Wikipedia

Azerbeidjan: Verskil tussen weergawes

Blaai deur geskiedenis
← Ouer wysigingNuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
No edit summary
Nagorno-Karabach -> Nagorno-Karabakh (soos in die HAT Taal-en-feitegids)
Lyn 88:
Azerbeidjan se staatsgebied beslaan die suid-oostelike deel van Transkaukasië op die landbrug tussen die [[Swart See|Swart-]] en die Kaspiese See. Dit strek van die Groot Kaukasus-bergreeks in die noorde tot by die Ararat-hooglande in die suid-weste en die kusgebied van die Kaspiese See in die ooste.
 
Azerbeidjan se 86 600 km² maak dit effens groter as die [[Suid-Afrika]]anse provinsie [[Mpumalanga]]. 5 500 km² word deur die outonome Republiek van Nachitsjewan beslaan. Sedert die vroeë 1990's is sowat 'n vyfde van Azerbeidjan se staatsgebied deur Karabach-Armeense eenhede beset, waaronder die hele Nagorno-KarabachKarabakh-streek asook dié gebied se landverbindings met Armenië.
 
[[Lêer:Bazarduzu robl.JPG|duimnael|links|250px|Bazardüzü is die hoogste piek met 4 466 m]]
Lyn 157:
 
=== Konflik met Armenië ===
[[Lêer:Katedrála Krista Spasitele, Šuši.jpg|duimnael|250px|Christus-die-Verlosser-katedraal in Sjoesji, tans Republiek van Nagorno-KarabachKarabakh. Die afgeleë en bergagtige weste van Azerbeidjan was eeue lank 'n Christelike eiland in 'n andersins Islamitiese omgewing wat godsdienstige en politieke outonomie geniet het. Die huidige konflik het eers geleidelik as gevolg van politieke besluite ontwikkel]]
Die onafhanklikwording van Azerbeidjan is deur 'n bloedige konflik met Armenië oorskadu, wat sy wortels het in 'n ou gebiedsgeskil waarin die twee lande mekaar teenstaan in hul wedersydse aanspraak op die outonome gebied Nagorno-KarabachKarabakh.
 
Reeds op 20 Februarie 1988 het die parlement in Stepanakert, die hoofstad van die omstrede gebied, by die Hoogste Sowjet in Moskou aansoek gedoen dat Nagorno-KarabachKarabakh onder beheer van Armenië sou val. Nadat dié aansoek nie goedgekeur is nie, het onluste in die gebied uitgebreek. Ná blokkades, die verdrywing van etniese [[Azerbeidjanners]] en 'n algemene staking het die gebied tydelik onder regstreekse Sowjetadministrasie gekom. Op 1 Desember 1989 het die Armeense parlement vir die hereniging met Nagorno-KarabachKarabakh gestem. Twee jaar later het die omstrede gebied eensydig sy onafhanklikheid verklaar.
 
Die situasie is deur die groeiende Azerbeidjanse volksfront-beweging vererger wat in September 1989 – in reaksie op die konflik met Armenië en die verbrokkeling van die Sowjetunie – die onafhanklikheid van Azerbeidjan verklaar het. Hierdie ontwikkeling het gepaardgegaan met betogings en pogroms op etniese [[Armeniërs]] in Bakoe. Die Sowjetregering het troepe in Bakoe ontplooi om 'n burgeroorlog te voorkom en wet en orde te herstel. Op 20 Januarie 1990 het Russiese tenks Bakoe binnegery, en tydens geweldpleging het 131 mense hul lewens verloor.
Lyn 166:
Azerbeidjan het Gorbatsjof se referendum oor hervorming van die Sowjetunie in die volgende jaar geboikot. Ná die mislukte staatsgreep van ortodokse kommuniste in Moskou het die Azerbeidjanse parlement op 30 Augustus sy onafhanklikheid van die Sowjetunie verklaar.
 
Die gewapende konflik in Nagorno-KarabachKarabakh het intussen tot openlike oorlog vererger. Aanvanklik het Azerbeidjanse troepe in die lente van 1992 militêre suksesse behaal, maar Armeense eenhede het 'n teenaanval geloods en Azerbeidjan in 'n uitputtingsoorlog gewikkel. In die laat somer van 1993 het Armeense troepe naas Nagorno-KarabachKarabakh steeds meer gebiede ingeneem totdat die hele korridor tussen Armenië en die omstrede gebied beset was. 'n Kunsmatige grenslyn met doringdraad en grensposte is tussen die besette gebiede en die res van Azerbeidjan getrek.
 
Die konflik het tussen 1988 en 1994 meer as 20 000 menselewens geëis, terwyl een miljoen Azerbeidjanners en Armeniërs uit hul tuislande verdryf is.
Lyn 175:
In Julie 2011 het die bevolking van Azerbeidjan 9&nbsp;165&nbsp;000 beloop waarvan 53,1 persent verstedelik was. Die jaarlikse bevolkingsgroei was in 2010 1,3 persent. 23 persent van die bevolking is jonger as 14 jaar.<ref>[http://www.azernews.az/en/Nation/28830-Azeri_population_up_1.3_pct ''azernews.az: Azeri population up 1.3 percent'']</ref> Die mees digbevolkte gebiede is die Abşeron-skiereiland rondom Bakoe en die Lenkoran-vlakte. Feitlik die hele bevolking is geletterd.
 
95 persent van die bevolking beskou hulself as etniese Azerbeidjanners. Daar is minderhede van Talisje, [[Russe]], [[Oekraïners]], [[Koerde]], Aware, Mesjete, Tatare, [[Turke]], [[Georgiërs]], Lesgiërs, Kaukasiese [[Duitsers]] (wat gedurende die Tweede Wêreldoorlog grotendeels gedeporteer is) en Armeniërs (Byna alle Armeniërs woon in die streek Nagorno-KarabachKarabakh).
 
=== Godsdiens ===
95 persent van die Azerbeidjanners is aanhangers van die Islamitiese geloof (waarvan 85 persent Sjiïete en 15 persente Soenniete).<ref>[http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan – Presidential Library – Religion]</ref> Daar is 'n klein Joodse minderheid asook klein gemeentes Russies-Ortodokse, Georgies-Ortodokse, Armeens-Apostoliese (In Nagorno-KarabachKarabakh), Rooms-Katolieke en Protestantse Christene.
 
[[Lêer:Xilaskar Kilsəsi.JPG|duimnael|links|180px|Evangelies-Lutherse kerk in Bakoe]]
Lyn 218:
Kennis van [[Engels]] bly tans meestal nog beperk tot die bewoners van Bakoe en sy omgewing. Naas Russies en Engels is [[Duits]] die derde belangrikste Europese taal wat op skool en in universiteite onderwys word. Daarnaas is [[Frans]] en Turks gewilde vreemde tale by leerders en studente.
 
[[Armeens]], die belangrikste minderheidstaal in Azerbeidjan, is voor die oorlog met Armenië deur sowat sewentig persent van die bewoners van Nagorno-KarabachKarabakh asook deur minderhede etniese Armeniërs in ander streke van Azerbeidjan, veral in stedelike gebiede, gepraat. Ná die verdrywing van Armeniërs bly die gebruik van Armeens feitlik beperk tot Nagorno-KarabachKarabakh waar dit intussen deur byna die hele bevolking gepraat word.
 
Naas Armeens is daar nog altesaam veertien ander minderheidstale uit vier verskillende taalfamilies, waaronder [[Georgies]] en Awaries.
Lyn 253:
Die rol van vroue is steeds deur groot verskille tussen stedelike en landelike gebiede gekenmerk. In regtelike opsig word daar nie [[vroueregte|teen vroue gediskrimineer]] nie. Maar dikwels plaas ekonomiese en sosiale lewensomstandighede meer laste op vroue. Vroue is tans ook nie proporsioneel in die openbare en politieke lewe verteenwoordig nie. Nogtans geniet Azerbeidjanse vroue in die openbare lewe meer vryhede as hul geslagsgenote in ander lande met 'n Islamitiese kultuur.
 
==== Nagorno-KarabachKarabakh ====
[[Lêer:Xojali agdam1.jpg|duimnael|250px|Op 25 en 26 Februarie 1992 is 613 burgerlikes in die Azerbeidjanse stad Xojali deur Armeense en Russiese eenhede vermoor. Dit was die grootste menseslagting in die Nagorno-KarabachKarabakh-oorlog. Maar ook honderde etniese Armeniërs het slagoffers van pogroms in Azerbeidjanse stede soos Soemgait geword wat veraf van Nagorno-KarabachKarabakh geleë was]]
Vanaf 1988 het etniese konflikte tussen Azerbeidjanners en Armeniërs rondom die Nagorno-KarabachKarabakh-streek ontstaan waar etniese Armeniërs, hul taal en kultuur stelselmatig onderdruk en infrastruktuur nie onderhou is nie. Hierdie gebied met 'n oppervlakte van 4&nbsp;400&nbsp;km² en 'n bevolking van 137&nbsp;743 (volgens die sensus van 2005), wat in 1921 by Azerbeidjan ingesluit is, was merendeels (73,5 persent) deur etniese Armeniërs bewoon toe die geskil in 1992 tot 'n volskaalse oorlog tussen Armenië en Azerbeidjan geëskaleer het wat tot in 1994 sou voortduur. Ondanks 'n wapenstilstandsooreenkoms, wat deur Rusland bemiddel is, het in Maart 2008 weer gevegte langs die demarkasielyn opgevlam.
 
Nadat die enklawe Nagorno-KarabachKarabakh deur Armeense troepe beset en in 1994 'n korridor tussen dié gebied en Armenië geskep is, word tans sowat twintig persent van die Azerbeidjanse staatsgebied deur Armeense eenhede beheer. Die [[Republiek van Nagorno-KarabachKarabakh]] het ná die verdrywing van etniese Azerbeidjanners 'n suiwer Armeense bevolking en strewe na internasionale erkenning nadat dit hom op 10 Desember 1991 eensydig onafhanklik verklaar het.
 
==== Nachitsjewan ====
Lyn 266:
=== Buitelandse beleid ===
==== Grondbeginsels ====
Ná die oorlog met Armenië wat tussen 1992 en 1994, wat oor die Nagorno-KarabachKarabakh-streek geveg is, word dié gebied saam met sewe omliggende provinsies deur Armenië beheer. Dit is een van die sentrale doelwitte van Azerbeidjan se buitelandse beleid om sy territoriale integriteit te herstel. Die sogenaamde "Minsk-groep" van die Organisasie vir Veiligheid en Samewerking in Europa (OVSE) onder gemeenskaplike voorsitterskap van Frankryk, die Verenigde State en Rusland voer tans vertroulike samesprekings met albei konflikpartye ten einde 'n gemeenskaplike vreedsame oplossing te bemiddel.
 
Azerbeidjan wek met sy geopolitiese ligging tussen Europa en Sentral-Asië asook tussen Rusland en die Midde-Oooste en sy olie- en gasrykdomme nie net die belangstelling van sy buurlande (waaronder veral Rusland, Turkye en Iran) nie, maar ook dié van westerse nywerheidslande en multinasionale oliemaatskappye. Die voormalige president Hejdar Alijef het goeie betrekkinge met Europa en Turkye aan die een en Rusland en Iran aan die ander kant gehandhaaf om die politieke onafhanklikheid van Azerbeidjan te verseker. Die huidige staatspresident Ilham Alijef handhaaf sedert sy ampsoorname in 2003 noue bande met die weste.
Lyn 283:
Turkye is die mees nabygeleë strategiese vennoot vir Azerbeidjan en sy landverbinding na die weste. In kulturele, etniese en taalkundige opsig bestaan daar 'n besondere band tussen die twee lande. Dikwels word daarna verwys dat hulle "twee state, maar een nasie" is.
 
Soms is daar egter verskil tussen Bakoe en Ankara se standpunte oor politieke vraagstukke en nasionale energiebeleid. Ten opsigte van die Nagorno-KarabachKarabakh-kwessie het Azerbeidjan sy invloed in Ankara laat geld. Vordering met 'n oplossing vir dié kwessie is vir Turkye tans 'n voorvereiste vir nouer politieke bande met Armenië.
 
==== Betrekkinge met die Russiese Federasie ====
As bemiddelaar tussen Azerbeidjan en Armenië speel die Russiese Federasie 'n sleutelrol in die konflik oor Nagorno-KarabachKarabakh. Nadat die vroeëre president Hejdar Alijef in 2002 'n besoek aan Moskou gebring het, het die verhoudinge tussen die twee lande voortdurend verbeter. In 2009 is 'n ooreenkoms oor Azerbeidjanse gasuitvoere na Rusland gesluit. Rusland het sedertdien 'n belangrike militêre radarstasie naby Gabala opgerig.
 
== Ekonomie ==
Lyn 349:
Die erfenis van Azerbeidjanse volksmusiek strek so ver terug as 1&nbsp;000 jaar gelede. In Suid-Azerbeidjan het in die 16de eeu 'n tradisie van barde (Azerbeidjans: ''aşıq'') begin ontwikkel wat dastans, gedigte waarin liefdes- en heldeverhale vertel word, voorgedra en mondeling oor generasies oorgelewer is. Gedurende die Sowjettydperk het hierdie gedigte ook 'n politieke funksie as berymde protes teen die Russiese besetters vervul.
 
Tans tree aşıqs onder meer by huwelike en ander feeste op en begelei hul gesang op die saz, 'n Azerbeidjanse langnek-luit. Die oorlog met Armenië het die hartland van die aşıq-tradisie, die Azerbeidjanse gebiede wes van die Republiek van Nagorno-KarabachKarabakh, van sy bewoners en hul kultuur beroof. Talle aşıqs leef net soos hul gehore al jare lank in vlugtelingkampe waar feeste met gesang nouliks gevier kan word.
 
Die aşıq-kuns is deur [[Unesco]] in 2009 as "meesterwerke van die mondelinge en immateriële erfenis van die mensdom" gelys.<ref>[http://www.eurovision.de/laender/wolthers_welt/wwaserbaidschan105.html ''eurovision.de: Aserbaidschan – Feuriges aus dem Orient'']</ref>
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/wiki/Azerbeidjan"