Fins: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Bygewerk |
|||
Lyn 1:
: ''Hierdie artikel handel oor die taal. Vir die etniese groep, sien [[Finne]].''
{{Inligtingskas Taal
|naam=Fins
|inheemsenaam=
|uitspraak=[ˈsuomi]
|familiekleur=Oeralies
|state={{
|streek=[[Noord-Europa]]
|sprekers=ca. 5,4 miljoen (moedertaal)<br />272 000 (tweede taal)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.ethnologue.com/language/fin | title=Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition, Finnish | publisher=[[Ethnologue]] | accessdate=1 April 2016}}</ref>
|rang=
|skrif=[[Latynse alfabet]] ([[Finse alfabet|Finse variant]])
Line 14 ⟶ 16:
|fam5=[[Fins-Samiese tale|Fins-Samies]]
|fam6=[[Oosseefinse tale|Oosseefins]]<ref>Jacek Fisiak, Raymond Hickey, Stanisław Puppel, Language History and Linguistic Modelling: A Festschrift for Jacek Fisiak on His 60th Birthday, Contributor Jacek Fisiak, Uitgegee deur Walter de Gruyter, p831, 1997, ISBN 3-11-014504-9, 9783110145045</ref>
|nasie=[[Lêer:Nordic Council icon.png|22px]] [[Nordiese Raad]]<br />{{
|agentskap=Taalbeplanningsdepartement van die Navorsingsinstituut vir die Tale van Finland
|iso1=fi|iso2=fin|iso3=fin
Line 24 ⟶ 26:
}}
'''Fins''' (''suomi'' [ˈsuomi] {{Audio|fi-suomi.ogg|
Fins verskil as 'n Fins-Oegriese taal, net soos [[Hongaars]], in baie opsigte sterk van die [[Indo-Europese tale]], wat oorwegend in Europa gepraat word. Oor die eeue heen het die kontak met Indo-Europese tale egter 'n groot invloed op byvoorbeeld die sinsbou en woordeskat van die Finse taal uitgeoefen. 'n Groot aantal [[Germaanse tale|Germaanse]] leenwoorde verskyn reeds baie vroeg in die taal, en taalhistorici gebruik hierdie Finse woorde soos ''rengas'' ("ring") onder meer vir hulle ondersoeke oor die destydse Germaanse klanke. Kenmerke van Fins is die groot getal naamvalle (15), agglutinasie, 'n ingewikkelde morfofonologie wat onder meer vokaalharmonie en konsonantgradasie insluit, die afwesigheid van 'n grammatikale geslag (of genus) en die klein getal konsonante.
== Taalverwantskap ==▼
▲== Taalverwantskap ==
Fins behoort tot die [[Fins-Oegriese tale]] in die [[Oeraalse tale|Oeraalse taalfamilie]]. Terwyl die meeste tale wat in Europa gepraat word tot die [[Indo-Europese tale|Indo-Europese taalfamilie]] behoort, sluit die Fins-Oegriese tale benewens Fins slegs die Estniese, [[Samies]]e en die Hongaarse tale in, sowel as 'n aantal tale wat in die Europese deel van [[Rusland]] en in Noord-Siberië gepraat word.
Die verwantskap tussen die lede van die onderskeie tale wat aan die familie behoort kan dikwels aan die taalstruktuur waargeneem word terwyl die woordeskat dikwels weinig ooreenkoms toon, buiten die telwoorde van een tot ses (vanaf sewe is alle telwoorde aan ander taalfamilies ontleen)<ref>Wendt, Heinz F. (red.): ''Das Fischer Lexikon – Sprachen''. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag 1977, bl.
{| class="wikitable"
Line 104 ⟶ 105:
Dit is moeilik om te bepaal oor hoeveel tyd hierdie ontwikkelinge, waarvan die rekonstruksie hoofsaaklik berus op die analise van die woordeskat en taalstruktuur van hedendaagse tale, plaasgevind het. Daar word nogtans aangeneem dat die afsondering van die Samiese taal van vroeë Fins op die laaste omstreeks 1000 v.C. voltooi is. Fins was reeds in prehistoriese tyd met Germaans en [[Baltiese tale]] in kontak en het talle leenwoorde uit die tale opgeneem.
Alhoewel die inwoners van die huidige Finland deurgaans Fins-Oegries gepraat het, het 'n gemene Fins taal eers in die moderne era ontwikkel. In die voorafgaande tydperk is die inwoners van Finland in werklikheid in drie hoofstamme verdeel wat taalgewys en kultureel beduidend van mekaar verskil het. In die suidweste het die bevolkingsgroep gewoon wat as die "ware [[Finne]]" (''varsinaissuomalaiset'') bekend gestaan het. In hierdie gebied het Germaanse immigrante uit [[Skandinawië]] met die bevolking versmelt en talle Germaanse leenwoorde saamgebring. In die ooste is die Kareliërs aangetref en in die binnelandse woude die ''Hämeers'', wat aanvanklik waarskynlik nog nie sterk van die Same onderskeibaar was nie. Deur 'n vermenging van die laasgenoemde bevolkingsgroepe het die [[Savo-dialekte]] later, maar wel voor die [[Middeleeue]], ontstaan.
=== Ontwikkeling van 'n skryftaal ===
[[Lêer:Abckiria.jpg|duimnael|''Abckiria'', die oudste geskrewe werk in die Finse taal]]
In die [[Middeleeue]] het Finland deel gevorm van Katolieke [[Swede]]. Fins was 'n spreektaal, die saketaal was as gevolg van die invloed van die [[Hanse]]verbond [[Nederduits|Middelnederduits]], die taal van administrasie was [[Sweeds]], en godsdiensaktiwiteit is in [[Latyn]] bedryf, wat Finne met weinig geleentheid gelaat het om hulle moedertaal te gebruik behalwe in hulle daaglikse take.
Lyn 118:
=== Van boeretaal tot kultuurtaal ===
[[Lêer:Gallen-Kallela The defence of the Sampo.png|duimnael
▲[[Lêer:Gallen-Kallela The defence of the Sampo.png|duimnael|regs|250px|"Sammon puolustus" (Die verdediging van Sampo) deur Akseli Gallen-Kallela 1895 in die [[Kalevala]]]]
Selfs na die skep van 'n Finse skryftaal het die gebruik van Fins as skryftaal honderde jare lank beperk gebly. Vanaf die 16de eeu is wette ook gedeeltelik in Fins geskryf, maar van 'n Finstalige kulturele lewe was daar egter nog nie sprake nie: In die Finland wat toe aan Swede behoort het, was Sweeds die taal van die administrasie, opvoeding en kultuur.
Line 130 ⟶ 128:
== Spelwyse en uitspraak ==
As gevolg van die ontstaansgeskiedenis van die Finse skryftaal is die Finse alfabet identies aan dié van Sweeds. Dit bestaan uit die 26 letters van die [[Latynse alfabet]] met die spesiale karakters å, ä en ö wat daarby gevoeg is. Met alfabetiese sorterings, bv. in woordeboeke, word die letters met deeltekens in bostaande volgorde aan die einde van die alfabet geplaas, nie soos in Duits waar dit by a en o gehou word nie. Die letter w, wat veral in ouer tekste dikwels met die gelykklinkende letter v uitgeruil word, word daarteenoor in sortering nie van laasgenoemde onderskei nie.
Line 198 ⟶ 195:
== Fonologie ==
=== Foneme ===
Fins beskik oor agt [[vokale]] (aangegee in IFA-Klankskrif):
{| class="wikitable" style="text-align:center"
! class="hintergrundfarbe6" rowspan="2" |
Line 324 ⟶ 318:
=== Vokaalharmonie ===
[[Lêer:Finnish vowel harmony Venn diagram.svg|duimnael
▲[[Lêer:Finnish vowel harmony Venn diagram.svg|duimnael|regs|200px|Venn-diagram wat die Finse vokaalharmoniestelsel illustreer]]
Vokaalharmonie is sentraal tot die Finse klankwette. Die agterklinkers ''a'', ''o'' en ''u'' kan nie binne 'n woord saam met die voorklinkers ''ä'', ''ö'' en ''y'' voorkom nie. Woorduitgange en ander agtervoegsels word volgens die klinkers in die woordstam aangepas:
Line 500 ⟶ 493:
==== Naamvalle ====
Fins beskik oor 15 [[naamval]]le. Die meeste hiervan vervul 'n rol soortgelyk aan dié van [[voorsetsel]]s in analitiese tale soos [[Afrikaans]]. Die naamvalle word verdeel in grammatikale naamvalle, wat in terme van hulle funksie soortgelyk is aan die naamvalle van [[Duits]], lokaalnaamvalle wat konkrete en abstrakte plekverwantskappe aandui, en die sogenaamde marginale naamvalle, wat in die hedendaagse taal slegs selde gebruik word en meestal deur agter- of voorvoegsels vervang word. Benewens die 15 naamvalle bestaan daar 12 ander bywoordelike naamvalle wat vir betreklik min woorde gebruik word, byvoorbeeld die [[prolatief]], wat die wyse uitdruk waarvolgens 'n handeling uitgevoer word (byvoorbeeld ''postitse'' per pos, ''kirjeitse'' per brief).<ref>Panu Mäkinen: ''[http://www.cc.jyu.fi/~pamakine/kieli/suomi/sijat/sijatadverbide.html Adverbialkasus.]''</ref>
Line 627 ⟶ 619:
==== Voornaamwoorde ====
By persoonlike voornaamwoorde word daar nie by die derde persoon tussen manlik en vroulik onderskei nie. Na "hy" sowel as "sy" word as ''hän'' verwys. Persoonlike voornaamwoorde verwys slegs na mense. By voorwerpe word van betreklike voornaamwoorde gebruik gemaak.
Line 700 ⟶ 691:
==== Besitlike agtervoegsels ====
In Fins word die besitverhouding nie net deur voornaamwoorde (my, sy, hulle, ens.) aangedui nie maar ook deur verbuigingsagtervoegsels. Benewens die besitlike agtervoegsels kan die [[genitief]] van die persoonlike voornaamwoorde besitting aandui. Besitlike agtervoegsels in die derde persoon het altyd 'n verwysingswoord nodig.
Line 752 ⟶ 742:
==== Telwoorde ====
Die vorm van telwoorde berus op die basistelwoorde van een tot tien: ''yksi'' (1), ''kaksi'' (2), ''kolme'' (3), ''neljä'' (4), ''viisi'' (5), ''kuusi'' (6), ''seitsemän'' (7), ''kahdeksan'' (8), ''yhdeksän'' (9) en ''kymmenen'' (10). Heel tiene word deur die agtervoegsel ''-kymmentä'' gevorm, dus ''kaksikymmentä'' vir "twee tiene", oftewel twintig. Verder word getalle groter as twintig op soortgelyke wyse gevorm deur eenvoudig die enkelgetal aan te las: ''kaksikymmentäyksi'' vir een-en-twintig. Op soortgelyke wyse word met getalle in die honderde, duisende ens voortgegaan.
Line 765 ⟶ 754:
=== Werkwoorde ===
In Fins het die werkwoord vier tye ([[teenwoordige tyd]], [[onvoltooide verlede tyd]] (imperfektum), [[voltooide teenwoordige tyd]] (perfektum) en [[voltooide verlede tyd]]), vier [[modus (Grammatika)|modusse]] ([[indikatief]], [[voorwaardelike wyse|voorwaardelik]], [[imperatief]] en [[potensialis|potensiaal]]), veelvuldige [[infinitief|infinitiewe]] en 'n [[werkwoordelike selfstandige naamwoord]] asook vier [[deelwoord]]e. Die lydende vorm in Fins verskil van die Afrikaanse vorm en is 'n onpersoonlike vorm.
Line 877 ⟶ 865:
==== Vervoeging ====
[[Vervoeging]] van die werkwoord ''puhua'' (praat) in die teenwoordige tyd:
{| class="wikitable" border="1" cellspacing="0" cellpadding="2"
|-
Line 922 ⟶ 908:
==== Tye ====
Die [[teenwoordige tyd]] dui huidige of toekomstige aksies aan. Die ''preteriti'' wat vir historiese redes die imperfektum (onvoltooide verlede tyd) genoem word, maar eintlik 'n pretiritum is, dui die afgeslote verlede aan. Dit word reëlmatig met die tyduitgang ''-i-'' gevorm. Die uitgang is dieselfde as in die teenwoordige tyd.
* ''puhun'' (ek praat) – ''puhuin'' (ek het gepraat
Die [[voltooide teenwoordige tyd]] (perfektum) dui op 'n handeling wat in die verlede plaasgevind het, of begin het, maar nog wat nog op die hede inwerk
* ''olen puhunut'' (ek het gepraat), ''olet puhunut'' (jy het gepraat) ens.
Line 935 ⟶ 920:
==== Wyse ====
Die [[indikatief]] is die basis grammatikale wyse en word vir die uitdruk van die werklikheid gebruik.
Line 953 ⟶ 937:
==== Lydende vorm ====
Anders as in Afrikaans en die meeste ander [[Indo-Europese tale]] behels die Finse lydende vorm (of passiewe vorm) nie die omkeer van die bedrywende vorm (of aktiewe vorm) nie. Dit is eerder 'n onpersoonlike vorm wat ooreenkom met die Afrikaanse gebruik van ''mens'' om nie na 'n spesifieke persoon te verwys nie. Dit verwys na 'n handeling sonder om die persoon wat dit uitvoer, te noem. Die lydende vorm kan as 'n soort "vierde persoon" gesien word.
Line 985 ⟶ 968:
==== Deelwoorde ====
In Fins is daar vier [[deelwoord]]e. Dit kom in twee tye voor (teenwoordige tyd byvoorbeeld gelyktydig en voltooide teenwoordige tyd byvoorbeeld voortydig) asook in die bedrywende en lydende vorm. Daarbenewens bestaan daar 'n agentdeelwoord wat die lydende verlede deelwoord vervang as die agent (die handelende persoon) genoem word.
{| class="wikitable" border="1" cellspacing="0" cellpadding="2"
Line 1 007 ⟶ 989:
==== Ontkenning ====
Die ontkennende vorm word met die spesiale ontkenningswerkwoord ''ei'' en die onvervoegde werkwoordstam gevorm:
{| class="wikitable" border="1" cellspacing="0" cellpadding="2"
Line 1 041 ⟶ 1 022:
=== Sintaksis ===
==== Woordorde ====
Die algemene woordorde in 'n Finse sin is [[Onderwerp (Grammatika)|onderwerp]]-[[werkwoord]]-[[Voorwerp (Grammatika)|voorwerp]], wat Fins 'n SVO-taal maak. Die woordorde is egter in beginsel vry. Dit is egter ook nie arbitrêr nie, aangesien dit betekenisnuanses uitdruk. Nuwe inligting verskyn meestal aan die einde van 'n sin. Vergelyk die volgende sinne wat alamal beteken "Die hond het die man gebyt":
{| class="wikitable" border="1" cellspacing="0" cellpadding="2"
Line 1 065 ⟶ 1 044:
==== Vrae ====
Daar is twee hoofmaniere om 'n vraag te vorm in Fins: deur 'n spesifieke vraagwoord of deur die agtervoegsel '-ko/kö' aan een van die woorde in 'n sin te las. 'n Vraagwoord word aan die begin van 'n sin geplaas en 'n woord met die vraagagtervoegsel word ook na die posisie geskuif. In ja/nee-vrae staan die werkwoord aan die begin van die sin en word dit met die vraagagtervoegsel ''-ko''/''-kö'' aangepas. As die vraag op 'n ander woord gefokus is, staan die woord saam met die vraagagtervoegsel aan die begin van die sin. Vraagwoorde word egter nooit saam met die vraagagtervoegsel gebruik nie. Vrae kon ook retories wees.
Line 1 098 ⟶ 1 076:
==== Onderwerp ====
Die onderwerp- en voorwerpkategorie word in Fins minder duidelik uitgedruk as in Afrikaans. Die onderwerp kan in die [[nominatief]] of [[partitief]] staan of kan geheel en al ontbreek. Die normale naamval vir die onderwerp is die nominatief.
* ''Tyttö näki linnun'' – Die meisie het 'n voël gesien
Line 1 110 ⟶ 1 087:
==== Voorwerp ====
Die voorwerp kan in die [[akkusatief]] of in die [[partitief]] staan. Die voorwerp is altyd in die partitief as dit ontkennend is.
* ''Ostin kirjan'' (akkusatief) – Ek het die boek gekoop
Line 1 122 ⟶ 1 098:
==== Bysinekwivalente ====
Die sogenaamde "bysinekwivalente" (Fins: ''lauseenvastikkeet'')<ref name=Satzentsprechungen>bysinekwivalente: [[Engels]]: ''clause equivalents'', '''Fins''': ''lauseenvastikkeet'', [[Estnies]]: ''lauselühendid'' of [[Duits]]: ''Satzentsprechungen'' sien [http://kaino.kotus.fi/www/verkkojulkaisut/asiasanasto.html Kielitieteen asiasanasto] 'n versameling terminologie in Fins, Engels, Estnies en Duits, besoek op 2 Januarie 2008</ref> behels kompakte infinitiewe of partisipiële konstruksies wat 'n bysin vervang. Die infinitief word in die proses verbuig en druk 'n temporale of modale (wyse) finale uiteindelike betekenis uit. Die onderwerp van die bysin kom in die genitief voor of kan as 'n besitlike agtervoegsel aangelas word.
Line 1 131 ⟶ 1 106:
== Woordeskat ==
=== Woordvorming ===
Fins het 'n ingewikkelde woordvormingstelsel deurdat van 'n enkele woordstam talle onderskeibare begrippe afgelei kan word. Die volgende woorde word byvoorbeeld almal van dieselfde woordstam afgelei:
''kirja'' ("boek"), ''kirjain'' ("letter"), ''kirjaimisto'' ("alfabet"), ''kirje'' ("brief"), ''kirjasto'' ("biblioteek"), ''kirjailija'' ("skrifsteller"), ''kirjallisuus'' ("literatuur"), ''kirjoittaa'' ("skryf"), ''kirjoittaja'' ("outeur"), ''kirjoitus'' ("skrif"), ''kirjallinen'' ("skriftelik"), ''kirjata'' ("boeke in dra"), ''kirjasin'' ("letter tik"), ''kirjaamo'' ("registrateur"), ''kirjoitin'' ("drukker"), en ''kirjuri'' ("skrywer").
Line 1 142 ⟶ 1 115:
=== Neologismes ===
In Fins word eiewoorde in die algemeen bo vreemde woorde verkies. Woorde vir nuwe begrippe word dikwels volgens die patroon van die bestaande woordeskat geskep (byvoorbeeld: ''tietokone'', letterlik "kennismasjien" = "rekenaar", ''puhelin'' van ''puhua'' (praat) = "telefoon"). 'n Nasionale kommissie (''Kielitoimisto''), wat verantwoordelik is vir riglyne aangaande nuwe vreemde begrippe in Fins, en die media is daadwerklik betrokke by die skepping van nuwe woorde. Hierdie neologimes word algemeen aanvaar. Onafhanklike Finse neologismes wat gevorm word deur direkte fonetiese oorname van woorde uit vreemde tale raak deesdae soms ingeburger en eerder gebruik (byvoorbeeld ''skanneri'' vir aftaster van die [[Engels]]e ''scanner'' in plaas van die aanbevole ''kuvanlukija'').
=== Leenwoorde ===
Daar bestaan in die Finse woordeskat ontlening uit duidelik onderskeibare tydperke. Historiese taalkundiges kan oeroue leenwoorde uitwys. So stam die Finse telwoord vir "100", ''sata'', waarskynlik af van 'n oervorm van Indo-Iranees<ref>Asko Parpola: ''[http://www.helsinki.fi/~aparpola/jis16-17.pdf The Nāsatyas, the Chariot and Proto-Aryan religion.]'' in: ''Journal of Indological Studies.'' 16–17.2004–2005,
▲Daar bestaan in die Finse woordeskat ontlening uit duidelik onderskeibare tydperke. Historiese taalkundiges kan oeroue leenwoorde uitwys. So stam die Finse telwoord vir "100", ''sata'', waarskynlik af van 'n oervorm van Indo-Iranees<ref>Asko Parpola: ''[http://www.helsinki.fi/~aparpola/jis16-17.pdf The Nāsatyas, the Chariot and Proto-Aryan religion.]'' in: ''Journal of Indological Studies.'' 16–17.2004–2005, S. 39 (pdf).</ref> en is dit verwant aan die [[Sanskrit]]-woord ''śatam''. In die prehistoriese tyd, ongeveer 1000 v.C. het die voorvaders van die moderne Finne kontak met die [[Balte]], [[Germane]] en [[Slawe]] gehad, uit wie se tale talle woorde oorgeneem is. Die klankwaarde van hierdie ou leenwoorde is baie keer beter in Fins bewaar as in die taal van oorsprong. So is die Finse ''kuningas'' nog so te sê identies aan die [[Germaanse tale|Germaanse]] oervorm *''kuningaz'', terwyl die woord in hedendaagse Germaanse tale verder ontwikkel het ([[Afrikaans]]: ''koning'', [[Duits]] ''König'', [[Engels]] ''king'', [[Sweeds]] ''konung'' of ''kung'', ens.).
Die meeste van die leenwoorde in Fins kom egter uit [[Sweeds]]. Die huidige [[Finland]] het van die [[12de eeu]] tot 1809 aan die [[Swede|Sweedse Koninkryk]] behoort. Gedurende hierdie tydperk was die adelstand Sweeds. Baie leenwoorde is uit Sweeds in Fins opgeneem, byvoorbeeld: ''kuppi'' (Sweeds. ''kopp'' "koppie") of die weeksdae ''maanantai'', ''tiistai'' (Sweeds ''måndag'', ''tisdag'') ens. Ook leenvertalings soos die frase ''ole hyvä'' (soos Sweeds ''var så god'', letterlik "wees so goed") vir "asseblief" is algemeen. In die betreklilke kort tydperk waarin Finland aan [[Rusland]] behoort het, het [[Russies]] baie minder spore in die taal agtergelaat, veral omdat Russies nie die ampstaal was nie. Meer onlangs is leenwoorde ook uit [[Engels]] oorgeneem, hoewel minder as in tale soos Afrikaans of Duits.
== Taalvorme ==
=== Omgangstaal ===
In Fins verskil die geskrewe en gesproke taal meer as in meeste ander Europese tale. Die onderskeid is in klank sowel as grammatikale aard. Die skryftaal word vir alle geskrewe teks gebruik; 'n uitsondering is informele korrespondensie soos [[e-pos]] en [[SMS]]-boodskappe. In gespreksituasies word daar in teenstelling hiermee byna uitsluitlik van die omgangstaal gebruik gemaak, buiten by besonder formele geleenthede. Die omgangstaal wissel volgens dialek, agtergrond, ouderdom en sosiale stand van die sprekers, maar ook by dieselfde persoon na gelang van die omstandighede.
Line 1 170 ⟶ 1 139:
=== Dialekte ===
[[Lêer:Suomen murteet.png|duimnael|Verspreiding van dialekte in Finland en Anrainerstaaten (Situasie voor die Tweede Wêreldoorlog)]]
Die verskille tussen die Finse [[dialek]]te is redelik gering, hulle verskil byna uitsluitlik in uitspraak. Finse dialekte word verdeel in die Westelike en Oostelike hoofgroepe. Die klassifikasie van die [[Meänkieli]]-dialek wat in [[Swede|Noordwes-Swede]] in die [[Tornedal]] gepraat word, is omstrede. In Finland word dit meestal as 'n Peräpohjola-dialek gesien terwyl dit in Swede as 'n selfstandige taal geklassifiseer word en op skool as 'n skryftaal geleer word.
Line 1 237 ⟶ 1 205:
== Verwysings ==
{{Verwysings|2}}▼
{{CommonsKategorie|Finnish language}}▼
{{interwiki|kode=fi}}▼
▲{{Verwysings}}
== Eksterne skakels ==
▲{{interwiki|kode=fi}}
▲{{CommonsKategorie-inlyn|Finnish language}}
{{Voorbladster}}
[[Kategorie:Fins-Oegriese taalfamilie]]
[[Kategorie:Tale van Finland]]▼
[[Kategorie:Tale van Estland]]
▲[[Kategorie:Tale van Finland]]
[[Kategorie:Tale van Noorweë]]
[[Kategorie:Tale van Swede]]▼
[[Kategorie:Tale van Rusland]]
▲[[Kategorie:Tale van Swede]]
| |||