Verenigde Party: Verskil tussen weergawes

| voorafgegaan = [[Nasionale Party]]<br />[[Suid-Afrikaanse Party]]

| samesmelting_met = [[Demokratiese Party (1973)]]

| nuusbrief =

| hoofkwartiere =

Die party se uiteindelike ondergang, wat reeds in 1939 begin het toe genl. [[J.B.M. Hertzog]] as leier en eerste minister bedank het nadat sy mosie om neutraal in die [[Tweede Wêreldoorlog]] te bly in die [[Volksraad van die Unie van Suid-Afrika|Unie-Volksraad]] met 80 teen 67 stemme verslaan is, was daaraan te wyte dat die party deur die jare “alles vir almal” wou wees en telkens, wanneer dit regtig saak gemaak het, nie duidelik standpunt oor kernvraagstukke kon inneem nie. Veral ná 1970 het die Engelse Establishment, uit wie se geledere die oorweldigende deel van sy steun toenemend gekom het, vertroue in die party begin verloor as die werktuig waarmee dié groep betekenisvol aan die Suid-Afrikaanse politiek kon deelneem. Ander faktore wat tot sy ondergang gelei het, was die [[Kleurlingstemregvraagstuk|grondwetlike stryd]] teen die NP se pogings om bruin kiesers van die algemene kieserslys te haal, wat die VP ná ’n lang en bittere stryd verloor het. Ook dat die strydvraag oor republiekwording, iets wat die party teengestaan het, ná [[1961]] verdwyn het, die NP veral sedert [[1970]] meer en meer die VP se beleid oorgeneem het en die party se organisasie nie altyd na wense was nie. Vanweë sy ontstaan as ’n party wat ’n tuiste aan wyd uiteenlopende elemente moes bied, het ’n gebrek aan samehorigheid deur die jare ook daartoe gelei dat faksies telkens na links en na regs weggebreek het. Uiteindelik het die party ook die steun van die magtige Engelse pers verloor toe hulle in die sewentigerjare hul steun aan die [[Progressiewe Party]] en sy opvolgers toegesê het omdat dié party die enigste werklike alternatief vir apartheid gebied het.

 

 

== Stigting ==

[[Lêer:JanSmutsFM.png|duimnael|340|Genl. [[Jan Christian Smuts]] was die tweede leier van die Verenigde Party ná genl. [[J.B.M. Hertzog]] se bedanking op [[4 September]] [[1939]] toe laasgenoemde se mosie van neutraliteit in die [[Tweede Wêreldoorlog]] met 67 teen 80 stemme in die [[Volksraad van die Unie van Suid-Afrika|Unie-Volksraad]] verslaan is. Die party het saam met Hertzog ’n groot deel van sy [[Afrikaans]]sprekende ondersteuners verloor. Hoewel die party daarna 89 setels in die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1943|verkiesing van 1943]] gewen het bo die [[Nasionale Party]] se 43, was dit die begin van ’n geleidelike agteruitgang wat amper 40 jaar later tot die party se ontbinding sou lei.]]

 

 

Vir genl. Hertzog was die swaarste oorweging dat hy ’n sterk regering wou hê sodat hy sy naturelle-beleid kon deurvoer. Hy het getwyfel of hy die verkiesing oortuigend kon wen en hy was bevrees dat, indien hy Smuts se aanbod om samewerking van die hand wys en Smuts met behulp van Roos en die Natal Home Rulers aan die bewind kom, dit onder meer daartoe sou lei dat die posisie van [[Afrikaans]] in Natal verswak sou word. Hy het ook geglo dat, met Suid-Afrika se grondwetlike status verseker, die oorblywende verskille tussen die twee grootste partye onbelangrik geword het.

’n Gesamentlike kongres van die twee partye in [[Bloemfontein]] op [[5 Desember]] [[1934]] het besluit op hul samesmelting in ’n enkele party en so het die Verenigde Suid-Afrikaanse Nasionale Party, kortom die Verenigde Party, tot stand gekom. Sy beleid het die beginsels soos deur die koalisie aanvaar omvat en ook sekere verdere doelwitte daaraan toegevoeg: die verwesenliking van die nasionale aspirasies van die volk van die Unie van Suid-Afrika, met die leuse Suid-Afrika Eerste en die verwesenliking van volle nasionale eenheid in die gees van toewyding aan Suid-Afrika en van wedersydse verdraagsaamheid en vertroue. Op grondwetlike gebied het die party hom ten gunste verklaar van die handhawing van bestaande bande met die Britse Ryk en die state wat daaraan behoort. Dit was onderworpe aan die Unie se status en die vermyding van enige eksterne verpligtinge wat strydig sou wees met landsbelange. Terselfdertyd is niemand die reg ontneem om veranderinge aan die regeringsvorm voor te staan nie.

 

 

Toe die Verenigde Party op [[5 Desember]] [[1934]] gestig is, het dit vier vyfdes van die setels in die [[Volksraad van die Unie van Suid-Afrika|Unie-Volksraad]] beheer.

Een van die nuwe regering se belangrikste besluite was om sir [[Patrick Duncan]] as goewerneur-generaal aan te wys. Dit was die eerste keer dat ’n Suid-Afrikaner in die land se hoogste amp aangestel is en het ’n voorbeeld gestel wat van toe af tot en met Republiekwording in 1961 altyd nagevolg is. ''Die Stem van Suid-Afrika'' is die eerste keer amptelik gespeel, saam met ''God Save the King'', tydens die opening van die parlement in 1938. Tydens militêre parades in dieselfde jaar op Uniedag (31 Mei) het die inheemse lied ook die Britse volkslied vervang.

 

 

== 1938-verkiesing ==

[[Beeld:Generaal JBM Hertzog.jpg|duimnael|regs|190px|Genl. [[Barry Hertzog|J.B.M. Hertzog]].]]

 

 

 

Drie dae nadat genl. Smuts die leisels by Hertzog oorgeneem het, verklaar Suid-Afrika oorlog teen die Spilmoondhede. Die land se strategiese ligging, die eerste minister se ervaring tydens die [[Eerste Wêreldoorlog]] in die Britse oorlogskabinet en sy nywerheidspotensiaal het Suid-Afrika ’n waardevolle bondgenoot gemaak en ’n ernstige kraak in die eenheid van die [[Statebond]] is voorkom. Die nuwe VP-regering se eerste en grootste taak was om die volste omvang van die land se militêre en nywerheidsbronne te mobiliseer. Dit moes hy doen te midde van kwaai teenstand op die tuisfront en ’n skraal meerderheid van 13 in die [[Volksraad van die Unie van Suid-Afrika|Unie-Volksraad]].

 

 

Dr. Hendrik van der Bijl het aan die hoof van oorlogsvoorrade gestaan. Hierdie doeltreffende reëlings het daartoe gelei dat Suid-Afrika ’n belangrike bron van voorrade aan die Geallieerdes in Afrika en die Midde-Ooste geword het. Die buitengewone produksie tydens die oorlog van byvoorbeeld vyf miljoen handgranate, twee miljoen mortierbomme, 10 miljoen paar skoene en tot ses miljoen paar leërstewels het die weg gebaan vir Suid-Afrika se naoorlogse nywerheidsuitbreiding.

[[Lêer:Smutskabinet 1948.jpg|duimnael|360px|Die laaste Smuts-kabinet (1948). Van links staan S.F. Waterson, [[Pieter van der Byl]], H.G. Lawrence, J.W. Mushet, genl. [[Jan Smuts]], A.G.F. Clarkson, H. Gluckman, [[J.G.N. Strauss]], [[Colin Steyn]] en voor [[Jannie Hofmeyr]].]]

 

 

 

 

"Nóg Smuts se ongelooflike energie nóg sy dinamiese persoonlikheid kon die afwaartse neiging in steun vir sy party keer. Hy was blind vir die tekens van die tyd. Die ophemeling deur ’n bewonderende en oningeligte wêreld het sy gesonde politieke verstand afgestomp en bygedra tot sy ondergang.”

John Hatch<ref>Hatch, John. 1952. ''The Dilemma of South Africa''. London: Dennis Dobson Ltd</ref> skryf in 1952, ná ’n besoek aan Suid-Afrika: “Die groot toestroming van Europeërs sowel as nie-Europeërs na die dorpe het aanleiding gegee tot ’n akute behuisingstekort en tot die amper volslae ineenstorting van munisipale administrasie. Volgens Verslag No. 13 van die Maatskaplike en Ekonomiese Beplanningsraad is in 1943 beraam dat 60&nbsp;000 bykomende huise nodig was vir Europeërs en 125&nbsp;000 vir nie-Europeërs.”

 

 

Schoeman skryf die NP se dramatiese opkoms en oorwinning (weliswaar met 37,2% van die uitgebragte stemme) ook aan ’n reeks faktore toe. Hulle het die klem laat val op die immigrasiebeleid, die behuisingstekort en die algemene administratiewe tekortkominge van die regering. Die nagevolge van die oorlog het die party bevoordeel en die belangrikste oorweging by kiesers op [[26 Mei]] [[1948]] was waarskynlik “brood en botter”. Sommige kiesers het ál meer die indruk begin kry dat die VP in sy hantering van die ander rassegroepe “nie-blankes” bevoordeel het ten koste van die “blankes” se belange. Dr. Malan se besielende leierskap het ook ’n belangrike bydrae gelewer, soos dikwels die geval is wanneer die opposisie ’n regering tot ’n val bring. Liewer as om die klem op beleidsake te laat val, het Malan en adv. [[J.G. Strijdom]], Transvaalse NP-leier, sake belig wat emosionele aanklank by kiesers ou vind. Veral Strijdom het hierin uitgeblink.

In [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1948|die 1948-verkiesing]] het die NP 401&nbsp;834 van die uitgebragte stemme op hom verenig teenoor die VP se 524&nbsp;230 stemme. Dit het 70 setels aan die Nasionale Party besorg, 65 aan die Verenigde Party, 9 aan die [[Afrikanerparty]] en ses aan die VP-gesinde Arbeidersparty.<ref>[http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2008/05/25/BJ/12/polnattes.html ''Beeld'', 25 Mei 2008]</ref> Die NP en die AP het saamgewerk en sodoende ’n meerderheid van 79 bo die VP en Arbeiders se 71 behaal. Dit was vir die meeste Suid-Afrikaners en vir die buitewêreld ’n algehele verrassing. Selfs met die steun van die drie naturelleverteenwoordigers wat swartes op die afsonderlike kieslys verkies het, was daar geen hoop op die VP se voortgesette bewind nie. Smuts het as eerste minister bedank en is deur dr. D.F. Malan vervang. Vir die eerste keer in sy 38-jarige bestaan is die Unie geregeer deur ’n suiwer Afrikanerbewind wat al twaalf ministers in die 74-jarige eerste minister se nuwe kabinet was Afrikaanssprekend.

 

 

Van Rooyen skryf oor die belading en ontlading van kiesafdelings: “Die feit dat die Malan-party hoofsaaklik die steun van die platteland gehad het, het tot sy oorwinning bygedra, maar dit was slegs deel van die oorsaak.” Die debat oor in hoe ’n mate die nuwe bewind ’n “minderheidsregering” was, is bemoeilik deurdat 12 kiesafdelings onbetwis na die een of ander party gegaan het. Elf hiervan was VP en een HNP Volgens die jare lange formule van 6&nbsp;000 vir die wenparty en 2&nbsp;000 vir die verloorder, was die gaping tussen die twee grootse party selfs groter.

Toe die Kaapkolonie in 1853 die eerste keer ’n verteenwoordigende grondwet kry, was daar geen diskriminasie op grond van kleur by die bepaling van stemreg nie. Alle mans is toegelaat om om as kiesers te registreer en hulle vir die Wetgewende Vergadering verkiesbaar te stel mits hulle £50 per jaar verdien het of £25 verdien het en voorsien is van blyplek of as hulle ’n huis bewoon het waarvan die algehele waarde £25 was. In 1892 is die huis- en grondvoorwaardes opgeskuif na £75 en ’n onderwystoets is ingestel ingevolge waarvan die aansoeker sy naam, woonadres en beroep moes kon skryf. Een van die vernaamste debatte in die Nasionale Konvensie, wat sou aanleiding gee tot die [[Suid-Afrika-wet]] wat [[Uniewording]] moontlik gemaak het, was oor die vraagstuk van die Kaapse nie-blanke stemreg en uiteindelik, ná baie argumente, is daar besluit om die stemreg van die Kaapse kiesers te waarborg, maar dit nie na die ander drie provinsies uit te brei nie, buiten die swart stemreg wat in Natal behoue sou bly. Teen 1950 het bruin kiesers net in nege kiesafdelings in die [[Wes-Kaap]] ([[Kaapstad-Kasteel (kiesafdeling)|Kaapstad-Kasteel]], [[Kaapse Vlakte (kiesafdeling)|Kaapse Vlakte]], [[Paarl (kiesafdeling)|Paarl]], [[Wynberg (kiesafdeling)|Wynberg]], [[Stellenbosch (kiesafdeling)|Stellenbosch]], [[Soutrivier (kiesafdeling)|Soutrivier]], [[Vasco (kiesafdeling)|Vasco]], [[Hottentots-Holland (kiesafdeling)|Hottentots-Holland]] en [[Malmesbury (kiesafdeling)|Malmesbury]]) enigsins ’n beduidende rol gespeel, hoewel hulle nêrens die meeste kiesers in ’n kiesafdeling was nie. Hulle was egter byna deur die bank VP-ondersteuners en hulle aanwesigheid op die algemene kieserslys het nie by die NP se [[apartheid]]sdroom ingepas nie.

 

 

 

 

 

 

Reeds dié wetgewing het gekleurde kiesers van die reg ontneem om hul sitplek in te neem as lid van die [[Volksraad van die Unie van Suid-Afrika|Unie-Volksraad]]. Geen nie-blanke het dit in elk geval gedoen in die ou Kaapse Parlement nie, maar die reg was altyd daar. Die nie-blankes was ook ontsteld oor die moontlikheid dat hul stemreg deur die Unie-Parlement weggeneem kon word en hul vernaamste organisasie, die African Peoples’ Organisation, het ’n afvaardiging na [[Londen]] gestuur om hul beswaar te kenne te gee. Die bruin kiesers was verbitter omdat die Britse Parlement die diskriminasie toegelaat het in die wet, wat eers deur albei huise van die Britse Parlement aangeneem moes word voor die Suid-Afrikaners daaroor sou stem.

 

 

Die verandering in die aandeel blanke en nie-blanke kiesers, en veral die verwydering van die swart kiesers van die algemene kieserslys, het natuurlik die bruin mense bekommerd gemaak, maar genl. Hertzog het hulle deurentyd verseker dat ’n duidelik onderskeid getref moet word tussen hulle en die swart kiesers en dat hulle beskou moet word as heeltemal gelyk aan hul wit eweknieë. Hy het selfs aan die hand gedoen bruin mans in die ander provinsies moet ook stemreg gegee word en het sover gegaan as om in 1926 ’n wetsontwerp in dié verband in te dien. Sy houding jeens dié vraagstuk is ook ondersteun deur ’n regeringskommissie wat in 1937 verslag gedoen het. Toe die Verenigde Party-regering in 1936 besluit het om swart kiesers van die kieserslys te haal, het dit geen moeite ontsien nie om bruin kiesers te verseker dat, as hulle dié maatreël ondersteun het, hulle nooit sou hoef te vrees dat ’n soortgelyke soort verdrukking op hul stemreg toegepas sou word nie. Die latere eerste minister, dr. [[D.F. Malan]], het deurentyd die regte van die bruin kiesers ondersteun en op minstens een geleentheid selfs voorspraak gemaak dat die stemreg uitgebrei moes word na bruin vroue. Hy het prontuit gesê bruin kiesers moet, ten minste in Kaapland, dieselfde politieke regte as blankes geniet.<ref name="Hatch, John 1952">Hatch, John. 1952. The Dilemma of South Africa. London: Dennis Dobson Ltd.</ref>

"Dit kan op die een of ander ander manier betaal word. Maar dit word altyd in geheimhouding omhul, ’n sekere onwelriekende reuk en ’n geïmpliseerde aanvaarding dat die meeste, indien nie dalk alle Kleurlingstemme nie, sal inkom ingevolge die opdragte wat uitgereik is deur die geheime middelpunt van die misterie. In my kiesafdeling in 1938, terloops, was die Kleurlingstem so gering en my agent so beslis persona grata met die Kleurlinge dat ek bestand was teen al dié nare intrige. Maar ander kandidate in Kaapse kiesafdelings is nie so gelukkig nie. Die lang reeds bestaande en toenemende diktatorskap van die Kleurling-“baas” in Kaapse kiesafdelings is ’n vermenigvuldigende bedreiging.”

 

 

Wat die Nasionale Party se argument betref dat die nuwe reëlings ’n verbetering uit die bruin mense se oogpunt sou wees, was dit duidelik dat alle sektore van die bruin bevolking uiters vyandig gesind was jeens die verandering en dat hulle dit beskou het as net nog ’n aanduiding van die Nasionaliste se vasbeslotenheid om elke band wat hulle met die wit bevolking gehad het, te breek. Bruin mense het ook geglo daar was geen rede om te glo dat dié stap nie maar net nog ’n stap was wat uiteindelik tot hulle algehele ontkiesering sou lei nie. Per slot van rekening is die swart kiesers in 1936 op ’n afsonderlike kieserslys geplaas, maar teen 1950 was daar sterk sprake dat die Nasionale Party-regering hul verteenwoordiging geheel en al wou afskaf, wat dan ook later gebeur het.

=== Die Torch Commando ===

[[Lêer:Sailor-Malan.jpg|duimnael|220px|[[Sailor Malan]], leier van die [[Torch Commando]].]]

 

Oudstryders by die duisende het gehoor gegee aan die oproep, want hulle was gretig om die kameraderie, patriotisme en opwinding van die oorlog te herleef in die vae hoop dat iemand hulle iets konkreets sou gee om te doen ten einde van die [[Nasionale Party]]-regering ontslae te raak. Dit was die enigste samebindende faktor in die vyfjarige bestaan van die Torch Commando. Die Torch Commando het uit die staanspoor geweier om standpunt in te neem oor die vraagstuk van swart regte. Hy het selfs Kleurlinge, vir wie hy veronderstel was om te veg, vervreem en sy geloofwaardigheid ingeboet toe die organisasie ná hewige debatvoering geweier het om sy lidmaatskap aan alle Suid-Afrikaners oop te stel.

 

 

Tot almal se verbasing en selfs die leiers s’n, het hulle gou nasionale bekendheid verwerf. Maar die [[Torch Commando]] het in gewildheid en krag begin afneem nadat hy ’n vennootskap (die United Democratic Front) met die Verenigde Party en die [[Arbeidersparty (Suid-Afrika, 1910)|Arbeidersparty]] aangegaan het om saam die [[Nasionale Party]] in die verkiesing van April [[1953]] te beveg. Baie lede het met die uiterste ywer gewerk om die verkiesing te wen, maar die VP-leierskap het vooraf reeds besef hulle kans om die NP te verslaan, was bra skraal, ondanks die United South African Trust Fund, in [[1949]] deur genl. [[Jan Christian Smuts]] gestig om die VP se geldsake op vaster grondslag te plaas, en deeglike beplanning en organisasie.

Die regering se optrede het egter ’n veldtog van burgerlike ongehoorsaamheid tot gevolg gehad wat in Oktober 1952 tot rasse-onluste in [[Port Elizabeth]], [[Oos-Londen]] en [[Kimberley]] gelei het. Die regering se antwoord was al hoe strenger veiligheidsmaatreëls terwyl die VP op ’n onpartydige benadering aangedring het in oorlegpleging met nie-blankes. Teen dié agtergrond is Suid-Afrika se binnelandse beleid die eerste keer in 1952 voor die [[Verenigde Nasies]] gebring, wat teen enige vorm van rassediskriminasie besluit het en ’n spesiale kommissie aangestel het om Suid-Afrika te ondersoek. Die regering weier die kommissie toegang tot die land, maar hy vorder nietemin verdoemende inligting teen die Unieregering in en so kom apartheid op die VP-agenda waar dit dekades lank sou bly.

 

 

Tydens die kort sessies is die Wet op Openbare Veiligheid aanvaar, wat tydens onrus noodmagte sou gee. Die VP het die wet asook die wysigings ana die Wet op Kriminele Reg ondersteun, maar die [[Arbeidersparty (Suid-Afrika, 1910)|Arbeidersparty]] en mev. [[Margaret Ballinger]], naturelleverteenwoordiger, het albei punt vir punt teengestaan. Die Engelse Pers en die [[Torch Commando]] was ewe hewig gekant teen ’n “drastiese inbraak op fundamentele regte”. Sommige Afrikaanse koerante het gedink die wetgewing was betreurenswaardig dog noodsaaklik. Die VP was onder druk van sy lede in gebiede waar die onrus plaasgevind het om ’n standpunt in te neem wat nie wesenlik van die Nasionaliste s’n verskil het nie. Liberale VP-lede was erg ontstoke hieroor.

 

=== Onenigheid in die VP ===

 

’n Storm het onmiddellik hieroor losgebars, selfs van Nasionaliste wat graag die bruin kiesers op ’n afsonderlike kieserslys wou plaas, maar wat nie saamgestem het met die metode nie. ’n Aantal Afrikaanse lektore van die [[Universiteit van Pretoria]] het in die openbaar beswaar gemaak enkele dae nadat die wetsontwerp op die vergrote Senaat in Mei 1955 bekend gemaak is. Hulle het beweer dit verontagsaam ’n basiese beginsels van parlementêre regering, dat dit ondemokraties is, ongrondwetlik en minderheidsregte verydel. Hulle het dit beskou as ’n kunsmatige poging deur die regering om ’n tweederdemeerderheid te kry terwyl hy in werklikheid op skaars die hefte van die kiesers se steun kon aanspraak maak. Die regeringspers het die beswaarmakers verguis. ''[[Die Burger]]'' het gesê geen regdenkende mens sou die Senaatwetsontwerp op sigself ondersteun nie, maar dat dit geregverdig was ten einde die dooiepunt te beëindig, waarvoor die koerant in dieselfde asem die VP verkwalik het.

Ná ’n twee weke lange debat is die wetsontwerp aanvaar met ’n meerderheid van twee derdes. Drie van die ses [[Nasionale Konserwatiewe Party|Konserwatiewe Party]]-lede, wat van die VP weggebreek het, het ten gunste daarvan gestem. Die wetsontwerp is aanvaar. Nie alleen is die sowat 45&nbsp;000 bruin kiesers op ’n afsonderlike kieserslys geplaas nie, maar die klousules wat daaroor gehandel het, is herroep. Terselfdertyd is die grondwet van die Verteenwoordigende Kleurlingraad gewysig sodat dit meerendeels uit benoemde lede sou bestaan. Ook het die Kleurlingbevolking die reg verbeur om hul eie mense in die Kaapse Provinsiale Raad te verteenwoordig, soos voorsien in die [[Suid-Afrika-wet]].

 

 

== 1953-verkiesing ==

Ná die verkiesing het sy setels afgeneem tot 62, terwyl die NP s’n toegeneem het tot 94.

 

 

Malan se aftrede op [[30 November]] [[1954]] en sy vervanging deur adv. [[J.G. Strijdom]] het geensins gehelp om die VP se lot om te keer nie. In 1955 het Strijdom die Senaatwet ingedien wat die ledetal van die Senaat in so ’n mate moes vermeerder dat die regering ’n tweederdemeerderheid tydens ’n gesamentlike sitting va die [[Volksraad van die Unie van Suid-Afrika|Unie-Volksraad]] en Senaat sou kon behaal om die bruin kiesers van die gesamentlike kieslys te haal. Die VP het die wetgewing te vergeefs in die hof probeer keer en so kon die NP sy lang gekoesterde ideaal verwesenlik van ’n suiwer blanke kieslys.

== Twee opvolgers ==

[[Lêer:Sir De Villiers Graaff 1962.jpg|duimnael|200px|Sir [[De Villiers Graaff]], 1962.]]

 

Strauss het die onderskeiding dat hy die eerste dienende leier van ’n groot politieke party was wat van sy amp onthef is. Dit het hom oorgekom op [[21 November]] [[1956]]. Strauss is vier jaar vantevore eenparig as partyleier verkies nadat Smuts hom aanbeveel het. Die grondwetlike krisis oor die regering se wetgewing om Kleurlingkiesers op ’n afsonderlike kieslys te plaas het die VP nuwe moed vir die 1953-verkiesing gegee toe die howe uitspraak gelewer het teen die NP se hantering van die stemmery in die parlement. Strauss se leierskap het nietemin gedy op die stryd om die Kleurlingkiesers op die gesamentlik kieslys te hou, tot die NP in 1955 die Senaatwet aanvaar het om die hoërhuise in so ’n mate te vergroot dat die party ’n tweederdemeerderheid tydens ’n gesamentlike sitting van albei huise kon behaal.

 

 

Die verwydering tussen hom en sy volgelinge het al hoe groter geword en in 1956 besluit hy om nie die party se Uniale kongres by te woon nie. Die binnekring het waarskynlik toe reeds besluit dat hy as leier vervang moes word. Die kongres het op Donderdag [[20 November]] [[1956]] in [[Bloemfontein]] begin. Van Rooyen vertel: “Dit het bekend geword dat adv. Strauss siek is, en vrae het ontstaan oor sy planne vir die kongres. Op 1 November het die opperleiding van sy party hom in [[Johannesburg]] opgesoek, en by hom gepleit dat hy die kongres bywoon. Hy antwoord nie na die een of ander kant toe nie. Hy sou kyk hoe hy herstel.”

Toe die kongres byeenkom, word ’n brief van Strauss voorgelees waarin hy om sy politieke lewe pleit. Die afgevaardigdes beraadslaag ses ure lank agter geslote deure. Die provinsiale partyleier neem almal standpunt in teen Strauss se besluit om nie die kongres by te woon nie en spreker na spreker doen aan die hand dat hy moet bedank. Nog net ’n klein minderheid steun hom. ’n Mosie van vertroue in die provinsiale voorsitters word met enkele teenstemme aanvaar en die voorstel dat Strauss se leierskap beëindig word, is met ’n sterk meerderheidstem aanvaar. Sir [[De Villiers Graaff]] word sodoende sonder teenstem verkies.

 

 

 

== Afstigtings ==

=== Verenigde Federale Party ===

[[Lêer:Div Hottentots.jpg|duimnael|links|240px|Sir De Villiers Graaff wen die [[Hottentots-Holland (kiesafdeling)|kiesafdeling Hottentots-Holland]] in 1948 toe die Nasionale Party die bewind oorgeneem het. Dit was die enigste setel wat die VP van die NP kon afrokkel.]]

 

Die twee vernaamste redes vir die afstigtings van die VP was die toenemende rol wat die kleurvraagstuk in die blanke politiek van daardie jare gespeel het en die gevolglike steeds breër wordende spektrum menings wat oor dié vraagstuk gehuldig is, asook die omstrede en ongewilde leierskap van Strauss.

 

 

Die Verenigde Party het die voorstel onmiddellik verwerp omdat dit ’n verdeling van die Unie behels het wat derduisende Engelssprekende Suid-Afrikaners aan die genade van die “[[Broederbond]]republiek” van adv. [[J.G. Strijdom]] sou oorlaat. Die Natalse leier van die VP, [[Douglas Mitchell]], het heftig gereageer en gesê die voorstel van Nicholls sou tot ’n skeiding van Engelssprekendes aanleiding gee. Hoewel daar sprake was dat die [[Torch Commando]] hulle by Nicholls sou skaar, het ''[[Die Burger]]'' die verwarrende situasie uitgebuit deur ’n spotprent te plaas waarin die Unie in ’n reuse “Nattestan” en ’n klein “Nichollstan” verdeel is met geen ekonomiese of politieke vooruitsig nie. Die veroordeling van die nuwe politieke party was so wydverspreid dat dit in die praktyk niks kon uitrig nie. Dit het wel daarin geslaag om die VP verder te verswak en die ontevredenheid met [[Koos Strauss]] se leierskap aan te blaas.

Die L.P. het ’n veel groter rol gespeel. Daar was nog altyd liberales in Suid-Afrika se politieke geskiedenis, maar hulle was nog nooit in ’n enkele politieke organisasie saamgesnoer nie. In ’n sekere mate het die nuwe party uiting gegee aan die ou Kaapse liberale tradisie van gelyke regte vir alle burgers in ’n polities geïntegreerde samelewing met die uiteindelike oogmerk om die nie-blanke rasse op te voed in die volle voordele van die Westerse beskawing. Die party se sentrale beleidsbeginsel was algemene stemreg op ’n algemene kieserslys. Onder sy leiers het mense van die aansien van mev. [[Margaret Ballinger]], [[Alan Stewart Paton|Alan Paton]], [[Leo Marquard]], dr. [[Oscar Wolheim]], [[Leslie Rubin]] en dr. [[Edgar Brookes]] getel.

 

 

=== Nasionale Konserwatiewe Party ===

 

 

=== Progressiewe Party ===

[[Lêer:Helen Suzman.jpg|duimnael|210px|[[Helen Suzman]] en elf parlementslede verlaat die party in 1959 oor die kongres se weiering om die aankoop van nog grond vir tuislande te steun.]]

 

 

=== Reformiste Party ===

Dr. Verwoerd kondig in die tweede helfte van 1961 aan dat hy besluit het om die algemene verkiesing, wat in 1963 gehou moes word, te vervroeg tot [[18 Oktober]] van daardie jaar. Hy wou waarskynlik die kiesers geleentheid bied om hulle uit te spreek oor die land se uittrede uit die Statebond. Dit sou die eerste verkiesing tydens sy ampstermyn as eerste minister wees. Moontlik wou hy ook die lewe van die [[Progressiewe Party]] verkort. Hy was bekommerd oor die politieke rigting wat dié party voorgestaan het en sou die verdwyning van die party uit die Suid-Afrikaanse politiek verwelkom het.

 

 

Die ooreenkoms was dus net die voorspel tot Basson se hertoetrede tot sy ou tuiste, die Verenigde Party, wat hy in Suidwes verlaat het om ’n NP-Volksraadslid te word. Sir [[De Villiers Graaff]] het die krag van die N.U. totaal oorskat. Hierin het die PP se aanvalle van links waarskynlik ’n rol gespeel. Hymie Miller moes in [[Bezuidenhout]], waar hy in 1958 onbestrede verkies is, plek maak vir Basson, wat uiteindelik die enigste N.U.-lid word wat die Volksraad haal. Miller verloor in Houghton teen die enigste suksesvolle PP-kandidaat, mev. [[Helen Suzman]]. Basson se meerderheid was 4&nbsp;524 bo die kandidaat van die NP, J.H. Loock. In [[Boksburg (kiesafdeling)|Boksburg]] trek die N.U. 43,8% van die stemme, [[George]] 14,4%, [[Newcastle (kiesafdeling)|Newcastle]] 37,8%, [[Port Elizabeth]]-Noord 37%, [[Pretoria]]-Sunnyside 39,9%, [[Stellenbosch (kiesafdeling)|Stellenbosch]] 23,7%, [[Valsbaai (kiesafdeling)|Valsbaai]] 35,8%, [[Vereeniging (kiesafdeling)|Vereeniging]] 42,1% en [[Vryheid (kiesafdeling)|Vryheid]] 33,1%. Die party se totale getal stemme was 46&nbsp;448, of 5,8% van die totaal. Kort daarna is die party ontbind en sluit hy by die VP aan.

 

== Rhodesië eensydig onafhanklik ==

 

== 1966-verkiesing ==

Die PP het heelwat swakker as in 1961 gevaar en weer net vir mev. [[Helen Suzman]] Parlement toe gestuur. Die gebeure in Rhodesië het waarskynlik daartoe bygedra dat Engelssprekendes bang was om vir die party te stem. In Kaapland het die NP twee winste op die NP aangeteken: [[Maitland]] en [[Port Elizabeth]]-Sentraal. In Natal het die NP die nuwe setel Umhlatuzana met 554 stemme gewen en die VP die nuwe setel Port Natal met 667. Die NP het [[Newcastle]] en [[Vryheid]] oudergewoonte gewen en ook [[Kliprivier]] en [[Zoeloeland]] by die VP afgeneem. In Pietermaritzburg-Stad het Odell amper die kandidaat van sy voormalige party, die VP, verslaan toe hy vir die NP net 52 stemme minder kry as W.J.B. Smith. Die NP het die beste tot dusver in Natal gevaar deur 40,6% van die stemme op hom te verenig vergeleke met die VP se 52,8%. Vyf jaar vantevore was dit 16,7% vir NP en 48,9% vir die VP Die PP het terugsak van sy tweede plek in 1961 met 26% van die stemme tot net 5% in 1966. In Transvaal het die NP die meeste van sy winste op die VP behaal en vir die eerste keer [[Benoni]], [[Florida]], [[Germiston]]-Distrik, Jeppes, [[Springs]] en Turffontein verower.

 

 

== 1970-verkiesing ==

== 1974, laaste verkiesing ==

[[Lêer:VP-setels 1974.jpg|duimnael|300px|Die Verenigde Party se vordering in 1970 is in 1974 ongedaan gemaak toe die [[Progressiewe Party]] ses setels verower het. Die totale setels van die opposisie het gedaal van 48 in 1970 tot 47 in 1974.]]

 

Enkele Kaaplandse kiesafdelings deur die VP en die NP gewen met getal geregistreerde kiesers op 31 Augustus 1974 toon hoe beduidend die getalle verskil het:

 

== Nadraai van 1974-verkiesing ==

 

In die parlementêre reses van 1975 vind dan ook die verwagte samesmelting van die twee partye plaas, hoewel dit in werklikheid ’n oorname van die Reformiste deur die veel ouer en beter gevestigde Progressiewes was. Op [[5 Mei]] [[1976]] slaan die [[Progressiewe Reformiste Party]] sy eerste slag teen die VP in die tussenverkiesing in Durban-Noord toe S.A. Pitman met 4&nbsp;243 stemme wen, ’n meerderheid van 324 teenoor die VP se W.B. Reynolds. [[Denis Worrall]] het 3&nbsp;139 stemme vir die NP gekry. In die verkiesing van 1974 was dit nog ’n onbestrede setel vir die VP Die vorige jaar reeds moes die VP die kiesafdeling Bryanston in ’n provinsiale tussenverkiesing aan die P.R.P. afstaan.

[[Lêer:Theo Gerdener.jpg|duimnael|links|170px|[[Theo Gerdener]] het namens die Demokratiese Party onderhandel oor die stigting van 'n nuwe opposisieparty.]]

[[Lêer:Harry Schwarz.jpg|duimnael|180px|[[Harry Schwarz]].]]

 

Die Marais-komitee het sy 14 beginsels op [[20 Desember]] [[1976]] bekend gemaak. Dit het ingesluit gelyke regte op volle burgerskap vir alle Suid-Afrikaners, ’n federale of konfederale regeringstelsel vir die land, ’n Handves van Menseregte ter beskerming van minderheidsregte en die verwerping van alle diskriminasie, statutêr of administratief, op grond van ras, kleur, geloof of geslag.

 

 

Deurdringende onderhandelinge het op die bekendmaking van die 14 beginsels gevolg, maar die drie partye het elk sy eie interpretasie daarvan gehad. Gou het dit duidelik geword dat die inisiatief geen vrugte sou afwerp nie. Dit was hoofsaaklik omdat die partye nie eenstemmigheid oor die veelvoudigheid van die Suid-Afrikaanse bevolking kon bereik nie. Graaff en Gerdener het volgehou in hulle soeke na die basis vir die stigting van ’n nuwe party, terwyl Eglin, as leier van die P.R.P., die 14 beginsels onvoorwaardelik gesteun het.

 

== Partye uit die VP ontstaan ==

 

== Oorspronklike beleid ==

 

== Laaste rassebeleid ==

 

Ten einde dié doel te verwesenlik het die beginselprogram die party verbind om ’n “federale regeringstelsel te weeg te bring waaronder elke bevolkingsgroep regte van gesag en veiligheid sal uitoefen oor aangeleenthede rakende sy eie gemeenskap, en terselfdertyd ook magte en verantwoordelikhede met ander bevolkingsgroepe sal deel ooreenkomstig sy bydrae tot daardie aangeleenthede wat die ooreengekome onderlinge belange is van almal wat in die Republiek van Suid-Afrika woon”.

Waarop die beleid neergekom het, is ’n sogenaamde rasse-federasie waarin elke groep sy eie belange bevorder, maar waarin die blankes die “leiers” is, soos in paragraaf 4 van die program verduidelik: “Die Verenigde Party staan verbind aan blanke leierskap, nie in die sin van een groep wat [[baasskap]] oor ander uitoefen nie, nog in die eiebelang van enige gemeenskap, maar in die diens van alle gemeenskappe vir die handhawing van ordelike politieke, ekonomiese en maatskaplike vooruitgang.”

 

 

== Struktuur en organisasie ==

 

Die VP moes noodgedwonge pragmaties wees weens sy groot verskeidenheid kiesers en belangegroepe wat hom gesteun het, byvoorbeeld sakelui, boere en werkers. Ook in sy steunbasis onder Engelssprekendes was daar groot verskille in byvoorbeeld die meer tradisievaste Oos-Kapenaars in kiesafdelings soos [[Albanie]], [[Queenstown]], [[King William’s Town]] en die twee [[Oos-Londen]]-setels, die meer verligte of liberale Kaapse tradisie wat neerslag gevind het in kiesafdelings soos [[Rondebosch]], [[Claremont]] en [[Constantia]], maar ook die steun landwyd van kiesers wat nie noodwendig verlig was nie, maar eenvoudig hulleself nie sover kon kry om NP te stem nie, hoofsaaklik weens redes wat meer met tradisie as met ideologie uit te make gehad het.

* Alhadeff, Vic. 1990. ''A Newspaper History of South Africa''. Cape Town: Don Nelson.

* [[Dr. A.J. Böeseken|Böeseken, dr. A.J.]], Krüger, dr. D.W. en Kieser, dr. A. 1953. ''Drie eeue. Die verhaal van ons vaderland''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.

* Long, Basil Kellett. 1945. ''In Smuts's Camp''. London, New York, Cape Town, Toronto: Oxford University Press.

* Mostert, J.P.C. 1986. ''Politieke Partye in Suid-Afrika''. Bloemfontein: Instituut vir Eietydse Geskiedenis, U.O.V.S.

* Saunders, Christopher C. (raadgewende red.). 1994: ''An Illustrated Dictionary of South African History''. Sandton: Ibis Books and Editorial Services cc.

* Scannell, J.P. 1965. ''Die Afrikaanse Kernensiklopedie''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk.

* Van der Spuy, D.C. (hoofred.). 1975. ''Amptelike Jaarboek van die Republiek van Suid-Afrika 1975'' (Eerste Uitgawe). Pretoria: Departement van Inligting.

* Van Wyk, Bertie (hoofred.). 1979. ''Official Yearbook of the Republic of South Africa 1979''. Johannesburg: Chris van Rensburg Publications (Edms.) Bpk.

 

== Verwysings ==

{{Verwysings|3}}

 

== Verdere leesstof ==

 

== Eksterne skakels ==