Uitsterwing: Verskil tussen weergawes

[[Lêer:Status iucn3.1 EX af.svg|thumbduimnael|rightregs]]

[[Lêer:Various dinosaurs.png|thumbduimnael|Die geraamtes van verskeie [[dinosourus]]se, die bekendste groep uitgestorwe diere.]]

Deur [[evolusie]] maak nuwe spesies hul verskyning wanneer ’n nuwe variëteit van ’n organisme ’n ekologiese nis kan vind en tot sy voordeel gebruik, en spesies sterf uit wanneer hulle nie meer in veranderende omstandighede of weens sterker kompetisie kan oorleef nie. Die verhouding tussen ’n dier en sy ekologiese nis is goed aangeteken.<ref name="SahneyBentonFerry2010LinksDiversityVertebrates">{{ cite journal | url=http://rsbl.royalsocietypublishing.org/content/6/4/544.full.pdf+html | author=Sahney, S., Benton, M.J. and Ferry, P.A. | year=2010 | title=Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land | journal=Biology Letters | doi=10.1098/rsbl.2009.1024 | volume = 6 | pages = 544–547 |format=PDF | issue=4 | pmid=20106856 | pmc=2936204}}</ref> ’n Tipiese spesie sterf uit binne 10&nbsp;miljoen jaar ná sy eerste verskyning,<ref name="Newman">Newman, Mark. "[http://www.lassp.cornell.edu/newmme/science/extinction.html A Mathematical Model for Mass Extinction]". Cornell University. 20 Mei 1994. URL besoek op 30 Julie 2006.</ref> hoewel sommige spesies honderdmiljoene jare lank feitlik onveranderd kan voortleef.

Massa-uitsterwings is relatief skaars, hoewel geïsoleerde uitsterwings algemeen voorkom. Uitsterwings is van redelik onlangs af eers aangeteken en wetenskaplikes is bekommerd oor die tempo waarmee spesies uitsterf.<ref name="MSNBC">[http://www.msnbc.msn.com/id/6502368/ Species disappearing at an alarming rate, report says]. MSNBC. URL besoek op 26 Julie 2006.</ref> Baie spesies wat uitsterf, is nooit wetenskaplik gedokumenteer nie. Sommige wetenskaplikes glo tot die helfte van alle spesies wat tans bestaan, kan teen die jaar 2100 uitgesterf wees.<ref name="Wilson">Wilson, E.O., ''The Future of Life'' (2002) (ISBN 0-679-76811-4)</ref>

’n Spesie sterf uit wanneer die laaste lid doodgaan. Uitsterwing is dus ’n voldonge feit wanneer daar geen oorlewende lede is wat kan voortplant en ’n nuwe generasie skep nie. ’n Spesie kan funksioneel uitgestorwe wees as daar net ’n paar lede bestaan wat weens onder meer swak gesondheid, ouderdom, yl verspreiding oor ’n groot gebied of te min lede van albei geslagte nie kan voortplant nie.

Om ’n spesie as uitgestorwe te verklaar, moet daar ’n duidelike definisie van die spesie wees. Dit moet duidelik onderskei kan word van enige ouer- of dogterspesie, of enige verwante spesies.

Soms word die woord "uitgestorwe" in [[ekologie]] gebruik om te verwys na plaaslike uitsterwing, waar ’n spesie nie meer in ’n sekere gebied bestaan nie, maar wel nog elders. Die verskynsel is ook bekend as uitroeiing. Dit kan beveg word deur lede van die spesie van elders na die spesifieke gebied te bring. Spesies wat nie uitgestorwe is nie, maar deur uitsterwing bedreig word, word geklassifiseer as [[Bedreigde spesie|bedreig]], [[Byna-bedreigde spesie|byna bedreig]] of [[Krities bedreigde spesie|krities bedreig]].

’n Belangrike aspek van uitsterwing tans is pogings deur die mens om spesies wat op die [[IUBN|Internasionale Unie vir die Bewaring van die Natuur en Natuurlike Hulpbronne]] se [[IUBN-rooilys|rooilys]] voorkom, te bewaar. Dit is spesies wat nie meer in hul historiese habitat voorkom nie, maar net in aanhouding of in ’n beheerde gebied in die natuur. Van dié spesies is funksioneel uitgestorwe, aangesien hulle nie meer deel van hul natuurlike habitat is nie en dit onwaarskynlik is dat hulle weer in die natuur vrygelaat kan word.<ref name="Maas">Maas, Peter. "[http://www.petermaas.nl/extinct/wilduk.htm Extinct in the Wild" ''The Extinction Website''. URL besoek op 26 Januarie 2007.]</ref>

Die uitsterwing van een spesie kan ook ’n kettingreaksie tot gevolg hê wat kan lei tot die uitsterwing van ander spesies.<ref>{{Citecite journal |url=http://theory.ph.man.ac.uk/~ajm/qui05a.pdf |title=Deleting species from model food webs |accessdate=2007-02-15 |format=PDF |work= |author=Quince, C. et al. |archiveurl = http://web.archive.org/web/20060925092540/http://theory.ph.man.ac.uk/~ajm/qui05a.pdf <!-- Bot retrieved archive --> |archivedate = 2006-09-25}}</ref> Dit kom veral voor waar ’n spesie ’n buitengewoon groot invloed op sy omgewing het.

Pseudo-uitsterwing is moeilik om te bevestig tensy ’n mens sterk bewyse het wat ’n bestaande spesie aan ’n uitgestorwe spesie koppel. Daar word byvoorbeeld soms beweer dat die uitgestorwe ''Hyracotherium'', ’n vroeë perd, pseodo-uitgestorwe is eerder as uitgestorwe, omdat daar verskeie bestaande spesies van ''Equus'' is, onder meer die [[sebra]] en [[donkie]]. Omdat fossielspesies gewoonlik geen genetiese materiaal bevat nie, is dit onmoontlik om vas te stel of ''Hyracotherium'' in moderne [[perd]]spesies ontwikkel het en of dit bloot ’n voorsaat met moderne perde deel.

== Oorsake ==

[[Lêer:Edwards' Dodo.jpg|thumbduimnael|links|200px|Die [[dodo]] van [[Mauritius]], hier op ’n illustrasie uit 1626 deur Roelant Savery, word dikwels genoem as ’n voorbeeld van uitsterwing in ons tyd.]]

Daar is ’n groot verskeidenheid direkte en indirekte oorsake vir die uitsterwing van ’n spesie of groep spesies. "Net soos wat elke spesie uniek is," skryf Beverly en Stephen C. Stearns, "is elke uitsterwing uniek&nbsp;... die oorsake van elk is uiteenlopend — sommige subtiel en ingewikkeld, ander ooglopend en eenvoudig."<ref name="Stearns">{{cite book | last = Stearns | first = Beverly Peterson and Stephen C. | title = Watching, from the Edge of Extinction | publisher = Yale University Press | year = 2000 | isbn = 0-300-08469-2 | pages=x |chapter=Preface }}</ref> Enige spesie wat nie in sy omgewing kan oorleef en voortplant en nie na ’n nuwe omgewing kan trek waar dit wel kan oorleef en voortplant nie, sterf uit. Dit kan skielik gebeur soos wanneer ’n andersins gesonde spesies uitgewis word deur die toksiese [[besoedeling]] van sy hele habitat; of oor duisende of miljoene jare soos wanneer ’n spesie stelselmatig die stryd om kos verloor teen ’n sterker mededinger.

[[Lêer:Ectopistes migratoriusMCN2P28CA.jpg|thumbduimnael|160px|Die mens het die trekduif oor ’n paar dekades uitgewis deur jag daarop te maak.]]

Of meer uitwissings deur genetiese of deur omgewingsfaktore veroorsaak word, is debatteerbaar. Mark Newman, die skrywer van ''Modeling Extinction'', glo die twee weeg ewe swaar.<ref name="Newman" /> Bewaringsgroepe en sommige regerings spits hulle tans toe op die uitsterwing van spesies aan die hand van die [[mens]], en hulle probeer verdere uitwissings beveg deur ’n verskeidenheid bewaringsprogramme.<ref name="MSNBC" /> Die mens kan veroorsaak dat ’n spesie uitsterf deur die oorbewerking van grond, besoedeling, die vernietiging van sy habitat, die inbring van nuwe spesies wat om kos meeding, jag en ander maniere. ’n Groot rede is die ononderhoubare aanwas van die menslike bevolking.<ref>"[http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=sixth-extinction Population Bomb Author's Fix For Next Extinction: Educate Women]". ''Scientific American''. 12 Augustus 2008.</ref>

* Genetiese en demografiese verskynsels

* Genetiese besoedeling

* Agteruitgang van habitat

* Roofdiere, mededinging, siektes

* Uitsterwing van ’n ander spesies

* Klimaatsverandering

Daar was al minstens vyf massa-uitsterwings in die geskiedenis van lewe op aarde, en vier in die afgelope 3,5 miljard jaar waarin baie spesies binne ’n relatief kort tydperk verdwyn het. Een massa-uitsterwing was sowat 250 miljoen jaar gelede,<ref name="SahneyBenton2008RecoveryFromProfoundExtinction">{{ cite journal | url=http://journals.royalsociety.org/content/qq5un1810k7605h5/fulltext.pdf | author=Sahney, S. and Benton, M.J. | year=2008 | title=Recovery from the most profound mass extinction of all time | journal=Proceedings of the Royal Society: Biological | doi=10.1098/rspb.2007.1370 | volume = 275 | pages = 759–65|format=PDF | pmid=18198148 | issue=1636 | pmc=2596898}}</ref> toe ’n geskatte 90% van die bestaande spesies van dié tyd uitgewis is.<ref>{{cite book|author=Benton M J|year=2005|title=When Life Nearly Died: The Greatest Mass Extinction of All Time|publisher=Thames & Hudson|isbn=978-0-500-28573-2}}</ref> Daar is ook bewyse dat daar sowat 270 miljoen jaar gelede ’n soortgelyke voorval was. In nog ’n mass-uitsterwing sowat 65 miljoen jaar gelede is [[dinosourus]]se en talle ander spesies uitgewis.

Volgens ’n 1998-opname onder 400 bioloë wat deur [[New York Stad|New York]] se Amerikaanse Museum van Natuurstudie gedoen is, het byna 70 persent van hulle geglo ons bevind ons in die vroeë stadiums van ’n mensveroorsaakte uitsterwing,<ref name="AMNH">American Museum of Natural History. "[http://www.well.com/~davidu/amnh.html National Survey Reveals Biodiversity Crisis -– Scientific Experts Believe We are in the Midst of the Fastest Mass Extinction in Earth's History]". URL besoek op 20 September 2006</ref> bekend as die Holoseen-uitsterwing. Dieselfde persentasie het saamgestem met die voorspelling dat tot 20 persent van alle lewende bevolkings binne 30 jaar (teen 2028) kan uitsterf. Die bioloog E.O. Wilson het in 2002 geskat<ref name="Wilson" /> dat as die mens sy verwoesting van die [[biosfeer]] voortsit, die helfte van alle spesies binne 100 jaar uitgestorwe sal wees.<ref name="Ulansey">Ulansey, David, "[http://www.well.com/user/davidu/extinction.html The current mass extinction]" repeats this statement with links to dozens of news reports on the phenomenon. URL besoek op 26 Januarie 2007.</ref> Daar word ook geskat dat die huidige tempo van uitsterwings tussen 100 en 1&nbsp;000 keer so vinnig is as die gemiddelde tempo in die evolusionêre tydskaal van die aarde.<ref>J.H.Lawton and R.M.May, ''Extinction rates'', Oxford University Press, Oxford, VK</ref>

== Verwysings ==

== Eksterne skakels ==

* [http://strata.geology.wisc.edu/jack Sepkoski's Global Genus Database of Marine Animals]