Moldowa: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
k Statistieke hersien
k Hersien
Lyn 9:
|leuse =
|volkslied = ''Limba Noastră''<br /><small>''([[Roemeens]] vir: "Ons Taal")''</small><br /><center>[[Lêer:Imnul Republicii Moldova US NAVY.ogg]]</center>
|amptelike_tale = [[Roemeens]]<ref name="CCDecision2013">{{en}} {{cite web |url=http://www.rferl.org/content/moldova-romanian-official-language/25191455.html |title=Chisinau Recognizes Romanian As Official Language|author=Associated Press|date=5 Desember 2013 |website=rferl.org|publisher=rferl.org |accessdate=3122 JulieJanuarie 20152016}}</ref><ref name="congress">{{en}} {{cite web | url=http://www.loc.gov/lawweblaw/servletforeign-news/article/moldova-romanian-recognized-as-the-official-language/lloc_news?disp3_l205403800_text | title=Moldova: Romanian Recognized as the Official Language | publisher=Law Library of Congress | date=23 Desember 2013 | accessdate=3122 JulieJanuarie 20152016 | author=Roudik, Peter}}</ref><ref name="MCC">{{en}} {{cite web | url=http://constcourt.md/libview.php?l=en&idc=7&id=512&t=/Overview/Press-Service/News/The-text-of-the-Declaration-of-Independence-prevails-over-the-text-of-the-Constitution | title=The text of the Declaration of Independence prevails over the text of the Constitution | publisher=Constitutional Court of Moldova | date=5 Desember 2013 | accessdate=3122 JulieJanuarie 20152016}}</ref>
|hoofstad = [[Chişinău]]
{{Koördinate|47|0|N|28|55|O}}
Lyn 21:
|regeringsvorm = Unitêre parlementêre<br />[[republiek]]
|leiertitels = <br />• [[President]]<br />• [[Eerste minister]]
|leiername = [[Nicolae Timofti]]<br />[[ValeriuPavel StrelețFilip]]
|oppervlak_rang = 138<sup>ste</sup>
|oppervlak_grootte =
Lyn 30:
|bevolking_skatting_jaar = 2014
|bevolking_rang = 133<sup>ste</sup>
|bevolking_sensus = 3&nbsp;383&nbsp;332<ref name="2004census">{{ro}} {{cite web|url=http://www.statistica.md/public/files/Recensamint/Recensamintul_populatiei/vol_1/2_Populatia_pe_sexe_localit_ro.xls |title=National Bureau of Statistics of Moldova |date= |accessdate=3122 JulieJanuarie 20152016}}</ref><br/><small>(uitsluitend [[Transnistrië]])</small><br />3&nbsp;938&nbsp;679<ref>{{ru}} {{cite web|url=http://www.languages-study.com/demography/pridnestrovie.html |title=2004 census in Transnistria |publisher=Languages-study.com |date= |accessdate=3122 JulieJanuarie 20152016}}</ref><br /><small>(insluitend Transnistrië)</small>
|bevolking_sensus_jaar = 2004
|bevolkingsdigtheid = 105
|bevolkingsdigtheidmi² = 272
|bevolkingsdigtheidrang = 101<sup>ste</sup>
|BBP_PPP = $17,693&nbsp;miljard<ref name=imf2>{{en}} {{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=80&pr.y=12&sy=2013&ey=2015&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=921&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2015 |publisher=[[Internasionale Monetêre Fonds]] |date= |accessdate=3122 JulieJanuarie 20152016}}</ref>
|BBP_PPP_rang =
|BBP_PPP_jaar = 2015
Lyn 48:
|onafhanklikheidsgebeure = • Soewereiniteit verklaar<br />• Onafhanklikheid verklaar<br />• Huidige grondwet
|onafhanklikheidsdatums = <br />van die [[Sowjetunie]]<br />[[23 Junie]] [[1990]]<br />[[27 Augustus]] [[1991]]<br />[[29 Julie]] [[1994]]
|MOI = {{bestendigwins}} 0,663693<ref name="HDI">{{en}} {{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr14-summary-enhdr_2015_statistical_annex.pdf |title=20142015 Human Development Report Summary |date=20142015 |accessdate=3122 JulieJanuarie 20152016 |publisher=United Nations Development Programme | pages=21–25}}</ref>
|MOI_rang = 114107<sup>de</sup>
|MOI_jaar = 20132014
|MOI_kategorie = {{kleur|#fc0|medium}}
|Gini = 33,0<ref name="GINI">{{en}} {{cite web |url=http://wdi.worldbank.org/table/2.9 |title=World Development Indicators: Distribution of income or consumption |year=2014 |publisher=[[Wêreldbank]] |accessdate=3122 JulieJanuarie 20152016}}</ref>
|Gini_rang =
|Gini_jaar = 2010
Lyn 68:
}}
 
'''Moldowa''' ([[Roemeens]]: ''Moldova'' [molˈdova] {{Audio|Ro-Moldova.ogg|luister}}, amptelik die '''Republiek van Moldowa''' (''Republica Moldova''), voorheen '''Moldawië''', is ’n land in [[Suidoos-Europa]], grotendeels geleë tussen die [[Proet]]- en die [[DnjestrDnister]]rivier. Dit word in die weste begrens deur [[Roemenië]] en verder deur [[Oekraïne]]. Die hoofstad is [[Chişinău]] ([[Russies]]: Kisjinef). Die land word beskou as een van die armstes in [[Europa]].
 
Die bevolking is oorwegend Moldowies (Sowjet-naam: Moldawies; ’n benaming wat ná die skeiding van die res van Moldawië in gebruik gekom het: die inwoners van Roemeense Moldawië word as Roemeniërs beskou). Daar is ook [[Oekraïne|Oekraïnse]], [[Rusland|Russiese]] en [[Gagausië|Gagausiese]] minderhede.
 
Moldowa was tot in [[1991]] deel van die [[Sowjetunie]] as die [[Moldawiese Sosialistiese Sowjetrepubliek]]. Die grondgebied van die nuwe land kom ooreen met dié van die voormalige Sowjetrepubliek en gedeeltelik met dié van die ouer [[Bessarabië]] (wat tot die [[Tweede Wêreldoorlog]] Roemeens was). Slegs die suidelikste en noordelikste deel van Bessarabië behoort tot die Oekraïne, terwyl die gebied aan die linkeroewer van die DnjestrDnister, [[Transnistrië]], nooit tot Bessarabië behoort het nie, maar volgens die grootste deel van die wêreldgemeenskap wel behoort tot die huidige Moldowa. Transnistrië het hom in [[1991]] eensydig onafhanklik verklaar. Die tweede belangrikste stad van Moldowa, [[Tiraspol]], lê in dié gebied.
 
Die land is ’n parlementêre republiek met ’n [[president]] as staatshoof en ’n premier as regeringshoof. Dit is in Maart 1992 toegelaat tot die [[Verenigde Nasies]]. Dit is ook lid van verskeie ander internasionale organisasies en hoop om lid te word van die [[Europese Unie]].<ref>{{cite web|url=http://www.moldpres.md/default.asp?Lang=en&ID=68715|archiveurl=http://web.archive.org/web/20080430044847/http://www.moldpres.md/default.asp?Lang=en&ID=68715|archivedate=2008-04-30|title=Moldova will prove that it can and has chances to become EU member,|publisher=Moldpress News Agency|date=19 Junie 2007}}</ref>
Lyn 102:
In die [[Eerste Wêreldoorlog]] het die politieke en kulturele (etniese) bewustheid onder die inwoners van die streek toegeneem, toe 300&nbsp;000 Bessarabiërs opgeroep is om in die Rooi Leër te dien wat in 1917 gestig is. Ná die [[Russiese Rewolusie (1917)|Russiese Rewolusie]] van 1917 is ’n Bessarabiese parlement, Sfatul Ţării, verkies. Dit het die '''Moldawiese Demokratiese Republiek''' op {{OuVormDatum|15 Desember|1917|2 Desember}} uitgeroep binne ’n federale Russiese staat en ’n regering op {{OuVormDatum|21 Desember|1917|8 Desember}} gevorm.
 
Bessarabië het hom op {{OuVormDatum|6 Februarie|1918|24 Januarie}} onafhanklik van Rusland verklaar en die hulp gevra van die [[Frankryk|Franse]] leër wat toe in Roemenië was.<ref>Anthony Babel: La Bessarabie (Bessarabia), Félix Alcan, Genève, Switzerland, 1931</ref> Op {{OuVormDatum|9 April|1918|27 Maart}} het die Sfatul Ţării met 86 stemme teen 3 (met 36 buite stemming) besluit om op sekere voorwaardes met die Koninkryk van Roemenië te verenig.<ref>{{cite book|last=King|first=Charles|authorlink=Charles King (author)|title= The Moldovans: Romania, Russia, and the politics of culture|publisher=Hoover Press|location=|year=2000|chapter=From Principality to Province|url=http://books.google.com/books?id=ldBFWtuv8DQC&pg=PA33|pages=33–35|isbn=0-8179-9792-X|accessdate=2010-10-31 Oktober 2010}}</ref> Later het Bukovina en Transilvanië ook by die koninkryk aangesluit.
 
Hierdie samesmelting is in die Verdrag van Parys van 1920 deur die [[Geallieerdes van die Eerste Wêreldoorlog|Geallieerdes]] goedgekeur. Dit is egter nie deur al die lede bekragtig nie.<ref name="legal">{{cite journal|title=The Legal Status of the Bukovina and Bessarabia|author=Malbone W. Graham|journal=The American Journal of International Law|month=October | year=1944|volume=38|issue=4|pages=667–673|publisher=American Society of International Law|doi=10.2307/2192802|jstor=2192802}}</ref><ref>{{cite book|last=Mitrasca|first=Marcel|title=Moldova: a Romanian province under Russian rule: diplomatic history from the archives of the great powers|publisher=Algora Publishing|year=2002|chapter=Introduction |url=http://books.google.com/books?id=mZogbSmBR-4C&pg=PA13|page=13|isbn=1-892941-86-4|accessdate=2010-10-31 Oktober 2010}}</ref> Van die groot magte, soos die VSA en die [[RSFSR|nuwe Kommunistiese Rusland]], het nie Roemeense heerskappy oor Bessarabië goedgekeur nie en laasgenoemde het dit beskou as die besetting van Russiese grondgebied.<ref>Wayne S. Vucinich, ''Bessarabia'' In: ''Collier's Encyclopedia'' (Crowell Collier and MacMillan Inc., 1967) vol. 4, p. 103</ref>
 
In Mei 1919 is die Bessarabiese Sosialistiese Sowjetrepubliek verklaar tot ’n regering in bannelingskap. Ná ’n opstand deur die kleinboere in 1924 wat deur die Russe geïnspireer is, is die '''Moldawiese Outonome Sosialistiese Sowjetrepubliek''' (Moldawiese OSSR) gestig.
Lyn 120:
In 1946, weens ’n groot droogte en buitensporige produksiekwotas deur die Sowjet-regering, het die suidwestelike deel van die USSR ’n groot [[hongersnood]] ondervind.<ref>[http://www1.fee.uva.nl/pp/mjellman/ Michael Ellman], [http://www.paulbogdanor.com/left/soviet/famine/ellman1947.pdf The 1947 Soviet Famine and the Entitlement Approach to Famines] ''Cambridge Journal of Economics'' 24 (2000): 603–630.</ref> In 1946–1947 was daar volgens historici 216&nbsp;000 sterfgevalle en 350&nbsp;000 gevalle van wanvoeding net in die Moldawiese SSR.<ref name="tismrep"/> In 1944–53 was daar verskeie weerstandsgroepe teen die USSR in Moldawië, maar die [[FSB|NKWD]] en later [[FSB|MGB]] het die lede eindelik gearresteer en tereggestel of verban.<ref name="tismrep"/>
 
In die tydperk ná die oorlog het die Sowjetunie baie mense (hoofsaaklik Russe, Belo-Russe en Oekraïners) na Moldawië gestuur, veral na stedelike gebiede, om op te maak vir die verlies aan inwoners weens die oorlog en verbanning van die plaaslike bevolking.<ref>Pal Kolsto, ''National Integration and Violent Conflict in Post-Soviet Societies: The Cases of Estonia and Moldova'', Rowman & Littlefield, 2002, ISBN 0-7425-1888-4, pg. 202</ref> In die 1970's en 1980's het die Moldawiese SSR ’n aansienlike deel van die Sowjet-begroting gekry vir nywerheids- en wetenskapgeriewe en behuising. In 1971 het die Sowjet-raad van ministers ’n besluit aanvaar oor "die verdere ontwikkeling van [[Chişinău|Kisjinef]]" (die hedendaagse Chisinau) en meer as ’n miljard [[roebel]] toegeken vir bouprojekte.<ref>{{cite web|url= http://www.kishinev.info/architecture_en|title= Architecture of Chișinău|publisher= on Kishinev.info|accessdate= 2008-10-12 Oktober 2008}}</ref> Met nog geld later en gekwalifiseerde spesialiste uit die res van die Sowjetunie is Moldawië se nywerheid verder uitgebrei.
 
Die Sowjet-regering het ’n veldtog begin om ’n Moldawiese etniese identiteit te ontwikkel onafhanklik van dié van die Roemene. Volgens amptelike Sowjet-beleid was die [[Moldawies]] wat die plaaslike bevolking gepraat het, ’n ander taal as [[Roemeens]]. Om ’n onderskeid tussen die twee te maak is Moldawies tydens die Sowjet-tyd in die [[Cyrilliese alfabet]] geskryf, in teenstelling met Roemeens, wat sedert 1860 in die [[Latynse alfabet]] geskryf word.
Lyn 148:
Die Party van Kommuniste het agt jaar lank aan die bewind gebly. Hulle het in 2009 begin steun verloor nadat Marian Lupu by die Demokratiese Party aangesluit en so baie mense van die Kommuniste af weggelok het.<ref>Marandici, Ion, The Factors Leading to the Electoral Success, Consolidation and Decline of the Moldovan Communists' Party During the Transition Period (23 April 2010). By die Midwestern Political Science Association Convention van April 2010. Beskikbaar by SSRN: http://ssrn.com/abstract=1809029</ref>
 
In die parlementsverkiesing van 2009 het die Kommuniste 49,48% van die stemme gewen, gevolg deur die Liberale Party (13,14%). Die omstrede uitslag van die verkiesing het gelei tot burgerlike opstande.<ref>SevenTimes.ro: [http://www.seventimes.ro/politics/supporting_actions_for_moldovas_riot.html "Supporting actions for Moldova's riot"], 08 April 2009</ref><ref name="omg.md">"[http://omg.md/Content.aspx?id=2437&lang=2 The protest initiative group: LDPM is the guilty one for the devastations in the Chișinău downtown]{{dead link|date=August 2012}}", 8 April 2009</ref><ref name="unimedia.info">[http://unimedia.info/stiri/-11183.html "EU flags flying on the Presidency and Parliament, to calm the masses]", 2 Junie 2009</ref> In Augustus 2009 het vier partye – die Liberaal-Demokratiese, die Liberale en die Demokratiese Party en die Ons Moldowa-alliansie – besluit om die Alliansie vir Europese Integrasie te vorm en dit het die Kommuniste die amptelike opposisie gemaak. Vladimir Voronin, wat sedert 2009 president was, het eindelik op 11 September 2009 bedank, maar in die presidentsverkiesing van 2009 kon die parlement nie ’n president kies nie en die waarnemende president, Mihai Ghimpu, het ’n kommissie vir grondwetlike hervorming in Moldowa in die lewe geroep om ’n nuwe grondwet op te stel. Ná die mislukking van ’n referendum in 2010 om die hervorming goed te keur,<ref>[[Reuters]], [http://www.reuters.com/article/idUSLDE6840FD20100905 Moldovan referendum appears to flop on low turnout]</ref> is die regering weer ontbind en ’n nuwe parlementsverkiesing is uitgeroep vir 28 November van dié jaar.<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-11430570|title=Moldova going to third election in two years|date=28 September 2010|publisher=BBC News|accessdate=30 September 2010}}</ref> Op 30 Desember 2010 is Marian Lupu verkies tot speaker.<ref>{{cite web|url=http://www.allmoldova.com/en/moldova-news/1249049268.html|title=Marian Lupu elected Head of Parliament|date=30 November 2010|publisher=allmoldova|accessdate=27 OctoberOktober 2011}}</ref> Kragtens die grondwet sou hy dien as waarnemende president. Nadat die Alliansie vir Europese Integrasie ’n mosie van wantroue verloor het, is die Pro-Europese Koalisie op 30 Mei 2013 gevorm.
 
== Regering ==
Lyn 169:
{{cite web|url=http://www.easybourse.com/bourse-actualite/marches/moldova-calls-on-russian-troops-to-leave-transdniestr-574221|title=Moldova Calls On Russian Troops To Leave Transdniestr}}{{dead link|date=Oktober 2010}}</ref>
 
In September 2010 het die [[Europese Parlement]] ’n lening van €90&nbsp;miljoen aan Moldowa toegestaan.<ref>[http://www.europarl.europa.eu/en/pressroom/content/20100907IPR81460/ EU to grant €90 million to crisis-hit Moldova]</ref> Ook die IMF,<ref>{{cite web|url=http://en.rian.ru/exsoviet/20100130/157721106.html |title=Moldova to get $570 million in IMF loans &#124; Ex-Soviet States &#124; RIA Novosti |publisher=En.rian.ru |date=2010-01-30 |accessdate=2012-11-25 November 2012}}</ref> Wêreldbank en ander organisasies het vir die land geld geleen. Van die lande wat hulp met allerlei projekte verleen, is Roemenië<ref>[http://www.balkaninsight.com/en/article/romania-moldova-to-boost-relations Romania, Moldova to Boost Relations]</ref> en [[Pole]].<ref>[http://www.azi.md/en/story/9504 Poland will support Moldova in its European integration efforts]</ref>
 
=== Administratiewe verdeling ===
{{Moldowa-gebiede|links}}
Moldowa is verdeel in 32 distrikte (''raioane''), drie munisipaliteite en twee outonome gebiede ([[Gagausië]] en [[Transnistrië]]).<ref>{{cite web|url=http://descentralizare.gov.md/regionmap.php?l=ro&idc=310|title=Autorităţi publice locale|publisher=Government of Moldova|accessdate=12 OctoberOktober 2010}}</ref> Die finale status van Transnistrië word betwis, aangesien die sentrale regering nie die gebied beheer nie. Die stede [[Comrat]] en [[Tiraspol]], die hoofstede van die twee outonome gebiede, het ook munisipale status.
 
=== Weermag ===
Lyn 214:
;Energie: Moldowa voer sy [[petrol]], [[steenkool]] en [[gas]] hoofsaaklik van Rusland af in. Die land is lid van die EU se energieprogram wat ten doel het om lidlande se energiesekuriteit en volhoubare energieontwikkeling te verhoog en beleggings te lok vir energieprojekte.<ref>{{cite web|url=http://www.inogate.org|title=INOGATE website}}</ref>
 
;Wynbedryf: Moldowa is bekend vir sy wyne. Baie jare lank was wynbou die algemene beroep van die bevolking. Bewyse hiervan kan gesien word in historiese gedenktekens en dokumente, [[folklore]] en gesproke Moldowies. Die land het ’n goed gevestigde wynbedryf. Dit het wingerde van 147&nbsp;000&nbsp;ha, waarvan 102&nbsp;500&nbsp;ha gebruik word vir kommersiële produksie. Die meeste van die land se wyne word gemaak vir uitvoer. Baie gesinne het hul eie resepte en wingerde wat van geslag tot geslag oorgedra word. Volgens ’n 2011-verslag van die [[Wêreldgesondheidsorganisasie]] het Moldowa in 2005 die meeste alkohol per kop in die wêreld verbruik.<ref>{{cite news |url=http://www.who.int/substance_abuse/publications/global_alcohol_report/msbgsruprofiles.pdf |title= Global Status Report on Alcohol and Health 2011, Appendix III |publisher=[[World Health Organization]] |accessdate=17 MarchMaart 2013}}</ref>
 
;Landbou: Moldowa se [[tsjernozjom]] (vrugbare swart grond) en kontinentale klimaat met sy warm somers en matige winters het tot gevolg dat dié streek sedert antieke tye groot sukses behaal in die landbousektor. Die land is ’n groot verskaffer van landbouprodukte in Suidoos-Europa.
Lyn 267:
Die 1994-grondwet van Moldowa gee [[Moldawies]] aan as die amptelike taal en die [[alfabet]] waarin dit geskryf word, is [[Latynse alfabet|Latyns]].<ref name="Constitution">{{cite web|url= http://www.e-democracy.md/en/legislation/constitution/|title= Article 13, line 1 – of Constitution of Republic of Moldova}}</ref> In 1991 se onafhanklikheidsverklaring word die amptelike taal as [[Roemeens]] aangegee.<ref>[http://www.moldova-suverana.md/index.php?start_from=&ucat=7&subaction=showfull&id=1156426235&archive=1156767681& Declaraţia de independenţa a Republicii Moldova], Moldova Suverană</ref><ref>[http://ec.europa.eu/translation/language_aids/recognition/field_guide_main_languages_of_europe_en.pdf A Field Guide to the Main Languages of Europe – Spot that language and how to tell them apart]{{dead link|date=August 2012}}, Europese Kommissie</ref> In 1989 se staatstaalwet word gepraat van ’n Moldowies-Roemeense taalidentiteit.
 
In 2003–2009 het die Kommunistiese regering ’n nasionale politieke wetsvoorstel aanvaar dat die bestaan van Moldowies verseker moet word.<ref name="conceptia" /> Geleerdes stem saam dat Moldowies en Roemeens dieselfde taal is, maar dat "Moldowies" in ’n sekere politieke verband gebruik word.<ref>{{cite web|url=http://www.realitatea.net/marian-lupu--romana-si-moldoveneasca-sunt-aceeasi-limba_288666.html|title=Marian Lupu: Româna și moldoveneasca sunt aceeași limbă|publisher=Realitatea .NET|accessdate=7 Oktober 2009-10-07}}</ref>
 
Russies het die status van "taal vir interetniese kommunikasie" (naas die amptelike taal) en word in die praktyk wyd gebruik op alle vlakke van die gemeenskap en die staat. Volgens bogenoemde politieke wetsvoorstel is ’n Russies-Moldawiese tweetaligheid kenmerkend van Moldowa.<ref name="conceptia">"[http://old.parlament.md/download/laws/ro/546-XV-19.12.2003.doc Concepţia politicii naţionale a Republicii Moldova]" Moldowiese Parlement</ref>
Lyn 304:
 
=== Gesondheid ===
Die gemiddelde geboortekoers is 1,5 per vrou.<ref name="autogenerated1">{{cite web|url=http://hdrstats.undp.org/en/countries/data_sheets/cty_ds_MDA.html|title=Human Development Report 2009 – Moldova|publisher=Hdrstats.undp.org|date=|accessdate=7 Oktober 2009-10-07}}</ref> Openbare uitgawes vir gesondheid was 4,2% van die BBP en die privaat uitgawes 3,2%.<ref name="autogenerated1"/> Daar is sowat 264 dokters per 100&nbsp;000 mense.<ref name="autogenerated1"/>
 
Sedert die verbrokkeling van die Sowjetunie het die land minder aan gesondheidsorg bestee en as gevolg daarvan het die gevalle van [[tuberkulose]] toegeneem.<ref name="autogenerated2">{{cite web|url=http://pulitzercenter.org/blog/untold-stories/health-system-declined-tb-increased|title=Pulitzer Center Reporting on MDR-TB in Moldova}}</ref> Moldawië is een van die lande met die meeste gevalle van middelweerstandige tuberkulose in die wêreld.<ref name="autogenerated3">{{cite web|url=http://www.kaisernetwork.org/daily_reports/rep_index.cfm?DR_ID=58042|title=Tuberculosis,Former Soviet Nations, China Face High MDR-TB Prevalence}}</ref>