit in [[bees]]vleis, vark, [[aartappel]]s, [[kool (plant)|kool]] en ’n verskeidenheid graansoorte. Gewilde drankies is Moldowiese [[wyn]], [[brandewyn]] en [[bier]].

 

 

=== Musiek ===

Onder Moldowië se bekendste komponiste is Gavriil Musicescu, Ştefan Neaga en Eugen Doga.

 

== Eksterne skakels ==

{{CommonsKategorie|Moldova}}

* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/moldova.htm Moldova, Republic of] van ''UCB Libraries GovPubs''.

* [http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-17601580 Moldowa op die BBC-webtuiste]

{{Lande van Europa}}

{{SEVA}}

 

[[Kategorie:Moldowa| ]]