Ndebele (stam): Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Byskrif reggemaak om met kunstenaar se eie naam vir die skildery ooreen te stem. |
Opruim |
||
Lyn 14:
== Geskiedenis van die Ndebele van Zimbabwe ==
[[Lêer:Harris - Ndebelekraal.png|duimnael|links|'n Oemoezi van die maTebele, moontlik eGabeni in die Marico, geskilder deur W.C. Harris]]
Die '''Ndebele''' (ook bekend as ''Matabeles'') is 'n inheemse [[Afrika]] stam wat in Zimbabwe woon. Hulle was oorspronklik 'n vertakking die [[Zoeloe]]volk, en hul oorsprong kan teruggespoor word na die opstand van hul leier [[Silkaats]]. Nadat hy in [[1817]] deur [[Shaka|Tsjaka]] in bevel geplaas is, het hy na 'n suksesvolle strooptog nie sy regmatige hulde aan Tsjaka betuig nie. Tsjaka het onmiddellik 'n strafekspedisie uitgestuur om hom en sy volgelinge uit te wis, maar Silkaats vlug oor die [[Drakensberge]]. Daar het hy begin om die inwoners van die gebied, nou bekend as [[Mpumalanga]], [[Vrystaat]], [[Noordwes]] en [[Gauteng]] provinsies, stelselmatig uit te moor. Dit was deel van die [[Mfecane]]. In [[1836]] bots hy met die [[Voortrekkers]] en word hy verslaan by [[Slag van Vegkop|Vegkop]] en [[Mosega]]. Uiteindelik het hy die [[Limpopo]] oorgesteek en sy volgelinge daar gevestig as die Matabele. Daarna is hulle erken as die vernaamste militêre mag in dié deel van Suider-Afrika, met die [[Masjonas]] as hul diensknegte. Na die dood van Silkaats in [[1868]] het die mag oorgegaan in die hande van sy seun, [[Lobengoela]]. Hul militêre mag is finaal gebreek na die [[Eerste Matabele-oorlog|Matabele-oorlog]] van [[1893]], ten spyte van 'n gepoogde herlewing daarvan in die [[Matabele-opstand]] van
== Geskiedenis van die Ndebele van Suid-Afrika ==
Lyn 27:
Die teenwoordigheid van Mabhoko (Mapoch genoem deur die emigrante) en sy stam (Mapochs genoem deur die emigrante) is met die aanleg van plase totaal geïgnoreer. Hy was eenvoudig as ondergeskikte van Sekwati of Mswati beskou en boere het vir hulself plase kruis en dwars oor sy grond laat aanteken. Die plase Vlakfontein (A.N. van Kraayenburg), Jakkalsvlij (H.J. van Wyk, sr), Vlugkraal (H.J. van Wyk, jr) en Legerplaats (H.T. Bührmann) het ongeveer die totale gebied waaroor die Mapochs in daardie stadium versprei was, ingesluit.<ref>Albert van Jaarsveld, Die Ndzundza-Ndebele en die Blankes in Transvaal, 1845–1883, M.A. verhandeling, Rhodes Universiteit, bl. 54.</ref> Dit is vanselfsprekend dat wrywing tussen die emigrante (toenemend Voortrekkers of Boere genoem) en die Mapochs sou volg, hoofsaaklik weens veebuitery oor en weer, besit van vuurwapens deur swartes, belasting, arbeid en grondgebruik.
In 1860 is vrede gemaak tussen die Boere en Mapoch. Bovermelde vier plase is aan hom toegewys en hy het belowe om belasting te betaal. Binne 'n paar maande was daar weer moeilikheid. Dit het tot die eerste oorlog teen die Mapochs aanleiding gegee. In die vyf jaar wat hierdie oorlog geduur het, kon die Boere nie daarin slaag om Mapoch te oorwin nie. Kommandant P. W. A. Nel het toe op eie houtjie vredesonderhandelinge met Mapoch aangeknoop. Op 6 Mei 1865 rapporteer hy aan die regering dat dit so vrot met die Boere gegaan het dat die plaaslike burgers besluit het om 'n afvaardiging na Mapoch te stuur om uit te vind wat die beste manier was om voorlopig vrede te maak. Mapoch was ten gunste van vrede, solank elke blanke wat in sy grondgebied woon bereid was om 'n bees te betaal aan Mapoch. Mapoch het ook gesê dat dit sy grond was en dat hy tot sy dood daarvoor sal baklei.<ref>Transvaal Argief Bewaarplek (TAB): SS67, bladsy 59 ook R.548/65. Sien ook Van Jaarsveld, supra, bladsy 119.</ref> Die regering het Nel se optrede goedgekeur. Die effek hiervan was dat die Boere hul soewereiniteit oor 'n groot gebied verloor het en blankes binne daardie gebied verplig was om aan Mapoch tribuut te betaal vir die reg om daar te boer. Vir die volgende twaalf jaar het hierdie stelsel goed gewerk en die Mapoggers het nooit opgaaf aan die Boere betaal nie.
Met verloop van tyd het die Mapoggers aangewas, hul veestapel vermeerder en, veral na die ontdekking van [[diamant]]e in die Noord-Kaap, het hulle al hoe meer vuurwapens in die hande gekry. Hulle het meer en meer omringende plase beset en blankes toegelaat om op sommiges te boer, solank hulle tribuut aan die Mapoggers betaal. Hulle het begin om versterkings, in die vorm van skanse en klipmure, om hulle vestings op te rig. Hulle het ook geleidelik hulself losgemaak van die Pedi- en Swazi- oppergesag.
Mapoch is in 1865 oorlede. Sy hoofvrou se oudste seun, Mkephuli (ook bekend as Soqaleni of Cornelis), het hom opgevolg. Na sy dood in 1873 is hy deur sy broer Rhobongo opgevolg. In 1877 het die Britte die Transvaal geannekseer. Een van die redes vir die anneksasie was die feit dat Boere in groot gedeeltes van die land onderhorig geword het aan swart opperhoofde. Sir [[Theophilus Shepstone]] se proklamasie lui juis dat "this decay of power and ebb of authority in the north is being followed by similar processes in the south under yet more dangerous circumstances".<ref>A. Aylward, The Transvaal of Today, William Blackwood and Sons, Edinburgh, 1878, bl. 392.</ref> In 1879 het Mapoch se derde seun, Nyabela, sy broer opgevolg. Die Britte het 'n Mapochs Commission aangestel om grondeise in die omgewing van die Mapoggers te ondersoek, maar daar het niks van gekom nie. Wat die Britte wel bereik het, was om die Bapedi, wat tussen die Olifants- en Steelpoortrivier gewoon het, aan te val, te oorwin en hul opperhoof, [[Sekhukhune]], in die tronk te stop.
Daarna het die eerste Anglo-Boereoorlog plaasgevind. Na afloop daarvan en wel op 3 Augustus 1881 het die strydendes die Konvensie van Pretoria onderteken. Ingevolge artikel 21 sou
Die lokasiekommissie is eindelik opgestel. Dit het bestaan uit generaal [[Piet Joubert]], mnr Hudson, die Britse Resident, en
Intussen, op 13 Augustus 1882, het ondersteuners van [[Mampuru]] vir Sekhukhune vermoor. Joubert het besluit om al die kommando's van die ZAR op te roep om Mampuru te arresteer. Toe die kommando's Nyabela se hoofstat nader, het Joubert besluit om eers met Nyabela af te reken. Die Mapogoorlog het in November 1882 begin. Tydens die oorlog het Mampuru by Nyabela gaan skuil. Die oorlog het 8 maande geduur totdat Nyabela vir Mampuru uitgelewer en self oorgegee het. Beide is Pretoria toe geneem vir verhoor. Mampuru is tereggestel en Nyabela is in die tronk gestop. Sommige van Nyabela se hoofmanne het 7 jaar gekry.<ref>H.P. van Coller, ''Mampoer in die stryd om die Bapedi-troon (Die Mapochoorlog, 1882-3,'' M.A. verhandeling, U.P., 1941; Van Jaarsveld, supra.</ref>
Lyn 45:
==== Diaspora ====
Nyabela is in 1897 vrygelaat. Hy het by sommige van sy volgelinge op die plaas Hartebeestfontein<ref>Hartebeestfontein 324 JR, omtrent 25°40'S, 28°15'E (WGS84)</ref> by Derdepoort, Pretoria, aangesluit. Hulle het die plek kwaMkhina genoem. Nyabela is op 19 Desember 1902 oorlede en hy is deur Fene Mahlangu @ Andries Mabhogo opgevolg.<ref>Coetzee, supra, bl. 250.</ref> Een of ander tyd voor 1916 het Fene die plaas Welgelegen,<ref>Welgelegen 221 IR, omtrent 26°07'S, 28°53'E (WGS84)</ref>
Nyabela se volbroer, Matietie @ Matsitsi @ Madidsi, is na die Mapochoorlog gearresteer en skuldig bevind aan oproer. Sy straf was sewe jaar tronkstraf. Dis is onbekend wanneer hy losgelaat is, maar dit moes gedurende of voor 1890 gewees het. Hy het na die omgewing van die Mapochsgronde teruggekeer en
=== Manala ===
Aldus voorgeskiedenis was Manala die oudste seun van Musi. Hy en sy volgelinge het in die omgewing van die latere Pretoria gewoon. Hulle het ook onder Silkaats se hordes deurgeloop.<ref>Coetzee, supra, bl. 279</ref>[ Teen die einde van die negentiende eeu het hulle by Wallmansthal, die Berlynse Sendinggenootskap se stasie net Noord van Pretoria, gewoon. Gedurende die 1930's het die stam Roodekoppies<ref>Roodekoppies 167 JR, omtrent 25°05'S, 28°45'E(WGS84)</ref>[ gekoop en sommige het daar gaan woon.<ref>Coetzee, supra, bl. 281.</ref> In 1967 het die Manalastamgebied Roodekoppies en twee aangrensende plase ingesluit.<ref>Coetzee, supra, bl. 284.</ref> Hierdie gebied het toe ook deel van kwaNdebele geword.
== Ndebele kuns ==
Lyn 56:
=== Muurverfkuns ===
Die voorhistoriese Ndzundza opstal (isiNdebele = umuzi<ref>Skosana, supra</ref> ) het bestaan uit
[[Lêer:Mapoch.- Ndebele Cultural Village (6).jpg|
Dit is moontlik dat Ndzundza en sy volgelinge die eerste keer muurkuns teëgekom het toe hulle die Transvaal bereik. Die baKwena van Magaliesberg het reeds in die 1400's hul dagha-mure beskilder.<ref>Morne Fourie, Mêmes in amaNdzundza architecture, M.Arch verhandeling, McGill Univeristeit, Montreal, 1999, p. 125</ref> In die Ndzundza (Mapogger) kultuur is vloer- en muurversiering deur vrouens gedoen. Die vroegste muurverf is van grond, klei, beesmis en natuurlike kleurstowwe soos oker en roet gemaak. Dit is slegs met die hand aangebring en vingers is gebruik om lyne te trek of punte te maak. Bondeltjies hoendervere en gras is ook gebruik. Die oudste motiewe was eenvoudige patrone soos trappe, driehoeke en chevrons. Mens sien ook natuurtonele, soos plante en diere, en huishoudelike items, soos kalbasse. Verstedeliking het nuwe verfstowwe beskikbaar gemaak. Witkalk, blousel en poeiersverf was redelik goedkoop. Dorpe en stede het ook nuwe motiewe, soos geboue, telefoonpale, nommerplate, skeermeslemmetjies en dies mees laat verskyn. Die uitstaande kenmerk van Ndzundza verfwerk is dat dit lineêr van aard is. Die buitelyne van
In die 1940's het Suid-Afrikaanse argitekte begin belang stel in die inheemse boukuns. Betty Spence se artikel "Native Architecture" het in die November 1940 uitgawe van "South African Architectural Record" verskyn. Daarin skryf sy van haar besoek aan "a native kraal of square huts", geleë omtrent 14 myl van Johannesburg. Een van die hutte was besonder mooi want "excitingly, tucked away under the eaves, was a complete Panathenaic frieze in miniature". 'n Ander argitek, A.L. Meiring, het haar belangstelling gedeel. In 1944 het hy
=== Kralewerk ===
[[Lêer:Ndebele Perlenstickerei.jpg|
In die middel van die sestiende eeu het Europese en veral Portugese handelaars hulself by Imhambane en Delagoabaai (later Maputo) gevestig. Hulle was daar om ivoor en bokhorings te bekom. In ruil het hulle krale, koper en geweefde materiaal aangebied.<ref>Delius, ''The Land Belongs to Us, Ravan Press, Johannesburg, 1983, p. 18.''</ref> Met verloop van tyd het die krale hul pad na die binneland gevind. Dit sal onthou word dat die afstammelinge van Ndzundza tussen omtrent 1687 en 1820 in die Stoffberg omgewing gewoon het. In die 1990's het die argeoloog Alex Schoeman uitgrawings daar gedoen. Sy het tientalle glaskrale gevind.<ref>M.A.Schoeman, ''Excavating Ndzundza Ndebele Identity at Kwamaza,'' Southern African Field Archaeology 7 (1998), pp. 42-52.</ref>
Akademici het verskeie ooreenkomste tussen kralewerk en muurskilderye gevind. Van Vuuren verwys na die trappe, driehoeke en chevrons van die vroegste kralewerk.<ref>Van Vuuren (1983), p. 165.</ref> Fourie vestig aandag op die wit agtergrond en swart skeidslyne wat ook op kralewerk gevind word. Hy betoog dat kralewerk aan die begin toonaangewend was omdat dit ouer was, maar dat daar later
=== Kunstenaars ===
[[Lêer:BMWArtCar-Mahlangu.jpg|
[[Lêer:Ethnic.ba.b737.ndebele.arp.jpg|
Ons bekendste kunstenaar is Esther Mahlangu,
== Verwysings ==
| |||