Wysiging soos op 12:54, 16 Maart 2015 wysig Magioladitis (besprekings \| bydraes) 5 232 edits k →‎Eksterne skakels: Link FA is now handled by Wikidata, removed: {{Link FA\|bs}} (2) using AWB (10861) ← Ouer wysiging		Wysiging soos op 03:06, 12 April 2016 wysig maak ongedaan Nuuskantoor (besprekings \| bydraes) 62 edits Geskep deur die bladsy "Earthquake" te vertaal Etiket: Inhoudvertaling Nuwer wysiging →
Lyn 1: [[Lêer:Quake_epicenters_1963-98.png\|duimnael\|300x300px\|Die episentrum van aardbewings wêreldwyd vanaf 1963-1998.]] ~~{\| align=right~~ [[Lêer:Global_plate_motion_2008-04-17.jpg\|duimnael\|300x300px\|Wêreldwye bewegings van tektoniese plate.]] ~~\| [[Lêer:Great Alaska Earthquake Fourth Ave Anchorage.jpg\|thumb\|200px\|none\|Skade in Fourth Avenue, [[Anchorage]], veroorsaak deur die groot [[Alaska]]anse aardbewing van [[27 Maart]]]]~~ 'n '''Aardbewing '''is die waarneembare skud van die aarde se oppervlakte as gevolg van die skielike vrystelling van energie in die a[[Aardkors\|ardkors]] wat seismiese golwe vrystel. Aardbewings kan gewelddadig genoeg wees om mense rond te gooi en stede totaal te verwoes. Die seismiese aktiwiteit in 'n gebied verwys na die frekwensie, tipe en die omvang van aardbewings wat oor 'n bepaalde tyd voorkom. \|- ~~\| [[Lêer:Kobe port earthquake memorial park.jpg\|thumb\|200px\|none\|Die gedenkpark te [[Kobe]]hawe, [[Japan]]]]~~ \|- \| [[Lêer:Pacific Ring of Fire.png\|thumb\|200px\|none\|Die [[Stille Oseaan]] ''vuurring'', [[Vulkaan]]boëe en [[Oseaantrog\|oseaantrôe]] wat die Stille Oseaan deels omring, 'n gebied met gereelde aardbewings en [[vulkaanuitbarsting]]s. Die trôe word in blou-groen aangedui. Die vulkaanboë is altyd ewewydig aan die trôe, en die [[eiland]]boog van die Aleutiese Trog kan met die lang vulkaanketting van die [[Aleoetiese Eilande]] vereenselwig word.]] \|} 'n '''Aardbewing''' is 'n bewing of skudding van die [[Aarde\|aardoppervlakte]]. Aardbewings ontstaan gewoonlik as gevolg van rotsmassas wat beweeg en teen mekaar skuur by [[geologiese breuk]]e in die boonste lae van die aardkors. Die soliede dele van die aarde beweeg stadig, dog voortdurend en aardbewings kom voor waar die spanning gevolglik te hoog word vir die materiale. Aardbewings word gemeet volgens waarnemings op seismiese meters. Die [[Moment-magnitude-skaal]] is die algemeenste skaal waarvolgens aardbewings groter as sowat 5 vir die totale aarde aangeteken word. Die meertallige aardbewings minder as omvang 5, wat by nasionale seismologiese waarnemingstasies gemeet word, is meestal op die plaaslike omvangskale gegrond, wat dikwels na verwys word as die [[Richterskaal]]. Die twee skale is numeries eenders. Omvang 3 is meestal byna onsigbaar of swak en omvang 7 rig ernstige skade oor wye gebiede aan, afhangende van die diepte daarvan. Die grootste aardbewings in menseheugenis was net bietjie meer as 9 gemeet, hoewel daar geen beperkings op die omvang van so 'n aardbewing is nie. Die intensiteit van die skud word gemeet op die aangepaste [[Mercalliskaal]]. Hoe vlakker die aardbewing gebeur, hoe meer verwoestend is dit vir huise, geboue en ander strukture.<ref>{{Sjabloon:Cite web\|url=http://www.crustal.ucsb.edu/outreach/faq.php\|title=Earthquake FAQ\|publisher=Crustal.ucsb.edu\|accessdate=2011-07-24}}</ref> Aardbewings kan egter ook veroorsaak word deur mynbedrywighede, soos in [[2005]] by [[Stilfontein]] en [[Klerksdorp]] in [[Noordwes]]. Gewoonlik is die werklike beweging baie klein, bv. 'n paar millimeter of selfs minder, maar dit gebeur so skielik dat die uitwerking op die oppervlakte chaoties kan wees. Hierdie beginsel kan geïllustreer word deur 'n albaster op 'n tafelblad te plaas en die blad van onder af met 'n hamer te slaan. Die tafelblad sal baie min beweeg, maar die albaster sal 'n hele ent die lug opspring en afrol van die tafel af. Oor die algemeen word die woord aardbewing gebruik om enige seismiese gebeurlikheid te beskryf- of dit nou natuurlik- of deur die mens self veroorsaak word- wat seismiese golwe veroorsaak. Aardbewings word in die meeste gevalle veroorsaak deur die skeuring van geologiese verskuiwings, maar ook as gevolg van ander aktiwiteite soos vulkaniese uitbarstings, grondstortings, en kerntoetse. 'n Aardbewing se punt van aanvanklike skeuring word die fokus of hiposentrum genoem. Die episentrum is die punt op grondvlak reg bokant die hiposentrum. Wanneer 'n aardbewing aan 'n kuslyn of onder die see plaasvind, kan daar 'n reuse getygolf, of [[Tsunami]], ontstaan. Hierdie golwe kan ontsaglike skade aan laagliggende kuslyne veroorsaak. Aardbewings kom in sommige dele van die aarde meer dikwels voor as in ander. Die gebiede wat die meeste geraak word lê langs 'n omvangryke gordel wat feitlik oor die hele aarde strek. Hierdie gevaargebiede kan nagespeur word vanaf die weskus van [[Suid-Amerika]], oor [[Sentraal-Amerika]] en die [[Karibiese See\|Karibiese eilande]] en verder noordwaarts met die [[Stille Oseaan]] tot langs die weskus van [[Noord-Amerika]]. Daarna swaai die gordel weswaarts weg deur die [[Aleoetiese Eilande]] na [[Asië]] en omspan die hele ooste en suidooste van Asië met die aanliggende eilande, om daarna weer weswaarts uit te dy na die [[Middellandse See\|Mediterreense]] streke en na Suid-[[Europa]]. == Natuurlike aardbewings == Aardbewings wek gewoonlik wye openbare belangstelling as gevolg van die verwoesting en lewensverlies wat algemeen daarmee gepaard gaan. Die meeste skade word gewoonlik aangerig deur vallende geboue en brande wat uitbreek. Brandwaterpype word gewoonlik beskadig en daarom woed die brande onverstoord voort. [[Grondverskuiwing]]s en [[sneeustorting]]s kan in sommige gebiede deur aardbewings veroorsaak word en groot skade kan aan [[ondersese kabels]] aangerig word, asook groot visvrektes te wyte aan ondersese aardbewings. [[Lêer:Fault_types.png\|duimnael\|Soorte van verskuiwingslyne]] Tektoniese aardbewings gebeur op enige plek in die wêreld waar daar genoegsame elastiese vervormingsenergie opgegaar is om fraktuur- voortplanting langs verskuiwingslyne af te dryf. Die sye van 'n verskuiwingslyn beweeg net gladweg en seismies by mekaar verby as daar nie enige onreëlmatighede of afwykings langs verskuiwingsoppervlakte voorkom wat die wrywingsweerstand vererger nie. Die meeste verskuiwingslyne het sulke afwykings en dit veroorsaak 'n soort van vassteek-gly gedrag. Wanneer 'n lyn vassteek veroorsaak die voortdurende relatiewe beweging tussen die lyne toenemende druk en word daar dus vervormingsenergie rondom die verskuiwingslyn se oppervlakte opgegaar. Dit duur voort totdat die druk genoeg deur die hewigheid van die energie breek, en dan bied dit ruimte vir die lyn om skielik oor die vasgekeerde lyn te breek. Dit stel dan die opgegaarde energie vry.<ref name="Ohnaka">{{Sjabloon:Cite book\|url=https://books.google.com/books?id=Bp0gAwAAQBAJ&pg=PA234\|title=The Physics of Rock Failure and Earthquakes\|publisher=Cambridge University Press\|author=Ohnaka, M.\|year=2013\|pages=148\|isbn=9781107355330}}</ref> Dié energie word as 'n kombinasie van uitgestraalde elastiese vervormingsenergie, seismiese golwe, wrywingskragverwarming van die lynoppervlakte, en rotskrake vrygelaat, wat 'n aardbewing veroorsaak. Die meeste van 'n aardbewing se energie word gebruik om die aardbewing se krake groter te maak of dit om te skakel na hitte-geleide wrywing. Aardbewings verlaag dus die aarde se beskikbare elastiese potensiële energie en verhoog sy temperatuur, hoewel hierdie veranderings nie belangrik is, in vergelyking met die geleidende en konvektiewe vloei van hitte uit die diepte van die aarde.<ref name="USGS1">{{Sjabloon:Cite web\|last=Spence\|first=William\|author2=S. A. Sipkin\|author3=G. L. Choy\|title=Measuring the Size of an Earthquake\|publisher=[[United States Geological Survey]]\|year=1989\|url=http://earthquake.usgs.gov/learning/topics/measure.php\|accessdate=2006-11-03}}</ref> === Aardbewings se soort van verskuiwingslyne === == Sien ook ==▼ Daar is drie hooftipes van lyne, wat almal 'n sort van verskuiwingslyn is, wat almal 'n interplate aardbewing kan veroorsaak: normale, omgekeerde (stukrag) en tref-gly. Normale en omgekeerde verskuiwing is voorbeelde van afwip en gly, waar die verplasing langs die verskuiwing is in die rigting van 'n dip en die beweging op dit vertikaal geskied. Normale verskuiwings gebeur normaalweg in gebiede waar die kors gestut word soos by 'n uiteenlopende grens. Omgekeerde verskuiwings gebeur in gebiede waar die kors verkort is, soos by 'n uiteenlopende grens. Tref-gly verskuiwings is steil strukture waar die twee kante van die verskuiwing, horisontaal by mekaar verby gly. Baie aardbewings word veroorsaak deur die beweging van verskuiwings met komponente van beide dip-gly en tref-gly. Dit staan bekend as skuinsgly. * [[Bolandse aardbewing van 1969]] === Aardbewings en vulkaniese aktiwiteite === ~~== Eksterne skakels ==~~ Aardbewings kom dikwels in vulkaanstreke voor en word veroorsaak deur beide die [[Plaattektoniek]] en die beweging van [[Magma]] in [[Vulkaan\|Vulkan]]<nowiki/>e. Sulke aardbewings kan dien as vooraf waarskuwings van vulkaniese uitbarstings, soos met die uitbarsting van [[Mount Saint Helens]] in 1980. * [http://earthquake.usgs.gov/regional/neic/ The U.S. National Earthquake Information Center] * [http://web.archive.org/web/20060106072947/http://wapi.isu.edu/envgeo/EG5_earthqks/eg_mod5.htm Environmental Geology - GEOL 406/506 (Earthquakes)] * [http://www.sciencecourseware.com/VirtualEarthquake/ Virtual Earthquake] Opvoedkundige werf wat verduidelik hoe episentra en sterkte bepaal word. * [http://web.archive.org/web/20051217080131/http://geowall.geo.lsa.umich.edu/ Geowall]- 'n Interessante 3d voorstellingstelsel vir bestuudering van aardbewingdata * [http://www.bigelow.org/virtual/handson/tsunami.html Tsunami Experiment] * [http://www.pbs.org/newshour/bb/science-jan-june04-earthquakes_6-2/ PBS NewsHour - Predicting Earthquakes] (nuusartikel) * [http://www.data.scec.org/ Southern California Earthquake Data Center] * [http://www.emsc-csem.org/ European-Mediterranean Seismological Centre (EMSC)]▼ * [http://geofon.gfz-potsdam.de/eqinfo/seismon/globmon.php Global Seismic Monitor at GFZ Potsdam]▼ * [http://web.archive.org/web/20060411231003/http://tsunami.geo.ed.ac.uk/local-bin/quakes/mapscript/demo_run.pl Global Earthquake Report – chart updated with each new earthquake or aftershock] (archiefweergawe, 2006) * [http://hraun.vedur.is/ja/englishweb/index.html Earthquakes in Iceland during the last 48 hours], outomaties elke twee minute opgedteer * [http://www.data.scec.org/recenteqs/Quakes/quakes0.html Recent earthquakes in California and Nevada ] * [http://web.archive.org/web/20060102055844/http://neic.usgs.gov/neis/eqlists/10maps_world.html USGS – Largest earthquakes in the world since 1900] (archiefweergawe, 2006) * [http://www.armageddononline.org/earthquake.php The Destruction of Earthquakes - and a List of the Worst ever recorded] ==== Naskokke ==== [[Kategorie:Aardbewings\| ]]▼ 'n Naskok is 'n aardbewing wat na 'n vorige een, die hoof-aardbewing- gebeur. 'n Naskok is in dieselfde gebied as die hoof een, maar altyd van minder omvang. Wanneer 'n naskok erger as die eerste een is, word die naskok as die hoofskok beskou en die oorsponklike eerste skok as 'n voorskok gedokumenteer. Naskokke vorm as die kors rondom die verplaasde verskuiwingslyne wat aanpas by die uitwerking van die hoofskok.<ref name="WAAFEC">{{Sjabloon:Cite web\|url=http://earthquake.usgs.gov/eqcenter/step/explain.php\|title=What are Aftershocks, Foreshocks, and Earthquake Clusters?}}</ref> [[Kategorie:Geofisika]]▼ ==== Aardbewingswerms ==== Aardbewingswerms is 'n reeks van aardbewings wat 'n spesifieke gebied in 'n kort tyd tref. Dit is anders as die aardbewings wat met naskokke opgevolg word omdat nie een van 'n rits sulke bewings eintlik die hoofskok is nie, daarom het nie enige van sulke opvolgbewings 'n groter omvang as enige van die ander nie. 'n Voorbeeld hiervan is die swerm wat die [[Yellowstone Nasionale Park]] in 2004 getref het.<ref>{{Sjabloon:Cite web\|url=http://volcanoes.usgs.gov/yvo/2004/Apr04Swarm.html\|title=Earthquake Swarms at Yellowstone\|publisher=[[United States Geological Survey]]\|accessdate=2008-09-15}}</ref> In Augustus 2012 tref so 'n aardbewingswerm suid-Kalifornië se Imperial Valley wat die ergste geval in die gebied sedert die 1970's was.<ref>{{Sjabloon:Cite web\|last=Duke\|first=Alan\|title=Quake 'swarm' shakes Southern California\|url=http://www.cnn.com/2012/08/26/us/california-quake-swarm/index.html?hpt=hp_t3\|publisher=CNN\|accessdate=27 August 2012}}</ref> Soms gebeur 'n sogenaamde aardbewingstorm waar die aardbewing die verskuiwinglyn in trosse tref, wat elkeen deur die skok of stresverspreiding van die voorafgaande aardbewings ontketen is. Soortgelyk aan naskokke, maar in segmente van verskuiwingslyne gebind, gebeur sulke storms deur die jare, met die aardbewings wat opvolg, en wat netso verwoestend as die voriges is. Sulke patrone ht voorgekom in die paar dosyn aardbewings wat die Noord-Anatoliese Lyn in die twintigste eeu in Turkye getref het.<ref>{{Sjabloon:Cite journal\|title=Poseidon's Horses: Plate Tectonics and Earthquake Storms in the Late Bronze Age Aegean and Eastern Mediterranean\|journal=Journal of Archaeological Science\|year=2000\|author=Amos Nur\|issn=0305-4403\|volume=27\|issue=1\|pages=43–63\|url=http://water.stanford.edu/nur/EndBronzeage.pdf\|doi=10.1006/jasc.1999.0431\|last2=Cline\|first2=Eric H.}}</ref><ref>{{Sjabloon:Cite web\|url=http://www.bbc.co.uk/science/horizon/2003/earthquakestorms.shtml\|title=Earthquake Storms\|work=[[Horizon (BBC TV series)\|Horizon]]\|date=1 April 2003\|accessdate=2007-05-02}}</ref> == Omvang en reëlmaat wat aardbewings voorkom == Na raming is daar sowat 500 000 aardbewings per jaar, wat met die bestaande instrumente waargeneem word. Sowat 100 000 hiervan kan gevoel word.<ref name="usgsfacts">{{Sjabloon:Cite web\|url=http://earthquake.usgs.gov/learn/facts.php\|title=Earthquake Facts\|publisher=[[United States Geological Survey]]\|accessdate=2010-04-25}}</ref><ref name="wp100414">{{Sjabloon:Cite news\|first=Margaret Webb\|last=Pressler\|title=More earthquakes than usual? Not really.\|url=\|work=KidsPost\|publisher=Washington Post\|location=Washington Post\|pages=C10\|date=14 April 2010\|id=\|accessdate=}}</ref> Geringe aardbewings gebeur gereeld oor die wêreld op plekke soos [[Kalifornië]] en [[Alaska]] in die Verenigde State, asook in [[El Salvador]], [[Meksiko]], [[Guatemala]], [[Chili]], [[Peru]], [[Indonesië]], [[Iran]], [[Pakistan]], die [[Asore]] in [[Portugal]], [[Turkye]], [[Nieu-Seeland]], [[Griekeland\|Griekelan]]<nowiki/>d, [[Italië]], [[Indië]], [[Nepal]] en [[Japan\|Japa]]<nowiki/>n, maar aardbewings kan inderdaad op enige plek gebeur.<ref>{{Sjabloon:Cite web\|url=http://earthquake.usgs.gov/\|title=Earthquake Hazards Program\|publisher=[[United States Geological Survey]]\|accessdate=2006-08-14}}</ref> Groter aardbewings is seldsamer, die verhouding is eksponensieël; byvoorbeeld, daar gebeur rofweg tien keer aardbewings groter as omvang 4 in 'n besondere tydperiode as aardbewings groter as omvang 5.<ref>[http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eqarchives/year/eqstats.php USGS Earthquake statistics table based on data since 1900]</ref> Die aantal seismiese stasies het sedert die 350 in 1931 tot duisende stasies vandag gegroei, en meer aardbewings word deesdae aangemeld as in die verlede. Dit is egter nie soseer oor die meer waarnemingstasies nie, maar eerder oor die reuse verbetering van die instrumente. Amerikaanse geologiese navorsing raam dat, sedert 1900, daar 'n gemiddeld van 18 groot aardbewings (omvang 7.0-7.9) en een reuse bewing (omvang 8.0 en groter) per jaar voorgekom het, en dat hierdie gemiddeld relatief stabiel is.<ref>{{Sjabloon:Cite web\|title=Common Myths about Earthquakes\|url=http://earthquake.usgs.gov/learning/faq.php?categoryID=6&faqID=110\|publisher=[[United States Geological Survey]]\|accessdate=2006-08-14}}</ref> Die aantal groot aardbewings per jaar het in die afgelope paar jaar afgeneem, hoewel dit moontlik eerder 'n statistiese skommeling as 'n sistematiese neiging is.<ref>[http://earthquake.usgs.gov/learn/topics/increase_in_earthquakes.php Are Earthquakes Really on the Increase?], USGS Science of Changing World. </ref> Meer gedetaileerde statistiek oor die grootte en reëlmaat van aardbewings kan by die United States Geological Survey (USGS) gekry word.<ref>{{Sjabloon:Cite web\|title=Earthquake Facts and Statistics: Are earthquakes increasing?\|url=http://neic.usgs.gov/neis/eqlists/eqstats.html\|publisher=[[United States Geological Survey]]\|accessdate=2006-08-14}}</ref> 'n Onlangse toename in die aantal groot aardbewings wat aangeteken is, kan verduidelik word aan die hand van 'n sikliese patroon van periodes van intense tektoniese bedrywighede, afgewissel met lang periodes van lae-intensiteit. Die akkurate meting en dokumentering van aardbewings het eers in 1900 begin en dit is dus nog te vroeg om kategories te verklaar dat dit inderdaad die geval is.<ref>[http://www.australiangeographic.com.au/journal/the-10-biggest-earthquakes-in-recorded-history.htm/ The 10 biggest earthquakes in history], Australian Geographic, March 14, 2011.</ref> ▲== ~~Sien~~Lees ook == * [[Asteroseismologie\|Asteroseismology (quakes on stars)]] * Helioseismology (quakes on the Sun) * Lists of earthquakes * Seismite * Seismotectonics * Submarine earthquake * Types of earthquake * Quakes on other planets and stars == Verwysings == {{Reflist\|colwidth=30em}} == Bronne == * Deborah R. Coen. ''The Earthquake Observers: Disaster Science From Lisbon to Richter'' (University of Chicago Press; 2012) 348 pages; explores both scientific and popular coverage * <cite class="citation book" contenteditable="false">Donald Hyndman, David Hyndman (2009). </cite><cite class="citation book" contenteditable="false">"Chapter 3: Earthquakes and their causes". [https://books.google.com/?id=8jg5oRWHXmcC&pg=PT54&q= ''Natural Hazards and Disasters''] (2nd ed.). Brooks/Cole: Cengage Learning. </cite><cite class="citation book" contenteditable="false">[[ISBN]] 0-495-31667-9.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fen.wikipedia.org%3AEarthquake&rft.atitle=Chapter+3%3A+Earthquakes+and+their+causes&rft.au=Donald+Hyndman%2C+David+Hyndman&rft.btitle=Natural+Hazards+and+Disasters&rft.date=2009&rft.edition=2nd&rft.genre=bookitem&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2F%3Fid%3D8jg5oRWHXmcC%26pg%3DPT54%26q%3D&rft.isbn=0-495-31667-9&rft.pub=Brooks%2FCole%3A+Cengage+Learning&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" contenteditable="false"> </span> == Buiteskakels == * [http://earthquake.usgs.gov/ Earthquake Hazards Program] of the U.S. Geological Survey ▲* [http://www.emsc-csem.org/ European-Mediterranean Seismological Centre ~~(EMSC)~~] * [http://www.seismosoc.org/ Seismological Society of America] * [http://www.iris.edu/ Incorporated Research Institutions for Seismology] ▲** [http://~~geofon~~www.~~gfz-potsdam~~iris.deedu/~~eqinfo~~dms/seismon~~/globmon~~.~~php~~htm ~~Global~~IRIS Seismic Monitor at- ~~GFZ~~Recent ~~Potsdam~~Earthquakes] * [[dmoz:Science/Earth_Sciences/Geophysics/Earthquakes/\|Open Directory - Earthquakes]] * [http://www.mnn.com/earth-matters/wilderness-resources/stories/world-earthquake-map-captures-every-rumble-since-1898 World earthquake map captures every rumble since 1898] —Mother Nature Network (MNN) (29 June 2012) * [http://tools.niehs.nih.gov/wetp/public/hasl_get_blob.cfm?ID=7619 NIEHS Earthquake Response Training Tool: Protecting Yourself While Responding to Earthquakes] * [http://www.cdc.gov/niosh/topics/emres/earthquake.html CDC - NIOSH Earthquake Cleanup and Response Resources] * [http://www.en.vedur.is/ Icelandic Meteorological Office website] Shows current seismic and volcanic activity in Iceland ▲[[Kategorie:Aardbewings\| ]] ▲[[Kategorie:~~Geofisika~~Seismologie]]

Aardbewing: Verskil tussen weergawes