Denemarke: Verskil tussen weergawes

Gedurende die 10de eeu het die klein Deense koninkryke in 'n gemeenskaplike staat verenig, en tot by die Vredesluiting van Roskilde in [[1658]], waardeur Denemarke sy besittings in Suid-Swede verloor het, het die Deense heersers hul magsgebied voortdurend probeer uitbrei.

Denemarke was reeds in sy voorgeskiedenis deur Germaanse stamme bewoon. Die eerste historiese dokumente, wat na die Deense volk verwys, dateer egter eers uit die 6de eeu v.C. Daar word aangeneem dat Suid-Swede die oorspronklike tuisland van die Dene was en dat hulle later na die huidige Deense eilande en die skiereiland Jutland uitgebrei het. Tydens die [[11de eeu]] het die Deense gebied tot by die Schleilinie gestrek - die grenslyn met die Heilige Romeinse Ryk in die suide wat deur die Schleirivier gevorm is.

Die Denekoning Dan, na wie die land vernoem sou wees, is eerder 'n legendariese as 'n historiese figuur. Denemarke is aanvanklik deur plaaslike heersers geregeer, en omtrent [[800]] het een van hulle, Gøttrik, die sogenaamde Danewerk, 'n versterking suid van die Schleirivier ter beskerming teen aanvalle van die [[Frankiese Ryk]] opgerig. As gevolg van die Frankiese magsuitbreiding onder [[Karel die Grote]] het die Dene vir die eerste keer in aanraking met 'n ander beduidende Europese nasie gekom. Karel se stigting van 'n mark, 'n militêre gebied langs die Deense grens, het naas die oprigting van die Danewerk ook tot die versterking van die handelsentrum Haithabu gelei. Met 'n Deens-Frankiese ooreenkoms in [[811]] is die Eiderrivier as grenslyn vasgelê en die noordwaartse uitbreiding van die Franke stopgesit. Met die gelyktydige begin van die Skandinawiese [[Wikings]] se handels-, roof- en veroweringstogte, waaraan ook talle Deense krygers deelgeneem het, het Denemarke nou self daarmee begin om sy invloed in Noord-Europa te versterk en handelsbande met oorsese nasies aan te knoop.

Eers in die [[10de eeu]] het die Deense konings Gorm en Harald Bloutand daarin geslaag om die Deense volk in een koninkryk te verenig. Harald het die Christelike geloof aangeneem en die Christelike sendingwerk in Denemarke bevorder.

Tydens die 11de eeu het die grootskaalse togte van Deense Wikings in die Noordseegebied 'n aanvang geneem. Die Deense koning [[Sven I van Denemarke|Sven Vurkbaard]] ([[986]]-[[1014]]) het Engeland verower, en [[Knoet die Grote]] ([[1018]]-[[1035]]) was heerser oor 'n uitgestrekte Deense Noordseeryk wat naas Denemarke en Engeland ook Noorweë en [[Skotland]] ingesluit het. Ná sy dood het hierdie ryk egter weer begin verbrokkel, en eers koning [[Sven II van Denemarke|Sven II]] (Svend Estridsøn 1047-1074) het daarin geslaag om die sentrale gesag op ryksvlak te herstel. Hy het gereeld munte laat slaan en klerici en beamptes, wat tot dusver grotendeels uit Engeland afkomstig was, deur inheemses vervang.<ref>Harm G. Schröter: ''Geschichte Skandinaviens''. München: C.H. Beck 2007, bl. 24</ref>

In die periode tussen [[1025]] en [[1035]] het die Eiderrivier die nuwe suidgrens van Denemarke geword. Saam met die ander lande van Noord-Europa het Denemarke in geestelike opsig 'n deel van die nuutgestigte bisdom Lund geword, en die tradisionele bande met die bisdom van [[Bremen (stad)|Bremen]] en [[Hamburg]], wat sedert [[948]] bestaan het, is verbreek.

Ná 'n tyd van politieke instabiliteit het koning [[Waldemar I van Denemarke|Waldemar die Grote]] ([[1157]]-[[1182]]) wet en orde herstel, die bedreiging deur Slawiese stamme afgeweer en die land weer deur 'n bloeitydperk laat gaan. Met die bou van 'n kasteel by die Groot Belt was hy in staat om die toegang tot die Noord- en Oossee te kontroleer, terwyl met die verowering van die Duitse eiland [[Rügen]] in [[1169]] 'n ekspansiewe fase in Denemarke se buitelandse beleid ingelui is.

Sy opvolgers [[Knoet VI van Denemarke|Knoet VI]] ([[1182]]-[[1202]]) en [[Waldemar II van Denemarke|Waldemar II]] ([[1202]]-[[1241]]) het van Denemarke 'n grootmoondheid in die Oosseegebied gemaak wat Duitse en Baltiese gebiede soos Holstein, Hamburg, [[Lübeck]], Mecklenburg, Pommere, [[Rügen]] en [[Estland]] ingesluit het, maar as gevolg van die Slag van Bornhøved in [[1227]] weer verbrokkel het.

Ook die eerste dekades van die 14de eeu was deur 'n politieke krisis oorskadu waaraan eers koning [[Waldemar IV van Denemarke|Waldemar IV Atterdag]] ([[1340]]-[[1375]]) 'n einde kon maak. Nogtans het die hertogdom Sleeswyk daarin geslaag om sy besondere status te handhaaf, en ook die magtige Noord-Duitse handelstede het met hul [[Hanse]]bond die Deense invloed in die Oosseegebied begin beperk.

Waldemar se dogter [[Margrethe I van Denemarke|Margarete]] was die stigteres van die [[Kalmarunie]], 'n politieke unie wat alle Skandinawiese ryke - Denemarke, Swede en Noorweë met die Faroëreilande en Groenland - ingesluit het en in [[1397]] tot stand gekom het. Die beleid van Margarete se agterneef en erfgenaam Erik van Pommere het egter tot nuwe politieke geskille met die Hanse, Swede, die Holsteinse grawe en die inheemse Deense adel gelei. Erik het Swede en Noorweë verloor en is in [[1439]] uit Denemarke verdryf.

Die Deense Ryksraad het in [[1448]] graaf Christiaan I van Oldenburg tot Deense koning verkies, en hy is vervolgens in [[1450]] ook tot koning van Noorweë, in [[1457]] tot koning van Swede en in [[1460]] deur die Sleeswyk-Holsteinse Raad tot hertog van Sleeswyk en graaf van Holstein verkies. Die personele unie met Swede het egter in [[1523]] tot 'n einde gekom, en koning Christiaan II het naas Swede ook die Deense troon verloor.

In [[1523]] is Christiaan II se oom, hertog Frederik van Sleeswyk-Holstein, tot Deense koning verkies. Sy seun Christiaan III het in [[1536]] die Lutherse geloof, wat al danksy die optrede van predikers die eerste aanhangers in Denemarke gehad het, in 'n staatsgreep as Deense staatsreligie afgedwing.

Koning Christiaan IV het om politieke en godsdienstige redes in die [[Dertigjarige Oorlog]] ingegryp, maar is ná sy nederlaag in [[1626]] gedwing om in die Vrede van Lübeck afstand te neem van sy ekspansionistiese beleid in Noord-Duitsland. Denemarke is vervolgens veral deur Swede bedreig wat tot die nuwe grootmoondheid in die Oosseegebied ontwikkel het, en in [[1658]] moes Denemarke in die Vrede van Roskilde al sy besittings op die Skandinawiese skiereiland, waaronder [[Skåne]], Blekinge, Halland en die Noorse Bohuslän, aan Swede afstaan.

Die bedreiging deur buitelandse magte het die aanleiding tot politieke herstrukturering gegee. Die Deense Stande het hul invloed kwytgeraak; die koningshuis het sy magsbasis met die invoering van die erflike monargie in [[1660]] en die afkondiging van die grondwetlike absolutistiese regeringstelsel in die sogenaamde Koningswet van [[1665]] versterk.

Die sogenaamde Gottorf-kwessie, wat die vrede in Europa bedreig het, is in die jaretydperk tussen [[1767]] toten [[1773]] deur ooreenkomste met [[Rusland]] opgelos - die Deense Ryk, wat destyds van Ysland en van die Noordkaap tot by die [[Elbe]]rivier gestrek het, het vervolgens in alle oorloë op die Europese vasteland neutraal gebly en hom eerder aan binnelandse hervormings soos die landhervorming en die bevryding van die boere toegewy.

Ná die Britse aanval op Kopenhagen in [[1807]] het Denemarke 'n bondgenoot van Frankryk geword en sy nou bande met die Franse keiser [[Napoléon Bonaparte]] ook in [[1813]] nog steeds gehandhaaf. As gevolg van hierdie beleid was die Deense staat in [[1814]] bankrot en het in 1814 in die vrede van Kiel ook Noorweë verloor.

In [[1815]] het die Deense koning in sy hoedanigheid as heerser van Holstein en hertog van Lauenburg 'n lid van die [[Duitse Bond]] geword. Sleeswyk het ondanks sy nou bande met Holstein nie by die Bond aangesluit nie.

Die binnelandse beleid is sedert [[1830]] deur die sterk liberale opposisie en die etniese geskille tussen Dene en Duitsers oorheers. Koning Christiaan VIII het met sy "Ope Brief" in [[1846]] geprobeer om die Deense staat met 'n gemeenskaplike suksessiereg vir die landsdele Denemarke, Sleeswyk, Lauenburg en Holstein te bewaar, maar het felle teenstand van die Duitse bevolking in [[Sleeswyk-Holstein]] gekry.

Die Duitse bewoners se weerstand teen die inlywing van Sleeswyk by Denemark het in Maart [[1848]] aanleiding tot 'n oorlog met die Duitse Ryk gegee. Ná byna drie jaar se oorlogvoering was die belangrikste geskille nog steeds nie besleg nie. In [[1849]] het Denemarke 'n nuwe grondwet gekry wat van die land 'n konstitusionele monargie gemaak het. Die grondwet is nie in Sleeswyk afgekondig nie. In die Verdrag van Londen in [[1852]] is Denemark as staat in sy geldende grense erken, en die Europese moondhede het ook die gemeenskaplike suksessiereg van Denemarke en die hertogdomme goedgekeur. Nogtans het die land hom as gevolg van Pruisiese en Oostenrykse druk daartoe verplig om 'n nuwe grondwet af te kondig waarin alle landsdele gelyke regte geniet het en afstand geneem van sy planne om Sleeswyk by Denemarke in te lyf.

Alle pogings om 'n nuwe grondwet daar te stel het egter misluk. Die Deens-Sleeswykse grondwet van die jaar [[1863]] het nie aan die Pruisiese en Oostenrykse vereistes voldoen nie, en ná 'n ultimatum van dié twee moondhede het in [[1864]] die Duits-Deense Oorlog uitgebreek. In die Vrede van Wene van dieselfde jaar is Denemarke gedwing om die drie hertogdomme Sleeswyk, Holstein en Lauenburg aan Pruise af te staan.

In sy buitelandse beleid het Denemarke in die volgende dekades aanspraak op neutraliteit gemaak. Die binnelandse politiek is vanaf [[1920]] deur die toenemende invloed van die Liberale en Sosiaal-Demokratiese Party gekenmerk, en onder koning Christiaan X is in [[1915]] 'n demokratiese grondwet daargestel.

Ná die [[Eerste Wêreldoorlog]] het die [[Verdrag van Versailles]] voorsiening vir 'n referendum in Noord-Sleeswyk en dele van Sentraal-Sleeswyk gemaak. In [[1920]] het 'n meerderheid van die stemgeregtigdes hulle in Noord-Sleeswyk ten gunste van die insluiting by Denemarke uitgespreek. Nogtans was daar steeds 'n Duitse minderheid in die Deense Noord-Sleeswyk, asook 'n Deense minderheid in die Duitse deel van Suid-Sleeswyk.

Tydens die [[Tweede Wêreldoorlog]] is Denemarke deur Duitse troepe beset. Alhoewel enkele duisend Dene as vrywilligers by die Duitse [[Waffen-SS]] aangesluit het, het veral sedert [[1943]] het 'n sterk Deense versetsbeweging ontstaan wat deur groot dele van die bevolking ondersteun is. Danksy die Duitse diplomaat Georg Ferdinand Duckwitz ([[1904]]-[[1973]]), wat geheime inligting oor die beplande deportasie van Deense Jode aan die Deense versetsbeweging en Sweedse owerhede gegee het, is in Oktober 1943 'n grootskaalse reddingsaksie vir Denemarke se Joodse bevolking georganiseer. Duisende Deense vlugtelinge was sodoende in staat om na Swede te vlug.

Ná die wysiging van die Deense grondwet het die oudste dogter van koning Frederik IX, Margarete, sy opvolger as Deense koningin geword, terwyl die ''Landsting'' of tweede kamer van die parlement afgeskaf is. Die buitelandse beleid is onder meer oorheers deur Denemarke se lidmaatskap in die [[Nordiese Raad]], die [[Europese Unie]] en die NAVO. Die regte van die Deense en Duitse minderhede in Sleeswyk is in [[1955]] in 'n Duits-Deense ooreenkoms gereël.

[[Lêer:Hans Christian Andersen 2.jpg|duimnael|200px|Hans Christian Andersen in [[1860]]]]

Tot by die ontbinding van die Kalmarunie in 1523 het die Deense skrywers hoofsaaklik onder Franse invloed gestaan, maar veral sedert die Reformasietydperk het Duitsland se literêre lewe op die noordelike buurland ingewerk. Digters soos Jens Immanuel Baggesen ([[1764]]-[[1826]]), Adam Gottlob Oehlenschläger en Karl Adolf Gjellerup ([[1857]]-[[1919]]) het hul werke selfs gedeeltelik in Duits geskryf.

Die begin van die Deense literatuur se "goue tydperk" word vereenselwig met Ludvig Holberg ([[1684]]-[[1754]]), 'n boorling van die Noorse stad [[Bergen, Noorweë|Bergen]], en het sy hoogtepunt met die digter en sprokieskrywer Johannes Ewald ([[1743]]-[[1781]]) en die dramatikus Adam Gottlob Oehlenschläger ([[1779]]-[[1850]]) bereik. Ander belangrike skrywers van hierdie periode was die dramatikus Henrik Hertz ([[1798]]-[[1870]]) en die wêreldbekende sprokieskrywer [[Hans Christian Andersen]] ([[1805]]-[[1875]]).

Die moderne Deense literatuur het 'n anvang geneem met die literêre historikus Georg Brandes ([[1842]]-[[1927]]) en die digters Holger Drachmann (1846-1908) en Jens Peter Jacobsen (1847-1885). Jacobsen het onder meer bekendheid verwerf met sy outobiografiese roman ''Niels Lyhne''. Die hoofkarakter is 'n aanhanger van die Darwinisme wat groot probleme met sy lewenswerklikheid ondervind.

Herman Joachim Bangs ([[1857]]-[[1912]]) het sy invloed as impressionistiese digter ook buite die landsgrense laat geld, net soos Henrik Pontoppidan (1857-[[1943]]) en Johannes Vilhelm Jensen ([[1873]]-[[1950]]) wat albei in [[1917]] die [[Nobelprys vir Letterkunde]] vir hul werk ontvang het. In sy hoofwerk ''Den lange Rejse'' ("Die lang reis", ses boekdele [[1908]]-[[1922]]) het Jensen gepoog om die geskiedenis van die Germane vanuit 'n darwinisties-ewolusionêre perspektief te beskryf. Alhoewel die werk in wetenskaplike opsig vandag nie meer as toonaangewend beskou word nie, is sy styl en taalgebruik ook vir huidige lesers nog indrukwekkend.

[[Lêer:Stamps of Germany (DDR) 1969, MiNr 1440.jpg|duimnael|links|250px|Die [[Duitse Demokratiese Republiek|Oos-Duitse]] ''Deutsche Post'' het Martin Andersen Nexø in [[1969]] ter geleentheid van sy 100ste verjaardag met 'n [[posseël]] vereer]]

Martin Andersen Nexø ([[1869]]-[[1954]]) was 'n wêreldburger en humanis wat vanweë sy bewondering vir die Sowjet-kommunisme in die weste omstrede was. Sy proletariese romans soos ''Pelle erobreren'' ("Pelle die veroweraar", oor 'n Sweedse immigranteseun wat tot die leier van die Deense Sosiaal-Demokratiese beweging verkies word, vier boekdele [[1906]]-[[1910]]) was ná die Tweede Wêreldoorlog eerder in Oos- as in Wes-Europa gewild, maar oortuig steeds met hul realistiese verteltrant.

Die skiereiland Jutland en sy mense word in die romans van Jeppe Aakjaer ([[1866]]-[[1930]]), Marie Bregendahl ([[1867]]-[[1940]]) en Jakob Knudsen ([[1858]]-[[1917]]) behandel. Die Deense liriek van die laat 19de en die eerste helfte van die 20ste eeu sluit werke van Viggo Stuckenberg ([[1863]]-[[1905]]), Sophus Claussen ([[1865]]-[[1931]]), Sophus Michaelis (1865-[[1932]]), Helge Rode ([[1870]]-[[1937]]), Ludvig Holstein ([[1864]]-[[1943]]) en Johannes Jørgensen ([[1866]]-[[1956]]) in en word deur simbolistiese, religieuse en natuurelemente asook l'art pour l'art-invloede gekenmerk. Skrywers soos Kjeld Abell ([[1901]]-[[1961]]), Kaj Munk ([[1898]]-[[1940]]) en Carl Erik Soya ([[1896]]-[[1983]]) het die 20ste eeuse dramatiese genre oorheers, terwyl Hans Christian Branner ([[1903]]-[[1966]]) en Martin Alfred Hansen ([[1909]]-[[1955]]) psigoanalitiese invlode verwerk het. Karen Blixen (1865-[[1962]]) se outobiografiese roman ''Den afrikanske Farm'' ([[1937]]) is in [[1985]] deur die Amerikaanse regisseur Sydney Pollack as ''Out of Africa'' verfilm.

Die na-oorlogse skrywersgenerasie sluit die veelsydige skrywer Klaus Rifbjerg (*[[1931]]) in, wat onder meer met sy realistiese romans bekendheid verwerf het, asook die essayis en skrywer van absurde romans Villy Sørensen ([[1929]]-[[2001]]), Leif Panduro ([[1923]]-[[1977]], outeur van onder meer die outobiografiese kindheidstorie ''Øgledage'' uitwat diein jaar [[1961]]) gepubliseer is, en die liriese digter Ole Wivel ([[1921]]-[[2004]]). Peter Høeg (*[[1957]]) het met sy roman ''Frøken Smillas fornemmelse for sne'' in [[1992]] internasionale bekendheid verwerf, en die werk is later deur die Deense regisseur Bille August verfilm.