Noorweë: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
k →‎Eksterne skakels: Link FA is now handled by Wikidata, removed: {{Link FA|ar}} (3) using AWB (10861)
Voyageur (besprekings | bydraes)
k Hersien
Lyn 74:
Noorweë is die sesde grootste land in Europa, maar ook een van sy ylbevolkstes met slegs 14 inwoners per vierkante kilometer. Die bevolking is oneweredig oor die land versprei, met groot konsentrasies in die kusgebiede van Suid- en Wes-Noorweë. Die hoofstad van Noorweë is [[Oslo]]. Ander belangrike stede is [[Bergen, Noorweë|Bergen]], [[Trondheim]] en [[Stavanger]]. Hierdie vier stedelike sentra behels sowat 'n kwart van die Noorse bevolking, terwyl groot dele van die sentrale berggebiede en die noordelike landsdele ongerep en byna onbewoon is.
 
Noorweë is 'n [[grondwetlike monargie]]. Die huidige koning is [[Harald V van Noorweë|Harald V]]; premier is [[Erna Solberg]]. Noorweë was 'n selfstandige koninkryk van die [[9de eeu]] tot [[1397]], waarna dit in die [[Kalmarunie|Unie van Kalmar]] opgeneem is saam met [[Denemarke]] en Swede. Toe Swede in [[1521]] die Unie verlaat het, het Noorweë 'n provinsie van Denemarke geword. Dit het onder Deense gesag gebly tot dit in [[1814]] in Sweedse hande oorgegaan het. Noorweë het daarmee 'n eie grondwet en meer selfbestuur gekry. In [[1905]] het Noorweë weer 'n onafhanklike staat met koning [[Haakon VII van Noorweë|Haakon VII]] as staatshoof geword.
 
In teenstelling met sy buurlande Swede en Finland het Noorweë nie by die [[Europese Unie]] aangesluit nie, maar is nogtans 'n lidstaat van die [[NAVO|Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie]] (NAVO). Die samewerking met ander Skandinawiese lande in die [[Nordiese Raad]] is veral op sosiale welvaart en opvoeding gemik.
Lyn 85:
Na die seeroete vanaf Karmøy en verder noordwaarts is vroeër verwys as ''Norðrvegr'' of "Roete na die Noorde". Hierdie benaming, wat oorspronklik deur Gote en Dene gebruik is, het net soos ''Vestrvegr'', ''Austrvegr'' of ''Suðrvegr'' geleidelik tot 'n geografiese naam vir die gebied ontwikkel wat ook in tale soos [[Engels]], [[Duits]] en [[Frans]] gebruik is om na die Wes-Skandinawiese land te verwys.
 
[[Lêer:Nicolò Zeno, Girolamo Ruscelli. Septenirionalivm Partivm Nova Tabvla. ca.1599.jpg|thumb|regs|250px|'n Yslandse kaart van Noord-Europa uit die jaar [[1599]]]]
Op 'n later tydstip is die skeepsroete se naam gebruik om na die land te verwys wat aan die oostelike kant geleë was. Dit is nie presies bekend wanneer ''Østlandet'' gebruik is om na die land langs die ''Norðrvegr'' te verwys nie, aangesien hierdie gebied in die [[12de eeu]] meestal aan die Deense konings belastingpligtig was.
 
In Ottar se verslag vir die Engelse koning Alfred, wat omtrent die jaar [[880]] geskryf is, word die terme ''Norðweg'' en ''Norðmannaland'' gebruik. Die rune-inskrifte op een van die Deense Jelling-stene, wat omstreeks [[980]] ontstaan het, gebruik die akkusatief ''Nuruiak'' wat van die nominatief ''Norvegh'' afgelei is. [[Middeleeue|Middeleeuse]] Yslandse handskrifte verwys na die land as ''Noreg(h)r'' of ''Norveg(h)r''.
 
In die [[14de eeu]] is die naam saamgetrek tot die nominatief-vorms ''Noreg(h)e'', ''Norig(h)e'' en ''Norg(h)e''. Ná hierdie eeu het nominatiewe soos ''Norie'' en ''Nories'' ontstaan waarby die ''i'' as 'n j-klank uitgespreek is (soos in die huidige Sweedse benaming vir Noorweë). Vanaf [[1450]] kom die variant ''Noreg(h)'' nog skaars voor, terwyl ''Norg(h)e'' al hoe meer gebruiklik raak, as' n gevolg van die nasionale gemeenskap [[Denemarke-Noorweë]] en dus die invloed van die [[Deens]]e taal.
 
Ivar Aasen het die dialektiese vorm ''Norig'' gebruik toe hy in die [[19de eeu]] die Noorse skryftaalvariant [[Nynorsk|Landsmål]] geskep het. In [[1917]] het die variante ''Norig'' en ''Noreg'' gelyke status in Landsmål gekry, maar met die spellingshervorming van die jaar [[1938]] het ''Noreg'' die eenheidsvorm in [[Nynorsk]] geword. In [[Bokmål]] en Riksmål was ''Norge'' steeds die enigste woordvorm.
 
== Geografie ==
Lyn 172:
Die gebied rondom die Oslofjord was die eerste waar mense in die tydperk tussen 4 000 en 3 000 v.C. begin het om na landbou oor te skakel. Argeologiese vondse, wat uit die Bronstydperk (1 500 tot 500 v.C. dateer), getuig dan ook van 'n vroeë agrariese beskawing wat veral in die suide van die land uitgebrei het. In plaas van stene, bene en hout is werktuie nou meestal van brons vervaardig, akkers is met perde en ploeë bewerk, en skaapwol het huide as die belangrikste materiaal vir die klerevervaardiging vervang. Die bewoners van Noord-Noorweë was in hierdie periode nog steeds jagters wat hulle in groter nedersettings in die gewes Finnmark in dier uiterste noorde gevestig het.
 
Brons- en glasvoorwepe asook wapens wat in die periode van die [[Romeinse Ryk]] (0-[[400]] n.C.) vir begrafnisrituele gebruik is, verwys na die destydse handelsbetrekkinge met die beskawings van Suid-Europa. Die destydse bewoners van Noorweë het danksy die suidelike invloede ook hul eerste rune-alfabet ontwikkel.
 
Argeologiese vondse dui daarop dat ook Noorweë deur die onstuimige tydperk van die Europese Volksverhuisings (400 tot [[550]]) geraak is. Boereplase in kleiner gebiede toon dat die land destyds al relatief digbevolk en die kusgebiede onbebos was. Die plaaslike stamme het hulle met versterkings teen potensiële aanvallers beskerm: oorblyfsel van hierdie soort bouwerke is oor 'n afstand van 50 kilometer aan die oosoewer van die grootste meer in die land, die Mjøsa, gevind.
 
=== Die Wiking-tydperk ===
Lyn 180:
Vanweë die gebrek aan skriftelike oorlewerings moet die geskiedenis van die [[Wikings|Wiking-tydperk]] aan die hand van argeologiese vondse en die Nordiese saga's bestudeer word. Alhoewel die saga's eers later neergeskryf is, baseer hulle op mondelinge oorlewerings wat van een generasie na die volgende toe oorgedra is.
 
Baie deskundiges beskou die aanval op en die plundering van die [[klooster]] Lindisfarne voor die kus van Noordoos-Engeland in die jaar [[793]] as die begin van die Wiking-tydperk. As gevolg van hulle rooftogte word die Wikings in sekere dele van Wes- en Suidwes-Europa nog steeds as wrede barbare beskryf wat nedersettings verwoes en hul bewoners dikwels in slawerny verkoop het. Alhoewel dit een aspek van die rol is wat die Wikings in die vroeë Middeleeuse geskiedenis gespeel het, het hulle steeds ook as vreedsame handelaars en setlaars opgetree. Noorse Wikings het nedersettings op die [[Orkney|Orkney-]], Shetland- en Hebride-eilande gestig, asook op die eiland [[Man (eiland)|Man]] gestig en hulle daarnaas op die [[Skotland|Noord-Skotse]] vasteland en in [[Ierland]] gevestig. Die huidige Ierse hoofstad [[Dublin]] is in [[840]] deur Wikings gestig en het tot by die jaar [[1171]] onder Nordiese heerskappy gestaan.
 
Ysland en Groenland was onbewoonde gebiede waar Noorse Wikings hulle as boere en seevaarders gevestig het. Die huidige Ysland en sy bewoners gaan regstreeks terug op die Noorse kolonisasie, terwyl die Oud-Nordiese nedersettings enkele eeue later om onbekende redes uitgesterf het.
 
Die Wikings het by hulle ekspedisies gebruik gemaak van snel en hoogs maneuvreerbare skepe. Die vroeë Skandinawiërs was ervare seevaarders wat met hul langbote selfs die kusgebiede van Noord-Amerika bereik het. Volgens die Nordiese saga's het Leif Eriksson in die jaar [[1001]] in Vinland - die destydse benaming vir 'n gebied wat êrens in Noord-Amerika geleë was - voet aan wal gesit. Huidige navorsers neem selfs aan dat ander Wikings nog voor Eriksson in Amerika geland het.
 
Die Wiking-tydperk het sy hoogtepunt (en ook sy einde) in [[1066]] bereik toe die Noorse koning Harald Hardradi en sy leër tydens hulle mislukte poging om Engeland te verower in die Slag van Stamford-brug verslaan is.
 
=== Die vereniging van Noorweë ===
Die Wes-Skandinawiese gebiede wat later Noorweë sou vorm was tot byin die [[9de eeu]] nog nie verenig nie, alhoewel daar reeds vroeg pogings onderneem is om hulle in 'n gemeeskaplik ryk saam te smelt. Die meeste van hierdie gemeenskappe was in vergaderings of ''tings'' georganiseer wat deel uitgemaak van 'n sentrale ''alting'', of hulle is as klein koninkryke geregeer.
 
Veral die boeregemeenskappe in die kusgebiede, wat steeds deur roofbendes en Wikings op hulle pad huis toe bedreig is het na 'n vreedsame bestaan verlang. Die kusgemeenskappe was danksy hul roofgoed en handelsware baie welvarend, en die plaaslike heersers het klein, maar gevestigde ryke geregeer wat deur middel van voordelige huwelike tot 'n groep magtige klein state ontwikkel het.
 
Die plaaslike heersers van Viken - 'n gebied aan die oewers van die Oslofjord - het 'n sentrale rol by hierdie politieke proses gespeel en hul magsgebied steeds verder uitgebrei. Ná 'n slag in die Hafrsfjordgebied naby Stavanger - wat vermoedelik in [[872]] plaasgevind het - het Harald Mooihaar (Harald Hårfagre) sy posisie as heerser oor 'n uitgebreide ryk gevestig.<ref>[http://www.norwegen.no/history/upto1814/viking/viking.htm ''www.norwegen.no Geskiedenis: Die Wiking-tydperk'']</ref> Ná dekades se bloedige botsings is Noorweë omstreeks [[1060]] verenig.
 
=== Die Middeleeue ===
[[Lêer:Roskilde Margrethe1 grave.jpg|thumb|250px|Die sarkofaag van die Deens-Noorse koningin Margrete I, een van die magtigste vroue in die Middeleeuse geskiedenis, in die katedraal van Roskilde (Denemarke)]]
Die jaar [[1130]] markeer die begin van 'n periode wat deur politieke konflikte en 'n burgeroorlog gemarkeer is wat tot by [[1227]] voortgeduur het. Dit is egter ook die begin van die Hoë Middeleeue, 'n tydperk van bevolkingsgroei, konsolidasie in die kerk en die ontwikkeling van die eerste stedelike sentra. Hoe meer nedersettings onder die gesag van die Noorse kroon en kerk gekom het, hoe meer het die openbare administrasie uitgebrei en sy gesag oor die land gevestig en sodoende die skepping van die monargiese eenheidsstaat voltooi.
 
In die 12de en 13de eeu het sowel die kerk asook die feodale leenhere die oppergesag van die Noorse koningshuis erken, en die tradisionele wêreldlike adel is deur sogenaamde dienende aristokrate vervang. Die boere se status het van grondbesitters na leenmanne verander wat nogtans in teenstelling met die meeste ander lande in Europa lewenslange grondhuur en dus persoonlike vryheid behels het.<ref>[http://www.norwegen.no/history/upto1814/middle/middle.htm ''www.norwegen.no - Geskiedenis: Die Middeleeue'']</ref> Die slawerny, wat uit die Wiking-tydperk oorgeërf is, het eweneens gedurende die Hoë Middeleeue verdwyn.
 
Die tradisionele politieke sentrum van die land in Suidwes-Noorweë is deur die nuwe politieke swaartepunt aan die Oslofjord vervang, en onder die heerskappy van koning Håkon in die 13de eeu het Oslo die Noorse hoofstad geword. Oslo was aanvanklik net 'n onbeduidende nedersetting, en toe die Swart Dood omstreeks [[1350]] in Noorweë aan wal gekom het, het die dorp 'n bevolking van slegs sowat 2&nbsp;000 mense gehad - in teenstelling met Bergen se 7&nbsp;000 en Trondheim se 3&nbsp;000 inwoners.<ref>[http://www.norwegen.no/history/upto1814/middle/middle.htm ''www.norwegen.no - Geskiedenis: Die Middeleeue'']</ref>
 
Die staatsinkomste was gedurende die Hoë Middeleeue gevolglik nog beskeie in vergelyking met dié van ander Europese lande en was net voldoende om die uitbreiding van die administrasie te finansieer. Na beramings het die helfte of selfs twee derdes van die Noorse bevolking aan die Swart Dood beswyk, en die Noorse kroon en adel was gedwing om op hulle inkomste uit landgoedere en feodale besittings sowel binne as buite van Noorweë te steun. Hulle het sodoende ook 'n bydrae tot die politieke unie van die Nordiese lande gelewer.
 
Noorweë en Swede het in die periode tussen [[1319]] en [[1343]] 'n gemeenskaplike monargie gevorm en die aanleiding tot 'n politieke instelling gegee wat later deur voordelige huwelike in Skandinawië voortgesit is. Koning Håkon VI ([[1340]]-[[1380]]) - die seun van die Sweedse heerser Magnus Eiriksson en sy eggenote Ingebjørg, dogter van Håkon V - was die regmatige erfgenaam van die Noorse troon. Hy het met Margrete, die dogter van die Deense koning Valdemar Atterdag, getrou, en hul seun [[Olaf IV van Noorweë|Olav]] is ná die afsterwe van Valdemar in [[1375]] as Deense koning verkies. In [[1380]] het Olav ook die Noorse koningstitel van sy vader geërf sodat Noorweë en Denemarke tot by die jaar [[1814]] in 'n politieke unie verenig was.
 
=== Die kerstening van Noorweë ===
[[Lêer:Olof Overselo.jpg|thumb|150px|Olaf Haraldsson]]
Die kerstening van Noorweë was eers ná 'n periode van tot by 200 jaar voltooi. Die Wiking-rooftogte en handelsbande met die res van Europa het die plaaslike bevolking vir die eerste keer in aanraking met die nuwe godsdiens gebring, en sendelinge uit Engeland, Duitsland en Denemarke het 'n groot bydrae gelewer tot die uitbreiding van die Christendom gelewer. Die tradisionele Nordiese religie en godhede het veral danksy die invloed van die koninklike sendelinge Håkon die Goeie, Olaf Trygvasson en Olaf Haraldsson (Olaf die Heilige) minder gewild geraak. Met die marteldood van Olaf Haraldsson in die slag van Stiklestad in [[1030]] het hy 'n heilige geword, terwyl die kerk uiteindelik 'n oorwinning oor sy heidense teenstanders behaal het.
 
Vanaf die middel van die 11de eeu getuig die Noorse lied- en boukuns van die Christendom se vestiging. Kort voor die jaar 1100 is die eerste diosese gestig, waaronder dié van Nidaros (later Trondheim) wat sedert [[1152]] as setel van die aartsbiskop gedien het. Die laasgenoemde het steeds ook 'n belangrike rol in Noorweë se politieke lewe gespeel.
 
Die Reformasie het in [[1537]] ingevolge 'n koninklike dekreet plaasgevind. Noorweë was in hierdie periode 'n Deense besitting sodat die Reformasie met die toepassing van die Deens-Noorse ritus in die plaaslike kerk deurgevoer kon word. Die Evangelies-Lutherse geloof was sedert die vroeë 17de eeu die staatsgeloof van Noorweë.
 
=== Die unie met Denemarke ===
Lyn 221:
Die ekonomiese depressie het ook politieke gevolge ingehou. Denemarke het sy magsposisie uitgebou en tot die beduidendste Nordiese land ontwikkel. Deense en Duitse adellikes het die belangrikste ampte in Noorweë se administrasie beklee, terwyl landgoedere en biskoplike besittings deur buitelanders oorgeneem is. Die Noorse adel se posisie het aansienlik verswak, net soos die land die se vermoë tot selfbestuur.
 
[[Lêer:Denmark-Norway in 1780.svg|thumb|250px|Die Koninkryk van Denemarke-Noorweë tot by die jaar 1814]]
[[Lêer:Universitetet i oslo.jpg|thumb|250px|Die Universiteit van Oslo]]
In die periode tussen 1319 en 1343 was daar reeds 'n personele unie met Swede, en huwelike is as 'n middel gebruik om nouer politieke bande tussen Noorweë, Swede en Denemarke te smee. Håkon VI (1340-1380), die seun van die Sweedse koning Magnus Eriksson en sy eggenote Ingebjorg, 'n dogter van Håkon V, was die regmatige Noorse troonopvolger wat met Margarethe, die dogter van Waldemar IV Atterdag van Denemarke, getrou het. Hul seun Olav is in 1375 tot Deense koning verkies, en toe hy ná die afsterwe van sy vader in 1380 ook die Noorse troon geërf het, is Noorweë en Denemarke in 'n politieke unie verenig wat tot 'n lang tydperk vn Deense heerskappy oor Noorweë sou lei. Die Noorse digter Henrik Ibsen het hierdie periode in die Noorse geskiedenis, wat deur die Noorse volk later as 'n Deense oorheersing en uitbuiting ervaar is, as "400 jaar se nag" beskryf wat oor Noorweë aangebreek het.<ref>Galli/Holzleiter (2008), bl. 20</ref>
 
Die politieke unie met Denemarke is vanaf [[1450]] deur 'n formele ooreenkoms gereël. Oorspronklik het die twee lande ooreengekom dat die Noorse Ryksraad invloed op die Deense koningsverkiesing sou hê, maar in die praktyk is hierdie bepaling verontagsaam, net soos die grondwetlike gelykberegtiging van die twee koninkryke.
 
In [[1536]] het Noorweë sy status as onafhanklike koninkryk verloor toe die Deense koning Christiaan III tydens 'n nasionale vergadering aan Deense adellikes belowe het dat Noorweë voortaan aan die gesag van die Deense kroon ondergeskik sou wees net soos enige ander Deense afhanklikheid. Die Noorse Ryksraad is ontbind, en die Noorse Kerk het sy selfbestuur kwytgeraak. Deense edelmanne was gemagtig om 'n loopbaan as wettelike amptenare in Noorweë te volg en hul inkomste uit dié land te ontvang. As 'n Deense vasallestaat is Noorweë vanaf 1572 deur 'n Deense stadhouer in Kristiania bestuur. Alhoewel die land in politieke, godsdienstige en kulturele opsig aan Denemarke ondergeskik was, is die Noorse regstelsel, wat in 1274 uit die verskillende gewestelike regsisteme saamgestel is, net soos die inheemse geregshowe, nie aangetas nie.
 
Daarnaas het ook Noorweë se samelewing en ekonomie grotendeels selfstandig ontwikkel, waarby hierdie proses dikwels regstreeks deur die Deense kroon bevorder is. Die juk van oorheersing deur die Hanseverbond is in die 16de eeu afgeskud sodat die land sy eie handelsbande met oorsese lande soos Engeland en Nederland kon smee. Vissery, houtuitvoere, skeepsbou, silwer-, koper- en ystertertsmynbou het as basis vir hierdie betrekkinge gedien.
Lyn 233:
Kenmerkend vir Noorweë was die swak posisie waarin die plaaslike adel - in teenstelling met Denemarke - verkeer het. Die aantal adellikes was net soos hul invloed uiters beperk sodat vrye boere vanaf die 18de eeu in staat was om landerye, wat voorheen in besit van die kroon, die adel of die kerk was, aan te koop en as vrye grondeienaars kon optree.
 
Die politieke unie met Denemarke het van Noorweë 'n gedwonge bondgenoot in die Deense oorloë teen Swede en die Baltiese seemagte gemaak. Die Deense koning moes Noorse gebiede aan Swede afstaan - soos byvoorbeeld Jämtland en Herjedalen (Noors: ''Jemtland og Herjedalen'') in [[1645]], Bohuslän (Noors: ''Båhuslen'') en Trondheim in [[1658]]. Die laasgenoemde is egter al twee jaar later aan Noorweë teruggegee.
 
'n Algemene vergadering van die Deense State het in [[1660]] Fredrik III tot erfgenaam van die Deense troon verklaar en aan hom die opdrag gegee om 'n nuwe grondwet vir die koninkryk af te kondig. Die Koninkryk van Denemarke-Noorweë het sodoende tot 'n absolute monargie ontwikkel waarin die politieke gesag in Noorweë deur Deense amptenare uitgeoefen is. Noorweë het nogtans voordeel uit hierdie ontwikkeling getrek - sommige Deense amptenare was immers vertroud met die situasie in Noorweë, en hulle standpunte ten opsigte van Noorse aangeleenthede is dikwels gerespekteer.
 
In die absolutistiese stelsel is Denemarke en Noorweë as 'n ekonomiese eenheid beskou. Denemarke het in [[1737]] die monopolie op graanverkope in Suidoos-Noorweë verkry. 'n Soortgelyke monopolie is op die handel met Noorse yster in Denemarke ingevoer. Danksy die voorregte wat in [[1662]] aan stedelike nedersettings gegee is was die houthandel beperk tot stadsburgers wat geregtig was om hout van boere en besitters van saagmeule aan te koop. Met hierdie doelbewuste maatreël het die owerhede die ontstaan van 'n welvarende stedelike middelklas bevorder.
 
Die nuwe burgery het egter vanaf die 18de eeu ook 'n nasionale bewussyn ontwikkel. Naas hul groter welvaart was ook die Deense voorneme om van Kopenhagen die ekonomiese sentrum van Denemarke-Noorweë te maak 'n belangrike dryfkrag agter die groeiende selfbewussyn. Noorse handelaars was immers nie in staat om met die magtige handelshuise van Kopenhagen mee te ding nie.
Lyn 243:
Die meeste invoere na Noorweë is in die laat 18de eeu deur Kopenhagen gehanteer. Die houthandelaars van Suidoos-Noorweë het daarop aangedring dat 'n Noorse staatsbank gestig moes word, terwyl hoë amptenare hulle ten gunste van 'n Noorse universiteit uitgespreek het. Die Deense regering het egter geweier om aandag aan hierdie eise te skenk aangesien hulle as 'n moontlike stap in die rigting van Noorse selfregering en dis as 'n bedreiging vir die politieke unie beskou is. Die plan om 'n nasionale Noorse bank en universiteit te stig het sodoende vinnig 'n simbool vir die groeiende nasionale bewussyn van Noorweë geword.
 
Gedurende die Napoleontiese Oorloë tussen [[1807]] en [[1814]] het die Noorse onafhanklikheidsstrewe nog versterk. As 'n bondgenoot van Frankryk is Denemarke-Noorweë se ekonomie deur 'n blokkade getref wat die land van die Europese mark afgesny het. Die vervoerstelsel en houthandel is ontwrig, en die embargo het uiteindelik 'n hongersnood in Noorweë veroorsaak. Dit was vir Kopenhagen nou nie meer moontlik om Noorweë regstreeks te bestuur nie, en 'n regeringskommisie van hoë amptenare het nou hierdie funksie waargeneem. Koning Fredrik VI het die stigting van 'n nasionale universiteit goedgekeur wat in [[1811]] geopen is.
 
=== Die skeiding van Denemarke ===
Lyn 256:
Die unie met Swede was in Noorweë aanvanklik minder gewild. Die destydse goewerneur van Noorweë, prins Christiaan Frederik ('n neef van die Deense koning) het 'n opstand georganiseer om die vereniging met Swede te verhinder en moontlik om die ou unie tussen Denemarke en Noorweë te herstel.<ref>[http://www.norwegen.no/history/after1814/1814/1814.htm ''www.norwegen.no - Geskiedenis: Die skeiding van Denemarke'']</ref>
 
Danksy die inisiatief van prins Christiaan Frederik is 'n nasionale vergadering byeengeroep om 'n nuwe grondwet daar te stel. Die afgevaardigdes, wat in [[Eidsvoll]], sowat 70 kilometer noord van Oslo vergader het, het onder die invloed van die gedagtes van die [[Amerikaanse Rewolusie|Amerikaanse]] en [[Franse Rewolusie]] gestaan, en met die afkondiging van die nuwe Noorse grondwet op [[17 Mei]] 1814 en die vekiesing Christiaan Frederik as Noorse koning het hulle ook die soewereiniteit van die Noorse volk as 'n politieke doelwit beskou.
 
Die geallieerdes was egter nie bereid om enige afwyking van die oorspronklike ooreenkoms te aanvaar nie. Die Swede het begin om diplomatieke druk uit te oefen en uiteindelik 'n militêre veldtog na Noorweë geloods. Na hul oorwinning het die Swede in Augustus in Moss, 'n stad suid van Oslo, 'n ooreenkoms gesluit waarin hulle die Noorse grondwet erken het. Verwysings na die unie met Swede is by die oorspronklike teks van die grondwet gevoeg. Koning Christiaan Frederik het op [[10 Oktober]] 1814 afstand gedoen van sy magsbevoegdheid en die land verlaat.
 
=== Die unie met Swede (1814-1905) ===
Lyn 264:
 
[[Lêer:Unionsoppløsningen flagg.jpg|thumb|250px|''Ja, vi elsker dette landet - Ja, ons is lief vir hierdie land'': 'n Patriotiese poskaart wat ter geleentheid van die referendum oor Noorweë se onafhanklikheid gedruk is]]
Eers die 1830's was weer gekenmerk deur 'n ekonomiese opswaai en 'n liberalisering van die buitelandse handel, asook tegniese modernisering: Die eerste spoorlyn is in [[1854]] tussen Oslo en Eidsvoll gebou, telegrafiese dienste het kommunikasie vergemaklik, en ook die landboousektor is deur nuwe metodes gemoderniseer.
 
Die nywerheidsomwenteling het in [[1840]] met die oprigting van die eerste tekstielfabrieke begin, terwyl ook die moderne ingenieurswese al hoe belangriker geword het. Die vinnige groei van Noorweë se handelsvloot gedurende die 19de eeu - dit was destyds die derde grootste ter wêreld ná dié van die Verenigde Koninkryk en die VSA - het by die maritieme tradisies van die land aangeknoop. Eers omstreeks 1900 het die omskakeling na stoomskepe groot strukturele veranderings saamgebring - stoomskepe was vyf keer duurder as 'n seilskip, en net groot rederye kon hulle bekostig. Dit was nou duidelik dat die land sy eie nywerhede moes ontwikkel om tred te kan hou met die tegniese vooruitgang.
 
Die ekonomiese ontwikkeling het net soos in ander Europese lande gepaardgegaan met sosiale vraagstukke, en die opkoms van 'n Noorse werkersklas het die bevolking se politieke selfbewussyn versterk. Boere en liberaalgesindes het hulle in [[1884]] in die radikale Liberale Party verenig, terwyl hulle politieke teenstanders enkele maande later die Konserwatiewe Party van Norweë gestig het.
 
Die sosiale omwentelinge van die industrialersing was 'n oorheersende onderwerp in die 19de eeuse Noorse letterkunde. Dalende houtpryse het talle groot boere laat verarm, kopmans bankrot gemaak en 'n groot aantal plattelandse werkers van hul inkomste ontneem. Tipiese literêre verwerkings van die sosiale moeilikhede en ellende is [[Bjørnstjerne Bjørnson]] se drama "'n Bankrotskap" (1875) waarin hy skerp kritiek op die meedoënlose winsbejag van sy landgenote uitspreek, en Knut Hamsun se roman "Honger" (1890).
Lyn 274:
Vanweë die ellende in hul tuisland is talle Nore gedwing om 'n nuwe heenkome in oorsese lande te vind. In die tydperk tussen 1865 en 1914 het meer as 670&nbsp;000 Nore na Noord-Amerika geëmigreer. Tans het sowat 2,6 miljoen Amerikaners Noorse voorvaders.<ref>Henningsen, Bernd en Lothar Schneider (reds.): ''Skandinavien''. Augsburg: Weltbild 2008, bl. 47</ref> Voor 1910, toe vir die eerste keer gerieflike moderne stoomskepe tussen Oslo en New York gevaar het, het emigranteskepe vir hul haglike en onmenslike toestande gedurende die seereis bekend gestaan - die vervoer van emigrante was 'n winsgewende bedryf, en reders het gewoonlik nie omgegee nie. Passasiers was self verantwoordelik vir hul proviand wat meestal net uit plat brood en klein vaatjies suurmelk bestaan het. Die mans was daarnaas verplig om die waterpompe aan boord aan die gang te hou. Die skrywer [[Henrik Ibsen]] se dramatiese werk "Steunpilare van die maatskappy" (1877) lewer felle kritiek teen die wegestelde Noorse koopmans wat by hierdie bedryf betrokke was.
 
Noorweë het geleidelik ook begin om meer selfbewus teen die Sweedse monargie op te tree en meer regte vir die Noorse parlement beding. In die 1880's het vir die eerste keer 'n Liberale politikus, Johan Sverdrup, die amp van premier beklee. 'n Geskil oor afsonderlike Noorse konsulate in die buiteland het uiteindelik tot 'n politieke krisis gelei. Op [[7 Junie]] [[1905]] het die Noorse parlement die personele unie tussen die twee monargieë herroep. Swede het op 'n referendum aangedring, en in Augustus 1905 het 368&nbsp;392 Nore vir en slegs 184 teen 'n onafhanklike Noorse staat gestem.<ref>[http://www.norwegen.no/history/after1814/unionswe/unionswe.htm ''www.norwegen.no - Geskiedenis: 1814-1905'']</ref> Noorweë en Swede het in Karlstad onderhandelinge oor die vreedsame einde van hul politieke unie gevoer en 'n gemeenskaplike ooreenkoms in hierdie verband onderteken.
 
=== Die tydperk tussen 1905 en 1939 ===
[[Lêer:Haakon7.jpg|thumb|200px|Koning Haakon VII (1905-1952)]]
In 'n tweede referendum het die Noorse bevolking ten gunste van 'n monargiese regeringsvorm gestem, en die Storting het op [[18 November]] 1905 die Deense prins Carl tot koning van Noorweë verkies. Prins Carl was getroud met prinses Maud, 'n dogter van die Britse koning Edward VII, en het die naam Haakon VII aangeneem.
 
Die ekonomiese groei het in die jare ná 1905 tot jaarliks sowat vier persent versnel, en Noorweë het die tweede fase van sy nywerheidsomwenteling betree. Hierdie fase was gekenmerk deur die opwekking van goedkoop waterkrag en grootskaalse buitelandse beleggings, die opbou van 'n elektrochemiese en elektrometalurgiese bedryf, die stigting van groot maatskappye soos ''Norsk Hydro'' en nuwe nywerheidsentra. Die ekonomiese opswaai het tot by die [[Eerste Wêreldoorlog]] voortgeduur.
 
Ook Noorweë se arbeidersbeweging het in die periode ná 1905 sy aanvang geneem. Die eerste vakbond is in [[1872]] en die Noorse Arbeidersparty in [[1887]] gestig. In [[1912]] het die party reeds 26 persent van die uitgebragte stemme op hom verenig en was met 23 afgevaardigdes die tweede grootste party in die parlement ná die Liberale. Die algemene stemreg vir mans is in [[1898]] en dié vir vroue in [[1913]] ingevoer.
 
Die sosiale strukture is aanvanklik minder sterk deur die industrialisering geraak. Die land- en bosboubedryf het in [[1910]] nog steeds 42 persent van alle ekonomies aktiewe Nore in diens gehad, en hierdie syfer het ook tot in die jaar [[1920]] nog 37 persent beloop.<ref>[http://www.norwegen.no/history/after1814/post1905/post1905.htm ''www.norwegen.no - Geskiedenis: Noorweë ná 1905'']</ref>
 
Op politieke gebied het die land geleidelik begin om diplomatieke betrekkinge met ander state aan te knoop, en sy buitelandse beleid het die neutraliteit van Noorweë beklemtoon. Die land het ondanks sy vriendskaplike bande met die Verenigde Koninkryk nie aan die Eerste Wêreldoorlog deelgeneem nie, tog het die Noorse handelsvloot as gevolg van duikbootaanvalle talle skepe en meer as 2&nbsp;000 seemans verloor.
Lyn 292:
In finansiële opsig het die land voordeel uit die oorlog getrek, en Noorweë was in staat om belangrike maatskappye, wat deur buitelanders beheer is, terug te koop, waaronder Borregaard en die steenkoolvelde van Spitzbergen (Svalbard). As gevolg van vredesooreenkomste het Noorweë in 1920 ook sy soewereiniteit oor Svalbard teruggekry. In dieselfde jaar het die land by die Volkebond aangesluit.
 
Die Liberale het in die verkiesing van die jaar 1918 hul meerderheid in die parlement verloor, en tot by die jaar [[1945]] was geen party meer in staat om 'n meerderheid van die setels te verower nie. Alhoewel die Arbeidersparty in [[1928]] vir die eerste keer 'n regering kon vorm, is hierdie kabinet ná slegs 19 dae weer deur 'n burgerlike meerderheid tot 'n val gebring.
 
Die nadelige gevolge van die Groot Depressie is ná [[1929]] nog versterk deur die regering se monetêre beleid. Veral die handels- en vervoerbedryf het onder die krisis gebuk gegaan. Die Noorse kroon se wisselkoers het duidelik verswak, en daar was 'n knellende tekort aan buitelandse valuta. Werkloosheidsyfers het tot by die begin van die Tweede Wêreldoorlog hoog gebly, terwyl lone en salarisse ingekort is. Vanaf [[1932]] het die ekonomie egter weer begin groei.
 
Die oorlogsgevaar in die laat 1930's het ook die binnelandse beleid oorskadu. Liberale en Sosialiste het skepties teenoor 'n verhoging van die militêre begroting gestaan, en toe die Sosialistiese regering in die laat dertigerjare uiteindelik begin het om meer geld aan die Noorse weermag te bestee was dit al te laat om die land se militêre slaankrag nog aansienlik te verhoog. Noorweë het met die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog opnuut sy neutraliteit verklaar.
Lyn 301:
Die land kon sy neutraliteit ná die uitbreek van die [[Tweede Wêreldoorlog]] slegs enkele maande lank handhaaf. Op 9 April 1940 het Duitse troepe die land aangeval. Ondanks die militêre steun van die Verenigde Koninkryk en Frankryk was Noorweë ná twee maande se hewige gevegte gedwing om te kapituleer. Die geallieerde troepe het die land ontruim, en ook die koninklike gesin, die Noorse regering en senior amptenare het in ballingskap gegaan. Die regering het sy funksies vanuit die Verenigde Koninkryk vervul.
 
Die Noorse handelsvloot met meer as 1&nbsp;000 skepe - die vierde grootste ter wêreld en selfs die grootste ten opsigte van tenkskepe is aan die geallieerde magte beskikbaar gestel, en die Noorse weermag is in die Verenigde Koninkryk geherorganiseer om aan die geallieerde kant teen die Spilmoondhede te veg.<ref>Evig heder 1:6 (dokumentêr), NRK [[Hordaland]] 1995</ref> Noorse troepe was by die seegevegte in die Atlantiese Oseaan, die gevegte ná die geallieerde landing in Frankryk in [[1944]] en by die lugstryd bo Engeland en die vasteland betrokke. Teen die einde van die oorlog het die Nore ook die toestemming van die Sweedse regering gekry om in die oostelike buurland militêre eenhede vir die stryd teen die Duitse besetters op te bou.
 
[[Lêer:Oslo queue ww2.jpg|thumb|250px|Voedsel het tydens die oorlog ook in Noorweë skaars geword: Klante staan in 'n lang tou by 'n Oslose koswinkel]]
Lyn 308:
Nadat die Duitsers in 1943 ook begin het om Noorse offisiere, wat al uit die krygsgevangeskap vrygelaat was, weer te interneer en jong Nore in Mei 1944 deur die fascistiese Noorse ''Nasjonal Samling''-regering onder leiding van Vidkun Quisling (1887-1945) vir diensplig opgeroep is, het 'n groot aantal burgers by die ''Hjemmefront'' se militêre vleuel ''Milorg'' aangesluit. Vanaf Oktober 1944 het Milorg die vervoer van Duitse Finland-troepe terug na die Duitse Ryk met sabotasie-aksies teen vervoerpaaie, skepe en brandstoftenks belemmer.<ref>Gruchmann, Lothar: ''NS-Besatzungspolitik und Résistance in Europa''. In: Broszat, Martin en Norbert Frei (reds.) in samewerking met die ''Institut für Zeitgeschichte (München)'': ''PLOETZ - Das Dritte Reich''. Freiburg/Würzburg: Ploetz 1983, bl. 216</ref>
 
Alhoewel die gevolge van die militêre besetting minder dramaties as in baie ander lande was, het die Duitsers die Noorse ekonomie vir hul eie doeleindes uitgebuit en weerstand met teregstellings en ander geweldaksies beantwoord. Toe die Duitse Ryk in [[1945]] gekapituleer het, was daar nog sowat 400&nbsp;000 Duitse soldate in Noorweë gestasioneer.
 
Vanaf [[8 Mei]] 1945 het troepe van die Noorse weerstandsbeweging begin om Duitse posisies in te neem. Ook geallieerde Britse en Sweedse en Noorse weermagtroepe het geleidelik in Noorweë aangekom. Koning Haakon het op [[7 Junie]] aan boord van 'n Britse vlootskip die hawe van Oslo aangedoen.
 
Noorse oorlewendes het uit die Duitse [[konsentrasiekamp]]e na hul tuisland teruggekeer, net soos 92&nbsp;000 landsburgers wat in ballingskap was. Naas die Duitse besetters was ook 141&nbsp;000 buitelanders, waarvan 84&nbsp;000 Russiese oorlogsgevangenes, in Noorweë.<ref>[http://www.norwegen.no/history/after1814/ww2/ww2.htm ''www.norwegen.no - Geskiedenis: Die Tweede Wêreldoorlog'']</ref> 10&nbsp;262 Noorse burgers het hul lewens as gevolg van oorlogshandelinge of in gevangeskap verloor.
 
Ná die oorlog het die kinders van Noorse vroue en Duitse soldate die tragiese slagoffers van genadelose diskriminasie geword. Die tussen 12&nbsp;000 en 20&nbsp;000 nakomelinge van Duitse Weermagsoldate en Noorse moeders het eers in [[2005]] volgens 'n parlementsbesluit 'n finansiële genoegdoening van 20&nbsp;000 Noorse kroon (27&nbsp;400 ZAR) ontvang.<ref>''Der Fischer Weltalmanach 2006''. München 2005: Fischer Taschenbuch Verlag, bl. 342</ref>
 
=== Die tydperk ná 1945 ===
[[Lêer:Bjørvika-skyline from Ekeberg.jpg|thumb|200px|Die moderne stadshorison van Oslo]]
Die verkiesing van 1945 is deur die Arbeidersparty gewen, en daar was nasionale konsensus dat die heropbou van die land as die belangrikste politieke doelwit binne 'n tydperk van vyf jaar bereik moes word. Die regering het hom hierby veral op die swaar nywerhede gekonsentreer, en die ekonomiese groei het uiteindelik die meeste verwagtings nog oortref. Die land het ook voordeel getrek uit die Amerikaanse Marshall-plan vir Europese samewerking en in die jare tussen [[1948]] en [[1951]] ekonomiese bystand ter waarde van 2,5 miljard NOK ontvang.<ref>[http://www.norwegen.no/history/after1814/postww2/postww2.htm ''www.norwegen.no - Geskiedenis: Noorweë ná die Tweede Wêreldoorlog'']</ref>
 
Ten opsigte van sy buitelandse beleid het Noorweë daarna gestrewe om sy neutraliteit te handhaaf en om nie by potensiële konflikte tussen die twee grootmoondhede Verenigde State en Sowjetunie betrokke te raak nie. Veral die Verenigde Nasies onder leiding van hul eerste sekretaris-generaal, die Noorweër Trygve Lie, is as 'n geskikte internasionale instelling beskou om hom vir sleutelkwessies soos wêreldvrede en -veiligheid te beywer.
 
Met die toenemende politieke spanninge tussen die Westerse lande en die Oosblok het Noorweë sy buitelandse beleid hersien. Die Kommunistiese magsoorname in Tsjeggoslowakye in 1948 en die Sowjet-voorstel om 'n militêre ooreenkoms met Noorweë te sluit het vurige reaksies uitgelok. Aanvanklik is daar pogings onderneem om 'n ooreenkoms oor die stigting van 'n Nordiese Verdedigingsalliansie te bereik, maar in [[1949]] het Noorweë saam met Denemarke by die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO) aangesluit.
 
Die binnelandse beleid het veral op die uitbou van die welvaartstelsel en die skepping van 'n egalitêre samelewing gekonsentreer. Die ontdekking en ontginning van ruolie- en gasvelde in die Noordsee sedert die laat 1960's en later ook in die Noorse en Barentssee het van Noorweë 'n beduidende uitvoerder van fossielbrandstowwe gemaak. Die inkomste van die olie- en gasbedryf het 'n gunstige klimaat vir ekonomiese groei geskep. Die referendum van 28 November 1994, waartydens 'n meerderheid van Noorse kiesers hulle teen die land se toetreding tot die Europese Unie uitgespreek het, het dan ook geen nadelige gevolge vir die Noorse ekonomie ingehou soos deur die destydse regering oorspronklik voorspel is nie.
Lyn 334:
Die lae energiekoste het die ontwikkeling van houtpulp-, papier-, chemiese en metaalverwerkende nywerhede bevorder. Baie nywerheidsaanlegte het langs die oewers van afgeleë fjorde ontstaan waar [[Hidroëlektrisiteit|hidroëlektriese]] krag en diepseehawegeriewe vir die invoer van grondstowwe en die uitvoer van verwerkte goedere en metale beskikbaar is.
 
Die Noorse metaalbedryf het sedert die Tweede Wêreldoorlog veral in die noorde begin ontwikkel. Ná sy eerste verwerking word Noorse ystererts vanuit Kirkenes na 'n smeltery in Mo i Rana verskeep, terwyl steenkool vanuit Svalbard na die smeltery vervoer word. Die ysvrye Noorse seehawe Narvik is al in [[1903]] met die Sweedse spoorwegstelsel verbind sodat Sweedse ystererts ook tydens die Skandinawiese winter na sy bestemmings in Sentraal-Europa verskeep kan word.
 
Die vinnige industrialisering ná [[1945]] en ontginning van ruolie en aardgas in die laat 20ste eeu het van Noorweë, wat voor die oorlog veral op tradisionele bedrywe soos [[vis]]sery, landbou en skeepvaart gesteun het, 'n welvarende nywerheidsland gemaak.
 
=== Ekonomiese struktuur ===
Lyn 345:
Terwyl die Noorse ekonomie geen stadium van hoë industrialisering deurloop het soos ander moderne ekonomieë nie beskik Noorweë net soos ander gevorderde nywerheidslande oor 'n hoogs ontwikkelde dienstesektor wat grotendeels op uitvoergoedere soos ruolie, aardgas, vis en hout steun.
 
Die inkomste uit ruolie-uitvoere vloei sedert [[1990]] in 'n sogenaamde oliefonds wat die kapitaal in die buiteland belê en sodoende verseker dat ook latere generasies voordeel uit die land se huidige natuurlike hulpbronne kan trek. Die oliefonds is op [[1 Januarie]] [[2006]] amptelik hernoem tot Staatspensioenfonds. Die fonds het in Januarie 2011 oor buitelandse aandele ter waarde van 3&nbsp;126 miljard Noorse krone (398,2 miljard € of 3&nbsp;822 miljard ZAR) beskik<ref>[http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/Norwegen/Wirtschaft_node.html ''Duitse Departement van Buitelandse Sake: Noorweë - Ekonomiese Struktuur'']</ref>.
 
Vandag geniet die Noorse bevolking 'n baie hoë lewensstandaard met lae werkloosheidsyfers, hoë oorskotte op die lopende rekening en begroting en een van die hoogste bruto geografiese produkte ter wêreld wat in 2006 461&nbsp;000 Noorse krone (580&nbsp;000 ZAR soos op 31 Desember 2007) per capita beloop het.<ref>[http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Laenderinformationen/Norwegen/Wirtschaft.html ''Duitse Departement van Buitelandse Sake: Ekonomie van Noorweë'']</ref>
Lyn 375:
=== Politieke bedeling ===
[[Lêer:Stortinget, Norway.jpg|thumb|300px|Die parlementsgebou (''Stortinget'') in Oslo]]
Noorweë is volgens die grondwet van 17 Mei 1814, wat reeds verskeie kere gewysig is, 'n konstitusionele monargie met 'n parlementêre demokratiese regeringstelsel. Die parlementêre stelsel is in [[1884]] ingevoer, en die koning beklee nog slegs 'n simboliese funksie as staatshoof ("Koning in die Staatsraad") en amptelike verteenwoordiger van die Noorse samelewing en ekonomie. Hy speel egter ook 'n belangrike integratiewe rol in nasionale krisistye. Koning Håkon VII het byvoorbeeld verset gebied teen die Duitse inval in [[1940]] en uit die land gevlug om vanuit [[Londen]] teen die besetters te werk.
 
Die koning benoem volgens die Noorse grondwet die regering (''Stadsrådet''), het 'n beperkte vetoreg te opsigte van parlementêre wetsbesluite en fungeer as opperbevelhebber van die Noorse weermag en as hoof van die Evangelies-Lutherse Staatskerk van Noorweë. As staatshoof word die koning deur die regering geadviseer wat uit die eerste minister (''Norges Statsminister'') en (tans) 19 ministers bestaan. Nege van die huidige ministers is vroue.
Lyn 383:
Die bevolking is deur regstreekse verkiesings en die lidmaatskap in verenigings en ander organisasies betrokke, en volgens statistieke is die gemiddelde Noorse burger lid van vier verenigings, terwyl 70 persent van die volwasse bevolking lid van tenminste een vereniging is.<ref>[http://www.norwegen.no/facts/political/general/general.htm ''www.norwegen.no - Algemene inligting'']</ref> Hierdie verenigings kan danksy hulle formele en informele betrekkinge met die openbare administrasie politieke invloed op owerhede uitoefen. Die betrekkinge tussen belangegroepe, staande parlementêre komitees en staatsdepartemente lei daartoe dat die Noorse politiek op funksionele deelgebiede gemik is soos byvoorbeeld die nywerheidsbedryf, landbou of onderwys.
 
Die algemene stemreg vir mans is in [[1898]] en dié vir vroue in [[1913]] ingevoer. Die stempersentasie in verkiesings is gewoonlik hoog en beloop byna 80 persent. Burgers word op 18-jarige ouderdom mondig.
 
=== Storting ===
Lyn 536:
=== Godsdiensbeoefening ===
[[Lêer:2005 07 18 Sognefjell Borgund Stave church 02.JPG|thumb|250px|'n Tipiese Noorse staafkerk in [[Staafkerk van Borgund|Borgund]]]]
Noorweë beskik oor 'n amptelike Protestantse Staatskerk wat op die Evangelies-Lutherse geloof baseer. Alhoewel daar geen formele skeiding tussen kerk en staat bestaan nie, het alle burgers volgens 'n grondwetlike klousule uit die jaar [[1964]] die reg om hul godsdiens of religie vry te beoefen. Sowat 90 persent van die Noorse bevolking is lede van die Noorse Staatskerk, alhoewel slegs sowat tien persent meer as een keer per maand aan kerkdienste of ander Christelike byeenkomste deelneem.<ref>[http://www.norwegen.no/facts/religion/general/gereral.htm ''www.norwegen.no - Algemene inligting: Religie in Noorweë'']</ref>
 
Sowat 5,9 persent van die Noorse bevolking is lede van ander religieuse gemeenskappe, terwyl 6,2 persent ongebonde is. Die grootste religieuse en eties-filosofiese organisasies buite die Noorse Staatskerk is die Humanistiese Beweging (63&nbsp;000 lede), Islamitiese groeperings (60&nbsp;000 aanhangers), die Pinksterbeweging (45&nbsp;000), die [[Rooms-Katolieke Kerk]] (40&nbsp;000), die Evangelies-Lutherse Vrykerk (20&nbsp;000), die Metodistekerk (13&nbsp;000) en 'n aantal kleiner onafhanklike gemeenskappe.
Lyn 542:
Die kerstening van Noorweë het omstreeks die jaar 1000 begin en het uit 'n kombinasie van handelsbetrekkinge met en Wiking-rooftogte in die Christelike Europa voortgespruit. Sendingaktiwiteite van die Angelsaksiese Kerk en sendelinge uit Duitsland en Denemarke het 'n goeie reputasie vir die Christelike geloof opgebou sodat dit die tradisionele godhede van die Oud-Nordiese mitologie en die natuurgodsdiens van die Sami-bevolkíng geleidelik verdring het.
 
Tot by die Reformasie in die jaar [[1537]] was Noorweë 'n Rooms-Katolieke land. Wes- en Suid-Noorweë was reeds sedert die laat 18de eeu die kerngebiede van piëtistiese strominge. Rondtrekkende lekepredikante het met hul fanatiese toesprake aandag getrek, tog is hul leerstellings en praktyke deur die Staatskerk as sektaries beskou en onderdruk.<ref>Henningsen/Schneider (2008), bl. 33</ref> Baie van hul godsdienstiges gedagtes is nogtans later deur Christelike matigingsbewegings oorgeneem wat hulle onder meer vir 'n verbod op alkoholiese dranke beywer het.
 
Die verbod op lekepredikante is in [[1842]] opgehef en het die aanleiding tot die groei van 'n sterk lekebeweging in die geledere van die Staatskerk asook die stigting van enkele vrykerke gegee. Die Noorse kerke is gevolglik deur 'n konserwatiewe Christelike interpretasie en 'n sterk sendingsbeweging oorheers.
 
== Demografie ==
Lyn 554:
Die geboortekoers van etniese Noorse vroue het sedert die laat 19de eeu vanweë die toepassing van gesinsbeplanning duidelik afgeplat. Die lae geboortesyfers van minder as een persent beteken dat Noorweë se bevolking sonder immigrasie sal afneem. Statistieke vir die jaar 2006 toon nogtans 'n hoër geboortesyfer, en met 'n gemiddelde van 1,9 kinders per vrou het Noorweë se fertiliteit die hoogste vlak sedert 1991 bereik. Die syfer is ná dié van Albanië, Turkye, Ysland, Frankryk en Ierland selfs die sesde hoogste in Europa.<ref>[http://www.ssb.no/befolkning_en/ ''Statistics Norway - Statistisk sentralbyrå: Focus on Population'']</ref>
 
In 1665 het Noorweë 'n bevolking van sowat 440&nbsp;000 gehad.<ref>[http://www.ssb.no/befolkning_en/ ''Statistics Norway - Statistisk sentralbyrå: Focus on Population'']</ref> Volgens die eerste volledige sensus in [[1769]] was daar destyds 700&nbsp;000 inwoners. In [[1822]] het die bevolking die een-miljoenkerf oorskry, in [[1890]] die twee-, in [[1942]] die drie- en in [[1975]] die vier-miljoenkerf. Vroeër as orspronklik verwag het dit intussen ook by die vyf-miljoen-kerf verbygesteek.
 
Die sterftesyfer was in die verlede as gevolg van natuurrampe, oorloë en epidemieë onderhewig aan sterk skommelings, maar dit is danksy die ekonomiese en sosiale ontwikkeling van die land en verbeterde gesondheidsorg aansienlik verminder. Die gemiddelde lewensverwagting by geboorte is tans 78,7 jare en behoort tot die hoogstes ter wêreld.<ref>[http://www.norwegen.no/facts/people/population/population.htm ''www.norwegen.no - Bevolking'']</ref>
Lyn 575:
Sedert die laat 1960's het 'n groot aantal immigrante hulle in Noorweë gevestig wat in die 1970's en die vroeë 1980's sowat 1 persent van die totale bevolking beloop het. As gevolg van die dalende geboortesyfers van die etniese Noorse bevolking verteenwoordig immigrasie tussen 35 en 40 persent van die totale bevolkingsaanwas in Noorweë.<ref>[http://www.norwegen.no/facts/people/migration/migration.htm ''www.norwegen.no Mense: Migrasie'']</ref>
 
Die immigrante het in die 1960's veral uit Suid-Europa, Asië, Afrika en Suid-Amerika gekom en hulle merendeels in Oslo en sy omgewing gevestig. In [[1975]] het die regering 'n verbod op immigrasie geplaas wat nog steeds bestaan. Hierdie verbod word nie op bepaalde groepe vlugtelinge en asielsoekers toegepas nie. Die immigrasie van hierdie groepe, wat veral uit Pakistan, Viëtnam, Iran en Turkye kom, word deur 'n kwotastelsel beheer. 'n Beperkte aantal van familielede van immigrante wat hulle reees in die land gevestig het mag eweneens Noorweë toe kom. Vanweë die tekort aan opgeleide mannekrag het Noorweë ook 'n gewilde bestemming vir immigrante uit ander Europese lande geword. Die sowat 120&nbsp;000 buitelanders in Noorweë verteenwoordig minder as drie persent van die totale bevolking.
 
== Kuns en kultuur ==
Lyn 634:
 
=== Die Noors-Deense periode (tussen omstreeks 1400 en 1814) ===
In die tydperk van die Kalmarunie het die Oud-Nordiese literatuur sy hoogtepunt al lank oorskry, en eers met die Reformasie was daar weer 'n oplewing in die produksie van literêre tekste. Aangesien Noorweë tot by die jaar [[1643]] nie oor 'n eie drukkery beskik het nie, is hoofsaaklik Deense boeke van Kopenhaagse uitgewers ingevoer. Die Deense taal, wat uiteindelik ook ampstaalstatus in Noorweë gekry het, het 'n oorheersende invloed op die Noorse letterkunde uitgeoefen.
 
Die 16de eeuse humanisme het Noorse skrywers soos Absalon Pederssøn Beyer en Peder Claussøn Friis geïnspireer. Friis het met sy vertaling van Snorri Sturluson se ''Heimskringla''-saga uiting aan patriotiese gevoelens gegee, en in [[1739]] het die geestelike Petter Dass met sy werk ''Norlands Trompet'' ("Die Trompet van die Noordland") sy belewenis van die landskap van Noord-Noorweë in versvorm uitgedruk.
 
Die Noorse letterkunde het veral in die 18de eeu begin om sy eie identiteit en uniekheid uit te druk. By hierdie ontwikkeling het die Noors-gebore Deense skrywer Ludvig Baron von Holberg sentraal gestaan. Op sy reise deur Europese lande is hy deur die Franse rasionalisme en Engelse deïsme beïnvloed, en hy het begin om hierdie ideeë in sy literatuur in te werk. Holberg se werke het historiese afhandelings, satiriese digkuns en morele opstelle ingesluit, alhoewel hy veral met sy tydlose realistiese komedies bekendheid verwerf het wat nog steeds in Noorse en Deense teaters opgevoer word.
 
Ander bekende skrywers in hierdie periode sluit Holberg se literêre opvolger, Johan Herman Wessel, die digters Christian Braunman Tullin en Johan Nordahl Brun en die kritiese essayis Claus Fasting in. 'n Spesifieke nasionale Noorse literatuur het in [[1772]] met die stigting van die Noorse Geselskap ('' Det Norske Selskab''), 'n vereniging van klassisistiese digters, gestalte gekry.
 
=== Die 19de eeu ===