|
[[Lêer:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|duimnael|330x330px|Voormalige Sowjetstate]]
Die '''ontbinding '''van die [[Sowjetunie]] is amptelik op 26 Desember 1991 verorden, as gevolg van deklarasienr. 142-[[Н (Cyrillies)]] van die Republieke van die Hoogste Sowjet van die Sowjetunie<ref name="ReferenceC">(Russian) [[wikisource:ru:Декларация Совета Республик ВС СССР от December 26, 1991 № 142-Н|Declaration № 142-Н]] of the Soviet of the Republics of the Supreme Soviet of the Soviet Union, formally establishing the dissolution of the Soviet Union as a state and subject of international law.</ref> Die deklarasie het die onafhanklikheid van die voormalige [[Republieke van die Sowjetunie]] en die [[Gemenebes van Onafhanklike State]] (GOS) erken, hoewel vyf van die ondertekenaars dit eers baie later, of glad nie, bekragtig het nie. Die agste en laaste leier van die Sowjetunie, [[Michail Gorbatsjof]], het die dag vantevore bedank, sy kantoor as, uitgesterfuitgedien verklaar en sy mag, wat die Sowjet kernmissielkodesSowjetkernmissielkodes ingesluit het, aan die Russiese president [[Boris Jeltsin]], oorhandig. Daardie aand om 7:32 nm is die Sowjetvlag vir die laaste keer by die Kremlin gestryk en met die voor-revolusionêre [[Vlag van Rusland]] vervang.
In die voorafgaande maande vooraf, vanafvan Augustus tot Desember, het al die republieke, Rusland inkluis, van die unie afgestig. Die week voor die formele ontbinding van die unie, het elf republieke - almal behalwe die [[Baltiese lande]] en [[Georgië]] - die Alma-Ata ProtokolAtaprotokol onderteken wat die GOS formeel rken heterken, en verklaar het dat die Sowjetunie nie meer bestaan nie.<ref>{{Cite news|author=|url=http://www.nytimes.com/1991/12/22/world/end-soviet-union-text-declaration-mutual-recognition-equal-basis.html|title=The End of the Soviet Union; Text of Declaration: 'Mutual Recognition' and 'an Equal Basis'|work=New York Times|date=December 22, 1991|accessdate=30 Maart 2013}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/big/1225.html#article|title=Gorbachev, Last Soviet Leader, Resigns; U.S. Recognizes Republics' Independence|work=New York Times|accessdate=30 Maart 2013}}</ref> Die ontbinding van die Sowjetunie ([[Russies]]:<span lang="ru">распад СССР</span>) washet ook die einde van die [[Koue Oorlog]] beteken. Die 1989 revolusies en die einde van die Sowjetunie was ook die einde van die dekade-lange vyandigheid tussen die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie ([[NAVO]]) en die Warskouse VerdraglandeWarskouverdragslande. Die vyandskap tussen NAVO en [[Rusland]] het egter voortgeduur.
Verskeie van die voormalige republieke van die Sowjetunie het noue bande met Rusland gehandhaaf en multilaterale organisasies soos die Eurasiese Ekonomiese Gemeenskap, die Uniestaat, die Eurasiese Doeane Unie, en die Eurasiese Ekonomiese Unie gevorm om ekonomiese- en veiligheids-samewerkingveiligheidssamewerking aan te moedig. Sommiges het by NAVO en die [[Europese Unie]] aangesluit om weg te kombreek van hul militêre- en ekonomiese afhanklikheid van Rusland.
== 1985 ==
=== Moskou: Michail Gorbatsjof, die nuwe Algemene Sekretaris ===
[[Lêer:Mikhail Gorbachev 1987.jpg|duimnael| Michail Gorbatsjof (1987 foto van 1987)]]
[[Michail Gorbatsjof]] is op 11 Maart 1985 deur die Politburo tot Algemene Sekretaris aangewys. Dit was drie ure na sy voorganger [[Konstantin Tsjernenko]] se dood op die ouderdom van 73. Gorbatsjof (54), was die jongste lid van die Politburo. Sy aanvanklike oogmerke was om die Sowjetunie se ekonomie weer op dreef te kry en hy het besef om dit reg te kry sal hy die onderliggende politieke- en sosiale strukture moet hervorm.<ref>{{Cite web|url=http://www.archontology.org/nations/ussr/ussr_state/gorbachev.php|title=Михаил Сергеевич Горбачёв (Mikhail Sergeyevičh Gorbačhëv)|accessdate=April 3, 2009|date=27 Maart 2009|publisher=Archontology}}</ref> Die hervormings het begin met die skuif van senior personeellede uit die Brezhnef-era (die era van stagnasie) wat politieke- en ekonomiese hervormings kon belemmer.<ref>{{Cite book|last1=Carrere D'Encausse|first1=Helene|title=The End of the Soviet Empire: The Triumph of the Nations|date=1993|publisher=New Republic (Basic Books) division of HarperCollins|location=New York, NY|isbn=0-465-09812-6|page=16|edition=English – translated by Franklin Philip|accessdate=9 Maart 2015}}</ref> Op 23 April 1985 bring[[Michail Gorbatsjof| Gorbatsjof]] twee protégés, Yegor Ligachef en Nikolai Ryzhkof as volle lede in die Politburo in.
=== Baltiese republieke ===
Die [[Baltiese lande]], wat in 1944 ondergedwing dwangis om deel van die Sowjetunie moeste word,<ref name="Elsuwege">{{Cite book|last=Van Elsuwege|first=Peter|title=From Soviet Republics to EU Member States: A Legal and Political Assessment of the Baltic States' Accession to the EU|series=Studies in EU External Relations|volume=1|year=2008|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-16945-6|page=xxii}}</ref> het op onafhanklikheid begin aandring. [[Estland]] was eerste om in November 1988 weerstand te bied toe die land wetgewing aanvaar om die sentrale regering te verwerp.<ref>{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/1988/11/28/world/gorbachev-says-ethnic-unrest-could-destroy-restructuring-effort.html|title=Gorbachev Says Ethnic Unrest Could Destroy Restructuring Effort|work=New York Times|date=28 November 1988|accessdate=30 Maart 2013}}</ref>
==== Letland se Helsinki-86 ====
Die CTAG ([[Lets]]:<span lang="lv">''Cilvēktiesību aizstāvības grupa''</span>, Menseregte VerdedigingsgroepMenseregtebeskermingsgroep) Helsinki-86 is in Julie 1986 deur drie werkers in die [[Letland]]<nowiki/>se hawetadhawestad van Liepāja gestig. Die drie werkers, Linards Grantiņš, Raimonds Bitenieks, en Mārtiņš Bariss het hul organisasie se naam ontleen aan die menseregte-verklaringsmenseregteverklarings van die Helsinki Ooreenkoms-ooreenkoms. Helsinki-86 was die eerste openlike anti-Kommunistiesekommunistiese organisasie in die Sowjetunie, en die eerste openlik georganiseerde teenkanting teen die Sowjet-bewindSowjetbewind. Dit het 'n voorbeeld gestel aan ander etniese minderhede vir hul onafhanklikheidsbewegings.
Driehonderd jong Letlanders van die werkersklas het, na 'n rock-konsertrockkonsert, in die vroeë oggendure op die Riga Katedraalplein bymekaar gekom en in Leninlaan afmarsjeer na die Vryheidsmonument met krete soos: "Weg met die Sowjetunie!" en "Bevry Letland!" Die veiligheidsmagte het hulle voorgekeer en verskeie polisievoertuie is omgekeer.
<ref name="ethnopolitics1">http://www.ethnopolitics.org/ethnopolitics/archive/volume_III/issue_3-4/ulfelder.pdf</ref>
== 1987 ==
=== Moskou: Eenparty-demokrasieEenpartydemokrasie ===
Met die 28 Januarie 1987 sitting van die Sentrale Komitee het Gorbatsjof 'n nuwe beleid van "''Demokratizatsiya''" regdeur die Sowjet-gemeenskap voorgestel. Sy idee was dat toekomstige verkiesings van die Kommuniste PartyKommunisteparty 'n keuse moet bied tussen verskeie kandidate wat met geheime stemme gekies kan word. Afgevaardigdes van die Kommuniste PartyKommunisteparty het die voorstel egter afgewater en demokratiese keuses is nooit werklik in die Kommuniste PartyKommunisteparty toegepas nie.
Gorbatsjof het die omvang van [[Glasnost]] ook drasties uitgebrei en verklaar dat geen onderwerp vir besprekings in die media buite perke mag wees nie. Selfs met hierdie openbare onderneming van hom het dit die Sowjet intelligentsia byna 'n jaar geneem om die grense te begin verbreed en uit te vind of hy bedoel wat hy sê. Vir die eerste keer het 'n Kommunistiese leier oor die koppe van sy Sentrale Komitee gegaan en 'n beroep op die volk gedoen vir hul steun, in ruil vir vryhede. Dit het gelyk of die taktiek werk. Binne twee jaar kon die hervorming nie langer deur die Party se "konserwatiewes" geïgnoreer word nie.<ref>Leon Aron, ''Boris Yeltsin A Revolutionary Life''.</ref>
Op 7 Februarie 1987 word talle politieke gevangenes vrygelaat. Dit is die eerste groep vrylatings sedert [[Nikita Chroesjtsjof]] se "ontdooiing in die middel-1950's.<ref>{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/1987/02/08/world/soviet-releasing-some-prisoners-under-new-law.html|title=Soviet Releasing Some Prisoners Under New Law|work=New York Times|date=8 Februarie 1987|accessdate=30 Maart 2013}}</ref> Op 6 Mei 1987 hou Pamyat, 'n Russiese nasionalistiese groep, sonder toestemming, 'n betoging in Moskou. Die owerheid het nie die byeenkoms opgebreek nie, en selfs die verkeer beheer sodat die betogers kon stap na 'n impromptuonbeplande afspraak met [[Boris Jeltsin]], die Moskouse Kommuniste PartyleierKommunistepartyleier, en in daardie stadium een van Gorbatsjof se nouste bondgenoot.<ref>{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/1987/05/24/world/russian-nationalists-test-gorbachev.html|title=Russian Nationalists Test Gorbachev|work=New York Times|date=24 Mei 1987|accessdate=23 Junie 2011|first=Felicity|last=Barringer}}</ref>
<ref>{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/1987/07/26/world/tartars-stage-noisy-protest-in-moscow.html|title=Tartars Stage Noisy Protest in Moscow|work=New York Times|date=26 Julie 1987|accessdate=23 Junie 2011|first=Felicity|last=Barringer}}</ref>
Jeltsin bedank op 10 September 1987 nadat die onversetlike, Jegor Ligatjef, in 'n lesing, die Politburo kritiseer omdat die twee betogings in Moskou toegelaat is. Gorbatsjof kryontvang die bedankingsbrief terwyl hy aan die [[Swartsee]] vakansie hou, en is stomgeslaan want dit is die eerste keer dat iemand vrywillig uit die Politburo bedank.<ref>O'Clery, Conor.</ref> Gefrustreerd omdat Gorbatsjof nie sy griewe in die bedankingsbrtiefbedankingsbrief aangespreek het nie, het Jeltsin op 27 Oktober 1987, voor 'n voltallige sitting van die Sentrale Komitee, die stadige pas van hervorming, die slaafsheid van lede teenoor die Algemene Sekretaris, en Ligatjef se uitlatings, wat tot sy (Jeltsin) se) bedanking gelei het, gekritiseer.<ref name="O'Clery, Conor 2011">Conor O'Clery, ''Moscow December 25, 1991: The Last Day of the Soviet Union''.</ref> Niemand het nog ooit voorheen die Partyleier sedert Leon Trotsky in die 1920's só kras voor die Sentrale Komitee aangevat nie.<ref name="O'Clery, Conor 2011">Conor O'Clery, ''Moscow December 25, 1991: The Last Day of the Soviet Union''.</ref> In sy repliek beskuldig Gorbatsjof vir Jeltsin van "politieke onvolwassenheid" en "absolute onverantwoordelikheid". Niemand het Jeltsin se kant gekies nie.
Die nuus oor Jeltsin se insurbodinasie en sy "geheime toespraak" het soos 'n veldbrand versprei en sommer gou het [[Samizdat]]-weergawes (alternatiewe media) die inligting begin sirkuleer.'' '' Dit was die begin van Jeltsin se beeld as 'n rebel en hy het gewild geword as 'n anti-establishment figuur. Die daaropvolgende vier jaar van politieke stryd tussen Gorbatsjof en Jeltsin het 'n belangrike rol gespeel in die ontbinding van die Sowjetunie.<ref>{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/1987/11/01/world/critic-of-gorbachev-offers-to-resign-his-moscow-party-post.html|work=New York Times|first=Bill|last=Keller|title=Critic of Gorbachev Offers to Resign His Moscow Party Post|date=November 1, 1987}}</ref> Op 11 November 1987 word Jeltsin uit sy pos as Eerste Sekretaris van die Moskouse Kommuniste PartyKommunisteparty geskop.
== 1988 ==
Gorbatsjof het in 1988 begin beheer verloor oor twee probleemstreke van die Sowjetunie. Die Baltiese republieke is deur bevrydingsgroepe oorgeneem, en Kaukasië het in geweld en burgeroorlog verval.
Op 29 November 1988 houhet die Sowjetunie opblokkering om allevan buitelandse radiostasies se uitsendings te blokkeergestaak, sodat Sowjetburgers vir die eerste keer nou onbevange na nuusdienste buite die Kommuniste PartyKommunisteparty se beheer kankon luister.<ref>http://www.radiojamming.puslapiai.it/article_en.htm</ref>
[[Lêer:RIAN archive 25981 Academician Sakharov.jpg|links|duimnael|Die andersdenkende, Andrei Sakharof, is in Maart 1989 tot die Afgevaardigdes van die Volkskongres verkies met sy terugkeer uit ballingskap.]]
==== Die satellietstate ====
[[Lêer:EasternBloc BasicMembersOnly-af.svg|duimnael|Die Oosblok]]
Die ses Warskouse VerdraglandeWarskouverdragslande van Oos-Europa was in 'n mate onafhanklik, maar is wydoral in die internasionale gemeenskap as die Sowjetunie se satellietstate beskou. Al dié lande is in 1945 deur die Rooi Leër beset, die Sowjet-tipe van sosialistiese staat is op hulle afgedwing, en het baie min vryheid van aksie, in beide binnelandse sowel as internasionale sake, geniet. Enige pogings virtot onafhanklikheid is met militêre mag onderdruk - byvoorbeeld die Hongaarse Revolusie van 1956 en die Praagse Lente van 1968. Gorbatsjof het die onderdrukkende en duur Brezhnef Doktriene, wat ingryping by die Warskou Verdraglande gemagtig het, afgeskaf. Hy het 'n beleid van nie-inmenging in die interne sake van bondgenote verkies. Daar is grappenderwys na sy beleid verwys as die "Sinatra Doktriene" met verwysing na Frank Sinatra se trefferlied, My Way.
=== Rusland se Boris Jeltsin ===
[[Lêer:Boris Yeltsin 21 February 1989-1.jpg|duimnael|Boris Jeltsin, Rusland se eerste demokraties verkosedemokratiesverkose president.]]
Op 12 Junie 1991 wen [[Boris Jeltsin]] 57% van die stemme in die eerste verkiesing van 'n Russiese president.
Die finale doodsnikke van die Sowjetunie begin op 1 Desember 1991 met 'n referendum in die [[Oekraïne]] toe 90 persent van die kiesers ten gunste van onafhanklikheid stem. Die afskeiding van die Oekraïne, die tweede magtigste republiek, sink enige realistiese kanse van Gorbatsjof om die Sowjetunie selfs net op 'n beperkte vlak bymekaar te hou.
Op 25 Desember 1991 kondig GortbatsjofGorbatsjof sy bedanking as president van die Sowjetunie oor nasionale televisie aan.
== Chronologie van deklarasies van die herstelde state ==
=== Voor die staatsgreep ===
* {{vlagland|Litaue}} – March 11, Maart 1990
* [[Estland]] (oorgang) – March 30, Maart 1990
* [[Letland]] (oorgang) – May 4, Mei 1990
=== Gedurende die staatsgreep ===
* {{vlagland|Estland}} (effektief) – August 20, Augustus 1991
* {{vlagland|Letland}} (effektief) – August 21, Augustus 1991
== Chronologie van deklarasies van die nuut-onafhanklike state ==
=== Voor die staatsgreep ===
* {{vlagland|Armenië}} – Augustus 23, Augustus 1990
* {{vlagland|Abchasië}} – Augustus 25, Augustus 1990''
* {{vlagland|Transnistrië}} – September 2, September 1990''
* {{vlagland|Georgië}} – April 9, April 1991
=== Na die staatsgreep ===
* ''<span class="flagicon" contenteditable="false">[[Lêer:Flag of Gagauzia.svg|link=|alt=|border|23x23px]] </span>[[Gagausië]] – Augustus 19, 1991''
* {{vlagland|Oekraïne}} – Augustus 24, Augustus 1991
* {{vlagland|Wit-Rusland}} – Augustus 25, Augustus 1991
* {{vlagland|Moldowa}} – Augustus 27, Augustus 1991
* {{vlagland|Kirgisië}} – Augustus 31, Augustus 1991
* {{vlagland|Oesbekistan}} – September 1, September 1991
* ''<span class="flagicon" contenteditable="false">[[Lêer:Flag of Nagorno-Karabakh.svg|link=|alt=|border|23x23px]] </span>[[Republiek van Nagorno-Karabach]] – September 2, September 1991''
* {{vlagland|Tadjikistan}} – September 9, September 1991
* {{vlagland|Azerbeidjan}} – Oktober 18, Oktober 1991
* {{vlagland|Turkmenistan}} – Oktober 27, Oktober 1991
* ''<span class="flagicon" contenteditable="false">[[Lêer:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|link=|alt=|border|23x23px]] </span> Tsjetsjniese Republiek van Ichkeria – 1 November 1, 1991''
* {{vlagland|Suid-Ossetië}} – November 28, November 1991
* {{vlagland|Rusland}} – 12 Desember 12, 1991 (die Opperste Sowjet van die Russiese Federasie bekragtig amptelik die Belavezha Ooreenkomste-ooreenkomste, verwerp die 1922 -verdrag vir die stigting van die Sowjetunie, en herroep die Russiese afgevaardigdes van die Opperste Sowjet van die Sowjetunie).
* {{vlagland|Kasakstan}} – Desember 16, Desember 1991
== Erflating ==
'n Meningspeiling het in 2014 het aangedui dat 57% van die Russiese bevolking is spyt is oor die val van die Sowjetunie, terwyl 30% gelukkig daarmee is daarmee. Dit is die ouer mense wat eerder met nostalgie terugdink as die jonger Russe.<ref>{{Cite web|url=http://en.ria.ru/russia/20140115/186524071/Over-Half-of-Russians-Regret-Loss-of-Soviet-Union.html|title=Over Half of Russians Regret Loss of Soviet Union|author=Sputnik|date=15 Januarie 2014|work=ria.ru}}</ref> <ref>[http://www.angus-reid.com/polls/20626/russians_ukrainians_evoke_soviet_union/ "Russians, Ukrainians Evoke Soviet Union"], Angus Reid Global Monitor (01/02/05)</ref>
Die Russiese president [[Wladimir Poetin]] blameer op 25 Januarie 2016 vir [[Wladimir Lenin]] en sy idees op 25 Januarie 2016 vir die ineenstorting van die Sowjetunie.<ref>{{Cite web|url=http://m.sputniknews.com/politics/20160125/1033697183/putin-lenin-destroed-ussr.html|title=Putin: Lenin’s Ideas Destroyed USSR by Backing Republics Right to Secession|date=25 Januarie 2016|work=sputniknews.com|accessdate=26 Januarie 2016}}</ref>
== Verwysings ==
| 