Efese: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
No edit summary
paar goed
Lyn 47:
=== Donker Middeleeue ===
[[Beeld:Ac artemisephesus.jpg|duimnael|Die terrein van die Tempel van Artemis op die dorp Selçuk, naby Efese.]]
Efese is in die [[10de eeu v.C.]] op die Ayasuluk-heuwel gestig as ’n Atties-Ioniese kolonie – 3&nbsp;km van die middel van antieke Efese af (soos blyk uit uitgrawings in die 1990's by die [[Seldjoekse Ryk|Seldjoekse]] kasteel). Die mitiese stigter van die stad was ’n prins van [[Athene]] met die naam [[Androklos]], wat sy land moes verlaat ná die dood van sy pa, koning Kadros. Volgens die legende het hy Efese gestig op die plek waar die [[orakel]] van [[Delphi]] dit voorspel het. ("’n Vis en ’n varkbeer sal vir jou die pad wys.") Androklos het die meeste van die inheemse [[KariërsKarië|Kariese]] en [[Leleges|Lelegiese]] inwoners verdryf en sy volk met die res verenig. Hy was ’n suksesvolle kryger en as koning het hy die 12 stede van [[Ionië]] in die [[Ioniese Bond]] verenig. Tydens sy bewind het die stad begin floreer. Hy is in ’n geveg teen die Kariërs dood toe hy Priëne, ’n ander stad van die Bond, te hulp snel.<ref name="Pausanius">{{cite book | title=Description of Greece,| last=Pausanius| year=1965| pages=7.2.8–9| publisher=Loeb Classical Library| location=New York}}</ref> Androklos en sy hond word uitgebeeld op die [[Fries (boukunde)|fries]] van die Tempel van [[Hadrianus]] uit die 2de eeu. Later het Griekse historici soos Pausanias, [[Strabo]] en [[Herodotos]] vertel die stad se mitiese stigter is Ephos, koningin van die [[Amasone (mitologie)|Amasones]].
 
Die Griekse godin [[Artemis]] en die Anatoliese godin [[Kybele]] is saam geïdentifiseer as "Artemis van Efese". Die "Dame van Efese" met die baie borste wat met Artemis verbind word, is vereer in die [[Tempel van Artemis]], een van die Sewe Wonders en die grootste gebou van die Antieke Wêreld volgens Pausanias (4.31.8). Die geograaf noem dat die tempel deur Efese, seun van die riviergod CaystrusKaystros, gebou is<ref>{{cite web|url=http://www.ancientlibrary.com/smith-bio/1133.html |title=Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology |publisher=Ancientlibrary.com |date= |accessdate=2009-04-20}}</ref> voor die aankoms van die Ioniërs. Omtrent niks van dié struktuur is oor nie.
 
=== Argaïese tydperk ===
Omstreeks 650&nbsp;v.C. is Efese deur die [[Kimmeriërs]] aangeval en verwoes. Nadat die Kimmeriërs verdryf is, is die stad deur ’n reeks tiranne regeer. Ná ’n opstand deur die inwoners is die stad deur ’n raad, die ''Kuretes'', regeer. Efese het weer floreer en ’n paar belangrike historiese figure opgelewer, soos die [[Jambe|jambiese]] digter [[Callinus]],<ref name="Callinus">{{cite book | title=Greek Lyric Poetry| url=http://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=cABi5Pt7FgQC&oi=fnd&pg=PR7&dq=Ephesus++%22poetess%22&ots=T730ospusU&sig=EMrKry8YitSs5MXiO0zHzmVi3s4#PPP1,M1| last=translation by M.L. West| year=1999| page=21| publisher=Oxford University Press| isbn=0-19-283678-1}}</ref> die satirikus [[Hipponax]], die filosoof [[Heraclitus]] en die groot skilder [[Parrhasios]], en later die grammatikus [[Zenodotos]] en die geneeshere Soranos en Rufus.
 
Omstreeks 560&nbsp;v.C. is Efese deur die [[Lidiërs]] onder koning [[Croesus]] verower. Hy het die inwoners met respek behandel, ondanks sy streng heerskappy, en het selfs een van die hoofbydraers geword vir die herbou van die Tempel van Artemis.<ref>{{cite book
Lyn 69:
| isbn =1-55407-311-1 }}</ref> Sy handtekening is op die basis van een die pilare van die tempel gevind (wat nou in die Britse Museum uitgestal word). Croesus het die bevolkings om Efese in die omgewing van die tempel laat hergroepeer en so die stad vergroot.
 
Later in dié eeu het die Lidiërs onder Croesus [[Persië]] binnegeval. Die Ioniërs het ’n vredesaanbod van [[Kores die Grote]] geweier en hulle eerder by die Lidiërs geskaar. Nadat die Perse Croesus verslaan het, het die Ioniërs aangebied om vrede te maak, maar Kores het daarop aangedring dat hulle oorgee en deel van sy ryk word.<ref>Herodotus i. 141</ref> Hulle is in 547&nbsp;v.C. deur die Persiese leëraanvoerder [[Harpagos]] verslaan. Die Perse het toe die Griekse stede van [[Klein-Asië]] in die [[Persiese Ryk|Achaemenidiese Ryk]] opgeneem.
 
Efese was eeue lank vir argeoloë ’n raaisel omdat geen vasgestelde ligging van die stad vir die argaïese tydperk bekend is nie. Verskeie terreine word voorgestel vir die beweging van ’n nedersetting tussen die Brons- en die Romeinse tydperk, maar die toeslyking van die natuurlike hawens en die beweging van die Kayster-rivier het meegebring dat die ligging nooit dieselfde gebly het nie.
Lyn 96:
[[Beeld:Ephesus Theater.jpg|duimnael|Efese se amfiteater.]]
[[Beeld:Temple of Hadrian Ephesus 2.jpg|duimnael|Die Tempel van Hadrianus.]]
As deel van die Romeinse Republiek het Efese dadelik die Romeinse invloed gevoel. Belasting is aansienlik verhoog en die stad se skatte is stelselmatig geplunder. In [[88 v.C.]] het Efese [[Archelaos]], ’n generaal van [[Mithradates VI van Pontos|Mithridates die Grote]], koning van [[Pontos]], verwelkom toe hy Wes-Anatolië verower. Dit het gelei tot die [[Asiatiese Vespers]], die slagting van 80&nbsp;000 Romeinse burgers van Klein-Asië, of enigiemand wat met ’n [[Latyn]]se aksent gepraat het. Baie van hulle het in Efese gewoon. Maar toe die Efesiërs sien hoe sleg Zenobios, ’n generaal van Mithridates, die mense van [[Chios]] behandel, het hulle geweier dat sy leër die stad binnekom. Zenobios is wel ingenooi om Philopoimen (die vader van Monima, die gunstelingvrou van Mithridates) te besoek. Omdat die inwoners niks goeds van hom verwag het nie, het hulle hom in die tronk gegooi en vermoor. Mithridates het wraak geneem en swaar strawwe uitgedeel. Die Griekse stede het egter hul vryheid en verskeie aansienlike regte gekry.
 
Efese het vir ’n kort rukkie selfregerend geword. Toe Mithridates deur die Romeinse kolsulkonsul [[Lucius Cornelius Sulla]] verslaan word, het Efese in [[86 v.C.]] weer onder Romeinse heerskappy gekom. Sulla het ’n groot skadeloosstelling geëis, asook belasting terugwerkend vir vyf jaar, en Asiatiese stede was dus vir ’n lang tyd daarna kwaai in die skuld.<ref name="Mithridatic War">{{cite web|url=http://www.livius.org/ap-ark/appian/appian_mithridatic_10.html|title=History of Rome: The Mithridatic Wars §§&nbsp;46-50|accessdate=2007-10-02|author=Appian of Alexandria (c.95-c.165)}}</ref>
 
Toe [[Augustus]] in 27&nbsp;v.C. keiser word, het hy Efese in plaas van [[Pergamon]] die hoofstad gemaak van die provinsie [[Asië (Romeinse provinsie)|Asië]], wat die westelike [[Klein-Asië]] beslaan het. Efese het weer floreer. Dit het die setel van die goewerneur en ’n groot metropolis en handelsentrum geword. Dit was naas Rome die belangrikste en grootste stad.<ref>Strabo. Geography (volume 1-7) 14.1.24. Cambridge: Loeb Classical Library, Harvard University Press</ref> In die jaar [[100]]&nbsp;n.C. het Efese na skatting tussen 400&nbsp;000 en 500&nbsp;000 inwoners gehad; dit was die grootste stad in Romeinse Asië. Die stad het in die 1ste en 2de&nbsp;eeu&nbsp;n.C. ’n hoogtepunt bereik.
 
Efese was bekend vir sy Tempel van Artemis (Diana),<ref>{{cite web|url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Europe/Turkey/_Periods/Greek/_Texts/LETGKB/Ephesus*.html |title=accessed September 14, 2007 |publisher=Penelope.uchicago.edu |date= |accessdate=2009-04-20}}</ref> wie se hoofaltaar daar was, die [[Celsus-biblioteek]] en sy teater met plek vir 25&nbsp;000 toeskouers.<ref>{{cite book|last=Ring|first=Trudy|coauthors=Salkin, Robert|title=International Dictionary of Historic Places: Southern Europe|publisher=Fitzroy Dearborn|location=London|date=1995|page=217|chapter=Ephesus|isbn=978-1-884964-02-2}}</ref> Dié amfiteater is aanvanklik vir dramas gebruik, maar in latere Romeinse tye is gladiatorgevegte ook op sy verhoog gehou. In Mei&nbsp;2007 is die eerste argeologiese bewyse van ’n gladiatorbegraafplaas ontdek.<ref>{{cite news|last=Kupper |first=Monika |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/6614479.stm |title=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/6614479.stm |publisher=BBC News |date=2007-05-02 |accessdate=2009-04-20}}</ref> Terwyl onder Romeinse heerskappy, het die stad ook verskeie badkomplekse gehad. Dit het een van die gevorderdste [[akwaduk]]stelsels in die antieke wêreld gehad, met talle akwadukte van verskillende groottes wat verskillende gebiede van water voorsien het.
Lyn 119:
=== Turkse tydperk ===
[[Beeld:Selçuk Ayasoluk IsabeyMosque.jpg|duimnael|Die İsa Bey-moskee.]]
Die dorp is in 1304 verower deur Sasa Bey, ’n leëraanvoerder van Mentesje-prinsdom. Kort daarna is dit afgestaan aan die Aydinoglu-prinsdom, wat ’n sterk vloot gevestig het in die hawe van [[Selçuk|Ayasuluğ]] (die hedendaagse [[Selçuk]], langs Efese). Ayasuluğ het ’n belangrike hawe geword van waar die vloot plundertogte na omringende gebiede uitgevoer het.
 
Die dorp het in die 14de eeu weer ’n kort tyd van vooruitgang beleef onder hierdie nuwe Seldjoekse heersers. Hulle het belangrike geboue gebou soos die İsa Bey-moskee, [[karavanserai]]s en [[Turkse bad]]dens (hamams).