[[Lêer:Fossil Actinopterygian.jpg|thumbduimnael|Fossiel van 'n [[vis]]]]
[[Lêer:Neuropteris.JPG|thumbduimnael|Fossiel van 'n varing]]
'n '''Fossiel''' is die oorblyfsel van 'n [[dier]] of [[plant]] wat in sedimentêresedimentêre gesteentes behoue gebly het. Fossiele word hoofsaaklik in [[paleontologie]] en [[geologie]] bestudeer. Die fossiel kan deur die fisiese oorblyfsels van die organisme self gevorm word (liggaamsfossiele), of deur 'n indirekte bewys van die aktiwiteit van die organisme (spoorfossiele). Sommige fossiele ondergaan 'n versteningsproses. Gedurende fossilering of verstening word die liggaam heeltemal of gedeeltelik tydens 'n mineraliseringsproses deur 'n harde klipagte materiaal vervang.<ref>http://www.bbc.co.uk/nature/fossils</ref>.
== Wat is ʼn’n fossiel? ==
Die gebruik van die woord ‘fossiel’ verwys na die fisieke bewyse van ʼn’n die bestaan van ʼn’n [[organisme]] [[Plant|(plant]] of [[dier]]) wat lewendig was voor aangetekende menslike geskiedenis.<ref name=":0">http://www.discoveringfossils.co.uk/whatisafossil.htm</ref>. Hierdie prehistoriese bewys sluit die gefossileerde oorblyfsels van lewendige organismes of afdrukke wat hul in [[Sedimentêresedimentêre gesteente|sedimentêre gesteentes]]s agtergelaat het, in. Daar is nie ʼn’n vasgestelde datum wat bepaal ‘alles ouer as x is ʼn’n fossiel nie’, hoewel die paleontologiese gemeenskap wêreldwyd enige iets wat ouer as ʼn’n paar duisend jaar is as fossiele beskou. Dit sluit dus die prehistoriese menslike beskawings en die fauna en flora van die [[ystydperk]] (bv. [[Mammoet|Mammoete]]e) sowel as antieke fossiele soos die [[Dinosourus|dinosourussedinosourus]]se in.
Die oudste fossiele wat ondekontdek is, is ongeveer 3.5 biljoen jaar oud, dit was egter eers ongeveer 600 miljoen jaar gelede wat komplekse, multisellulêre lewe begin fossileer het. Daarom, vir die doel van fossiel ondekkingontdekking, soek geoloë, paleontoloë en amateurs vir fossiele wat 600 miljoen jaar en jonger is.<ref name=":0" />.
Hoewel fossiele redelik algemeen regoor die wêreld voorkom, is dit slegs ʼn’n klein hoeveelheid lewendige organismes wat uiteindelik fossiele word. Die meeste lewende organismes ontbind bloot sonder enige teken van agter- of oorblyfsels. Die groot hoeveelheid fossiele in die [[geologiese rekord]],<ref>https://www.sciencedaily.com/news/fossils_ruins/fossils/</ref>, reflekteer dus die hoeveelheid kere wat die toestande gunstig was, en preservering van organismes moontlik was.<ref>http://www.bbc.co.uk/nature/fossils</ref>.
== Vorming van fossiele ==
Wanneer fossiele vorm kan daar verwys word na verstening of fossilering. Daar is geen verskil tussen hierdie twee terme nie. Beide verwys na die proses waar 'n iets versteen en 'n fossiel vorm, en beide kan gebruik word om hierdie proses te beskryf.
Die term ‘fossilisering’ verwys na ʼn’n verskeidenheid komplekse prosesse wat die preservering van organiese oorblyfsels binne die geologiese rekord toelaat. Die volgende toestande word benodig vir suksesvolle fossilering:
* Vinnige en permanente begrawing van ʼn’n organisme
* Die beskerming van die oorblyfsels teen omgewings- of biologiese versteuring (geen aasdiere moet die oorblyfsels versteur nie)
* ʼn’n Suurstoftekort. Hoe minder suurstof daar rondom die oorblyfsels is, hoe stadiger ontbind dit, en hoe beter is die kans op fossilering.
* ʼn’n Vertraging in die ontbindingsproses en ook ʼn’n vermindering in die biologiese aktiwiteite rondom die organisme.
* Aanhoudende sediment akkumulasie, eerder as ʼn’n [[erosie]]. D.w.s. die organisme moet tot ruste kom waar dit moontlik is vir sedimentere gesteentes om te vorm (verkieslik in laagliggende, vogtige gebiede soos rivierbeddens, mere, vleilande of die bodem van die oseaan)
* Die afwesigheid van uitermatige verhitting of druk wat dalk die organisme kan vernietig.
Fossiele word tipies gepreserveer binne sedimente wat onder [[water]] vorm, omdat die kondisies wat hier bo genoem word meer gereeld in hierdie omgewing plaasvind, en ook omdat die grootste hoeveelheid van die aarde se oppervlak (70+%) met water bedek is.<ref name=":0" />. Selfs landgebonde fossiele soos dinosourusbene en organismes wat in [[amber]] gepreserveer is, word uiteindelik in sedimente wat onder water gevind word gepreserveer.
Fossilisering kan ook op land plaasvind, maar dit is skaarser en gebeur tot ʼn’n mindere mate. Vir fossiele om op landelike gebiede gepreserveer te word, moet fossiele ʼn’n soort ‘mummifikasie’ ondergaan binne ʼn’n steriele omgewing soos die van ʼn’n grot of woestyn. Tog, in die realiteit, is hierdie fossiele slegs voorbeelde van stadige ontbinding eerder as ʼn’n blywende metode van fossilisering en wanneer sulke fossiele ondekontdek word, moet dit in ʼn’n klimaat beheerde omgewing (die selfde waarin dit gevind is) gestoor word om verdere ontbinding te voorkom.
== Tipes fossiele ==
Daar is twee hoofsoorte fossiele, ligaamsfossiele en spoorfossiele.<ref>http://www.enchantedlearning.com/subjects/dinosaurs/dinofossils/Fossiltypes.html</ref>.
=== Ligaamsfossiele ===
Ligaamsfossiele is die mees algemene tipe fossiele wat gevind word en sluit die harde gedeeltes van ʼn’n organisme se liggaam in. In die geval van diere is dit bene, tande, kloue en eiers en in die geval van plante, blare, sade en stamme. Dit gebeur soms dat fossiele gevind word waar sagte weefsel behoue gebly het, (byvoorbeeld ʼn’n heel Mammoet wat in die ys ondek is<ref name=":1">http://www.express.co.uk/news/science/611035/Scientists-bring-woolly-mammoth-back-LIFE-discovery</ref>) maar dit is baie skaars.<ref name=":2">http://www.oum.ox.ac.uk/thezone/fossils/intro/types.htm</ref>. Ligaamsfossiele sluit dus in:
==== Bene ====
Hierdie tipe fossiele is die hoof metode tot die mens se beskikking om meer oor dinosourusse te leer. Sedert 1818 is daar wêreldwyd reeds ʼn’n magdom gefossileerde dinosourus bene, van verskillende spesies en tydperke gevind. Die eerste byna volledige skelet van ʼn’n dinosourus (ʼn’n ''Hadrosaurus foulkii'') is in [[1858]] in [[New Jersey]] in die [[Verenigde State van Amerika|Verenigde state van Amerika]] gevind
==== Tande en kloue ====
Daar word soms ʼn’n gedeelte van ʼn’n gebreekte tand of klou van ʼn’n [[karnivoor]] by die oorblyfsels van ʼn’n [[herbivoor]] of ʼn’n [[omnivoor]] gevind. Verskeie gefossileerde tande, veral van dinosourusse en oer-seediere soos die van die Megladon haai is al gevind.
==== Eiers en embrio’s ====
Die eerste gefossileerde dinosourus eiers is in [[1869]] in [[Frankryk]] gevind. Wêreldwyd is daar al van hierdie eiers by meer as 200 terreine gevind. Soms, is daar gepreserveerde gedeeltes wat embrio’s binne die eiers wat behoue gebly het. Wanneer embolies binne eiers gevind word kan dit paleontoloë help om die verskillende eiers met die regte spesie dinosourus te pas. Dit help ook paleontoloë om meer te leer van die ontwikkeling van dinosourusse.
==== Vel ====
Sommige dinosourusse het ʼn’n dik, knopperige vel (Amper soos die van ʼn’n [[krokodil]]). Daar is al ondekkingsontdekkings gemaak van ʼn’n ''T-Rex'' se vel, wat kon bevestig hoe die dinosourus se vel gelyk het.
==== Spiere, tendons, organe en bloedvate ====
Omdat hierdie alles sagte weefsel is, is dit ʼn’n uiters skaars fonds om ʼn’n organisme wat miljoene jaar oud is te vind waar hierdie dinge nog volledig is. Sagte weefsel ontbind gewoonlik voor fossilering kan plaasvind.
In Mei [[2013]] het Russiese navorsers die mees volledige ‘heel mammoet’ tot op hede in die ys in [[Siberië]] gevind.<ref name=":1" />. Daar word beraam dat die mammoet koei ongeveer 39 000 jaar lank in die ys gepreserveer was. Wetenskaplikes kon die heel organe en bloedvate van die mammoet bestudeer, en kon selfs meer inligting verkry oor die werking van hul slurpe. Eierselle van die mammoet het ook behoue gebly en wetenskaplikes beoog om die [[Deoksiribonukleïnesuur|D.N.S.]] van die mammoet te kloon en om eierselle in ʼn’n lewende olifant koei te implanteer in die hoop om hierdie uitgestorwe spesie weer tot lewe te bring.<ref>http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2358695/Woolly-mammoth-frozen-Siberia-39-000-YEARS-goes-display-Tokyo-woolly.html</ref>.
=== Spoorfossiele ===
Spoorfossiele is bewaarde tekens van organismes. Dit is nie plant- of dierereste nie. Spoorfossiele gee ʼn’n rekord van die beweging en gedrag van die organisme en kan dinge insluit soos voetspore, tandmerke, eiers en neste.<ref name=":2" />.
==== Voetspore ====
Dinosourus voetspore wat in fyn sand of modder gemaak is, is al by meer as 1500 terreine gevind. Dit sluit plekke soos myne, kwarries, rivierbeddens, woestyne en berge in. Hierdie tipe fossiele is so algemeen omdat elke lewende dinosourus duisende voetspore gedurende sy leeftyd gemaak het, maar slegs een liggaam agterlaat wanneer hy sterf. Voetspore fossileer ook besonder goed.
Fossielvoetspore kan inligting verskaf oor:
* Spoed en lengte van tree
* Of dinosourus op twee of vier bene geloop het
* Beenstruktuur van die voet
* Bekruipings gedrag (ʼn’n Karnivoor wat jag maak op ʼn’n groep herbivore)
* Die grote van ʼn’n trop
* Hoe die stert gedra word (minder stertspore is gevind as voetspore, dit beteken dat die meeste dinosourusse hul sterte waarskynlik bo die grond gedra is)
Hoewel daar baie voetspore gevind is, is dit byna onmoontlik om voetspore met ʼn’n betrokke spesie te vereenselwig.
Daar is ook baie meer voetspore van karnivore as van herbivore gevind (al was daar baie meer herbivoor spesies). Dit kan wees omdat karnivore meestal in modderige areas beweeg het (waar voetspore meer geneig is om ʼn’n goeie afdruk vir fossilisering te maak).
==== Tandmerke ====
==== Gefossileerde mis ====
Gefossileerde dinosourus mis verskaf inligting oor ʼn’n dinosourus se dieet en [[habitat]]. Hierdie mis kan tot 40cm40 cm in diameter wees.
==== Neste en lêplekke ====
== 5. Fossiele in Suid-Afrika ==
Daar is meer as 30 fossielterreine in [[Suid-Afrika]], waarvan die ''[[Wieg van die Mensdom]]'' wat vir van die meeste en belangrikste fossielfondse gesorg het, een is. Hierdie fossielterrein wat naby [[Johannesburg]] geleë is, is ʼn’n [[Wêrelderfenisgebied|Wêrelderfenisterrein]].<ref>Adatia, R., Clitheroe, F., Cohen, S., Cowan, R., De Villiers, R., Joannides, A., Sadie, R., van Zyl, M., Visagie, L., Waters, H., Webb, J. 2013. Platinum: Natuurwetenskappe en Tegnologie. Graad 5. Pearson: Kaapstad. Bl. 195 -200.</ref>[[Wêrelderfenisgebied|.]]
Twee van die bekendste fossiele wat hier gevind is, is die van ‘[[Mev. Ples]]’, wat ongeveer 2.5 miljoen jaar oud is en die skedel van ʼn’n jong seun is en ‘Klein Voetjie’, die skedel van ʼn’n aap-mens wat tussen 3 en 4 miljoen jaar oud is.<ref>http://www.csmonitor.com/USA/2010/0408/Fossils-found-in-South-Africa-point-to-early-human-ancestors</ref>.
Verskeie ander fossielplante, diere-, insekte- en dinosourusse is ook in Suid-Afrika gevind.
== Verwysings ==
{{Verwysings}}
[[Kategorie:Fossiele| ]]
|