Suid-Afrikaanse pioniers: Verskil tussen weergawes
FAK Oorsig, Monumente en Erfenisterreine |
(Geen verskil)
|
Wysiging soos op 14:04, 29 November 2016
"Hierdie standbeeld mag ons beskou as ’n huldeblyk aan een van die grootste pioniers – ’n pionier wat ’n doeltreffende regering saamgebring het, ’n praktiese beskawing ingevoer het en wat die seën van die Christendom aan die geweldige vasteland van Afrika geskenk het.”
Die burgemeester van Kaapstad se toespraak tydens die Van Riebeeck-standbeeld se onthulling, 1899
Oorsig
Eerste spore
Eeue voor Afrikaners hul eerste spore aan die Suidpunt van Afrika getrap het, was hier reeds vele ander spore. Die San, ’n volk van jagters en versamelaars, het reeds sowat 35 000 jaar gelede in die Kaap gewoon. Die Hollanders het na hulle as bosjemansverwys wat letterlik “mense wat agter gevlegte takkies woon” beteken. Hul leefwyse was eenvoudig, maar hulle het nogtans indrukwekkende rotsreliëfs, -tekeninge en -skilderye agtergelaat. Die Khoi-Khoin (letterlik “Mense-Mense”) was ’n tweede groep mense wat in die Kaap gewoon het. Hulle was ’n volk van skaap- en beestelers.
Bartholomeu Dias was die eerste Europeër wat op 3 Februarie 1488 in Mosselbaai sy voet aan wal gesit en met plaaslike Khoi-Khoi-stamme handel gedryf het. Tydens sy terugreis na Europa het Dias ’n kruis by Kwaaihoek opgerig wat vandag die oudste Westerse gedenkteken in Suider-Afrika is. Hy het die Kaap, “Kaap van Storms” genoem, wat deur die Portugese koning herdoop is tot Cabo da Boa Esperança (“Kaap die Goeie Hoop”)
Vanaf 1500 het Portugese skepe op pad na Indië gereeld in Mosselbaai aangedoen om vars water, voedsel en ander voorrade te laai. Tafelbaai is in 1503 deur die Portugees Antonio da Saldanha ontdek wat ook die eerste Europeër in die geskiedenis was om die Tafelberg te bestyg. Ten spyte van die Kaap se strategiese ligging het die Portugese geensins daarin belanggestel om hier ’n permanente nedersetting te stig nie. Daar was ander hawens aan die Afrika-kus soos Lourenço Marques (Maputo) in Mosambiek wat in teëstelling met die Kaap in alle Portugese behoeftes kon voorsien.
VOC
In die middel van die sestiende eeu het Spanje sy politieke mag regoor Europa gevestig. Kolonies, soos Suid-Amerika, se rykdomme is geplunder. Spanje wou die Rooms-Katolieke staatsgodsdiens op kleiner volke afforseer. Die Nederlanders het hulle teen die Spaanse oorheersing verset. Die gevolg was ’n 80-jarige oorlog tussen die magtige Spaanse ryk en die klein Nederlandse state. Die Spanjaarde het spottend na hulle verwys as die “geux de mer” of geuse. Dit beteken “bedelaars van die see”. In 1648 het die Geuse onder leiding van Willem van Oranje die Spaanse juk afgewerp en hul vryheid verwerf. Na afloop van die oorlog het Nederland vinnig ontwikkel tot die wêreld se belangrikste handelsnasie.
In 1602 is die VOC gestig en teen 1650 was dit die wêreld se grootste handelsonderneming. Dit kan in vandag se terme vergelyk word met die handelsryke van Henry Ford en Bill Gates. Net in die tydperk 1652 tot 1662 het 250 skepe met 40 200 mense aan boord verby die Kaap na die Ooste geseil. Om dié rede het die VOC besluit om ’n verversingspos aan die Kaap te stig.
Op 6 April 1652, vier jaar na die oorlog, het Johan Anthonisz (Jan) van Riebeeck aan wal gestap om ’n VOC-nedersetting te stig. Van Riebeeck se opdrag was om ’n fort vir sowat 80 mense te bou, klein akkers aan te lê, groente en vrugte te verbou en handel met die inheemse bevolking te dryf. Aanvanklik was Van Riebeeck se fort vierhoekig en deur ’n wal met palissades om beskerm.
In Maart 1653 is die verversingspos vir die eerste keer op die proef gestel. ’n Vloot onder die bevel van admiraal Gerard Demmer het in Maart 1653 by Van Riebeeck se verversingspos aangedoen. Die vloot is van groente, vleis en melk voorsien, en die kolonie se prestasies is deur admiraal Demmer ná sy terugkeer in Nederland geloof. Die landbou-aktiwiteite is geleidelik uitgebou, en reeds in 1659 is die eerste wyndruiwe geoes. Die Kaapse bevolking is versterk met die invoer van die eerste slawe in 1658. Saam met die slawebevolking is die Islam-godsdiens aan die Kaap gevestig.
'n Nuwe taal
Die VOC se amptelike taal was Nederlands. Soos die skepe van verskillende lande die VOC-verversingstasie besoek, is daar spoedig in ’n mengelmoes van tale soos Frans, Engels en Portugees gekommunikeer. Skeepslui het van die plaaslike bevolking se woorde begin opteken. Khoi-woorde soos dagga, boegoe en kierie was al voor 1652 opgeteken en is vandag steeds deel van die woordeskat van Afrikaans. Alhoewel Nederlands die oorheersende taal was, het daar stadig maar seker uit die mengelmoes van tale ’n nuwe taal ontstaan. Hierdie taal is Afrikaans – spontaan vernoem na die Afrika-bodem waaruit dit ontstaan en wortelgeskiet het.
Vryburgers
Die Vryburgers was werkers van die VOC aan wie toestemming verleen is om die VOC se diens te verlaat (dus “vry burgers” te word) en te gaan boer. Sedert 1657 is die eerste plase aan hulle toegeken. Aanvanklik moes die Vryburgers saai en plant wat die VOC voorskryf en die lae pryse van die VOC aanvaar. Reeds in 1658 het die Vryburgers in opstand gekom teen die VOC se ekonomiese voorskriftelike regeerwyse. Die Vryburgers was nie net pioniers wat deur landbou die kontinent moes tem nie, maar ook ekonomiese en politieke pioniers. Hul stryd om ekonomiese vryheid was die voorloper vir die latere stryd vir politieke vryheid. Hier is die eerste grondslag gelê vir Afrikaners se politieke en ekonomiese vryheidsideale.
Die despotiese regering van die VOC het inderwaarheid in skerp teenstelling met die Nederlandse regeerpraktyk gestaan. MCE van Schoor wys dat die Nederlanders in die sestiende en sewentiende eeu politieke en godsdienstige vryhede geniet het soos geen ander volk ter wêreld nie. Die verskil is waarskynlik daaraan te wyte dat die Staten-generaal aan die VOC die volmag gegee het om handel te dryf, ooreenkomste met vorste en klante te sluit, goewerneurs en regters aan te stel en hul eie verdedigingstelsel te vestig. In praktyk het dit beteken dat die Nederlandse regering nooit sy invloed in die Kaap kon laat geld het nie, omdat die VOC as ’n staat binne ’n staat gefunksioneer het. Dit is ironies dat die nasate van die Geuse wat agt dekades baklei het vir politieke en ekonomiese vryheid, nou self die onderdrukkers van vryheidsideale geword het.
Die ontwikkeling van ’n eg Suid-Afrikaanse identiteit onder die pioniers het ongeveer 40 jaar later sigbaar geword toe vier jongmans op Sondag 6 Maart 1707 met ’n Stellenbosch-meulenaar stry gekry en toe handgemeen geraak het. Landdros Johannes Starrenburg het ondersoek ingestel en die jongmans met ’n rottang bygedam. Hendrik Biebouw, ’n 17-jarige jeugdige, het op die landdros geskree: “Ik wil niet loopen, ’k ben een Africaander al slaat die landrost mijn dood, of al setten hij mij in den tronk. Ik sal, nog wil niet swijgen.” Die landdros hét hom en die ander in die tronk gegooi, en in ’n brief aan die regering in Kaapstad het hy aanbeveel dat die vier seuns verban word.
Hendrik Biebouw se uitroep is om twee redes belangrik:
Eerstens was Hendrik Biebouw se openbare verset op Stellenbosch die eerste geleentheid dat daar aangeteken is dat ’n Europeër die naam Afrikaner vir homself gebruik. Die vier seuns is almal in Suid-Afrika gebore, terwyl die amptenare Nederlanders was. Die uitroep dat hy ’n Afrikaner is, staan in die teken dat hy nie die gesag van die Nederlandse landdros erken nie.
Tweedens staan Biebouw in die teken van die Vryburgers se toenemende ontevredenheid met die outokratiese bestuurstyl en korrupsie van die VOC-amptenare. Verskeie Vryburgers het onder leiding van Adam Tas in die geheim ’n klagskrif aan die Here XVII in Amsterdam gestuur. Nadat goewerneur Van der Stel daarvan te hore kom, word Tas verhoor en vir ongeveer ’n jaar in Die Kasteel aangehou. Die uiteinde was egter ’n oorwinning vir die Vryburgers. Die Kompanjie het ten gunste van die Vryburgers beslis en Willem Adriaan van der Stel, sekundus Samuel Elsevier, landdros Johannes Starrenburg en Petrus Kalden is na Nederland teruggeroep. Frans van der Stel, broer van die goewerneur, is uit die Kaap verban. Dit was die einde van Van der Stel en sy bondgenote se skrikbewind.
Die koms van die Franse Hugenote
Duisende Protestantse Christene is deur die Rooms-Katolieke Kerk vervolg, gemartel en doodgemaak nadat Koning Lodewyk die Edik van Nantes, wat godsvryheid in Frankryk waarborg, herroep het. Protestante mag ook nie meer vir eredienste bymekaarkom nie, hul kerke is verwoes en hul predikante is verban of doodgemaak. Hierdie gebeure wat duisende kilometers ver in Europa afgespeel het, het ’n blywende invloed op die godsdienstige en ekonomiese ontwikkeling van die Kaapkolonie uitgeoefen.
Tussen 1688 en 1700 het sowat tweehonderd Franse Hugenote uit Frankryk gevlug en aan die Kaap gearriveer. Die meeste Hugenote het hulle in Franschhoek en Drakenstein gevestig. Bekende Hugenote-vanne is Du Plessis, Du Toit, Viljoen, Naude, De Villiers, Malan, Du Preez, Malherbe, Cronjé, Pienaar en Senekal. Gewilde Hugenote-name is Francois, Pierre, Etienne, Jacques en Louis. Die trekleier, Piet Retief, was ’n afstammeling van die Hugenote.
Die Hugenote se vervolging toon watter opoffering geloofsoortuiging kan eis. Hulle koms na die Kaap het ’n nuwe diepte aan die Vryburgers se vryheidstrewe en identiteit gegee. Omrede hulle as Protestante geprotesteer het teen godsdiensonderdrukking, was een van hul grootste nalatenskappe godsdiens- en gewetensvryheid. Die Hugenote het ook blywende spore nagelaat op die Kaapse kultuur, wynbou, argitektuur en ekonomiese ontwikkeling.
Die eerste trekboere
In die loop van die agtiende eeu het ’n steeds groter plattelandse bevolking van boere ontwikkel. Hierdie boere was opsoek na nuwe en groter weivelde vir hul vee. Die swerwende boere, bekend as trekboere, met hul groot troppe vee het gaandeweg die Kolonie se grense na die Oos-Kaap verskuif. Soos wat die Kolonie se grense verskuif het, het hulle in aanraking gekom met die vyandige Xhosa-stamme. Die Groot Visrivier is as die oostelike grens van die Kaapkolonie bepaal, maar reeds in 1779 het die Eerste Grensoorlog tussen die trekboere en die Xhosas uitgebreek vanweë botsings oor grond, weiding en vee. Die VOC was nie in staat om die setlaars teen Xhosa-aanvalle te beskerm nie, met die gevolg dat die trekboere op hulself aangewese was vir eie beskerming.
Vryheidsideaal
Die historikus Pieter Kapp wys daarop dat die Kaapse vryheidsideale saamgeval het met twee ingrypende internasionale gebeure, naamlik die Amerikaanse Vryheidstryd en die Franse Rewolusie.
- Die Amerikaanse vryheidstrewe het die omskepping van 13 Amerikaanse kolonies in ’n federale republiek onafhanklik van Brittanje en Europa tot gevolg gehad.
- Die grusame Franse Rewolusie wat in 1789 uitgebreek het, was ’n ingrypende vorm van verset teen onderdrukkende heersers. Vryheid, gelykheid en broederskap het saam met republikeins-demokrasie, wat burgers se regte waarborg, krete geword wat regoor die wêreld weerklink het.
Aan die Kaap het die internasionale gebeure daartoe gelei dat die aanvanklike behoefte aan ekonomiese vryheid uitgebrei het na ’n strewe om politieke vryheid. Die Kaapse Patriotte-beweging (1778‒1787) het aangedring op die VOC se erkenning van die plaaslike burgers se politieke regte.
Die Franse Rewolusie in 1789 het ook die doodsklok vir die VOC gelui. In 1795 het Frankryk Nederland binnegeval en die Prins van Oranje het na Engeland gevlug. In Nederland het die Bataafse Republiek met Franse steun tot stand gekom.
In die Kaap het die burgers van Graaff-Reinet en Swellendam van die politieke omwenteling gebruik gemaak om in 1795 twee republieke te stig. In Graaff-Reinet het die inwoners vir landdros Maynier verjaag as gevolg van swak plaaslike bestuur en korrupsie. Alhoewel die twee republieke die band met die despotiese en onsimpatieke VOC wou verbreek, wou die burgers hulle nie losmaak van die Nederlandse Staten-generaal nie. Die twee republieke het kortstondig bestaan tot Brittanje die Kaap die eerste keer beset het.
Britse oorheersing
Aanvanklik sou die Britse besetting net ’n tydelike reëling wees om Britse belange teen Frankryk te beskerm. Die strategiese posisie op die seeroete na die Ooste en die uitbreek van die Napoleontiese oorloë het die Britte genoop om teen 1806 die Kaapkolonie finaal te beset. Die Kaap sou nooit weer Hollands wees nie. Die nuwe Britse bewind het weinig van die ou VOC se bestuurstyl verskil. Om die rede was die verhouding tussen die Britse besetters en die Kaapse bevolking van die begin af gespanne.
Dit was aan die begin van die negentiende eeu vir koloniale moondhede soos Brittanje ondenkbaar om selfbeskikkingsreg aan enige Britse kolonie toe te staan. Die Britse goewerneur aan die Kaap het sy outokratiese en selfregerende mag behou en kon op eie gesag proklamasies uitreik. Hy was slegs verantwoordelik aan die Britse Sekretaris van Kolonies.
Die Britte het hul taal- en kultuurstempel op alle lewensterreine probeer afdruk deur ’n imperialistiese verengelsingsbeleid. Daarby was die Britse regering in Kaapstad ver verwyderd van die probleme wat die plattelandse boere op die Oosgrens ondervind het. Die verwydering tussen die staat en sy burgers het spoedig aanleiding gegee tot groter vervreemding tussen die inheemse burgers en die staat. Die meeste burgers het soos vreemdelinge in hul eie land begin voel.
Slawerny as ekonomiese praktyk
Slawerny was destyds ’n algemene arbeidspraktyk en die hoeksteen van die wêreldekonomie. Brittanje het leiding geneem met radikale hervormings wat teen 1834 tot die algehele vrystelling van slawe binne die hele Britse Ryk gelei het.
Ten spyte van die Britse regering se beloftes van vergoeding het die grensboere groot finansiële skade gelei, wat bankrotskappe en skuldprobleme tot gevolg gehad het. Nie die vrystelling van slawe nie, maar die verbreekte beloftes oor vergoeding en die gevolglike finansiële skade was een van die redes van die Groot Trek.
Europese setlaars
As gevolg van die langdurige oorloë in Europa het Europese immigrante reeds tydens die VOC-bewind hulle aan die Kaap gevestig. ’n Paar duisend Duitsers het tussen 1652 en 1795 hulle aan die Kaap gevestig. Die Duitse sendeling Georg Schmidt is in 1737 deur die Morawiese Sendinggenootskap gestuur om die evangelie aan die Khoi-Khoin te verkondig. In 1806 is die naam van die sendingstasie na Genadendal verander. Die Berlynse Sendinggenootskap het ook sendingstasies soos Amandelboom (vandag Williston) gevestig. Na 1800 het ongeveer nog 5000 Duitsers hulle in die Kaap gevestig. Die Britse bewind het die Duitsers veral in die westelike dele van die Kaapkolonie gevestig. Duits-Suidwes-Afrika is in die 1880’s as ’n Duitse kolonie gevestig.
Die beëindiging van die Napoleontiese Oorloë, tesame met die industriële vooruitgang in Brittanje het ’n ernstige werkloosheidskrisis veroorsaak. Om die probleem te oorbrug, het die Britse regering burgers in hul kolonies hervestig. Britse setlaars is gelok deur aan hulle vrye landbougrond in die Oos-Kaap te belowe. Die setlaars moes help om die Engelse leefwyse aan die Kaap te vestig en terselfdertyd ook die Oos-Kaapse grensgebied teen aanvalle van die Xhosa-stamme te verdedig.
Gedurende 1820 het 4000 Britse immigrante in Tafelbaai aangekom. Hulle is in Port Elizabeth, Grahamstad, Oos-Londen en die Albanie-distrik hervestig.
Goeie verhoudinge
Die lewensomstandighede in die grensgebied was uiters moeilik as gevolg van droogtes, siektes, afstande, misdaad en die voortdurende aanvalle van Xhosa-stamme. Ten spyte van die moeilike omstandighede het die setlaars gewasse soos mielies, rog en gars suksesvol verbou. Skaapteelt en wolvervaardiging wat deur hulle in die gebied ingevoer is, sou gaandeweg tot winsgewende bedrywe ontwikkel. Ander setlaars, wat hulle al in Engeland as handelaars en sakemanne bekwaam het, het ’n hupstoot aan die plaaslike handel en ekonomie gegee en die vinnige groei van nuwe nedersettings soos Grahamstad en Port Elizabeth bevorder.
Die grensbewoners was in die omstandighede afhanklik van mekaar se hulp en ondersteuning. Die Britse setlaars en die Hollandse oosgrensboere het uitstekend oor die weg gekom. Die goeie verhouding word ook later gesien, toe die vrederegter Thomas Phillips as verteenwoordiger van die Britse setlaars ’n Bybel as afskeidsgeskenk aan Jacobus Uys tydens die Groot Trek oorhandig het.
Tot 1795 het die VOC die vrye drukpers aan die Kaap verban. Saam met die koms van die Setlaars het koerante soos die Grahamstown Journal ontstaan. Hierdie koerant sou as kommunikasiemiddel ’n belangrike rol speel om die grensbewoners in te lig van internasionale tendense, maar ook aan hulle ’n stem te gee vir eie griewe. Die koerant het van tyd tot tyd berigte in Hollands geplaas en ook Piet Retief se manifes in 1837 gepubliseer.
’n Klein groepie 1820-setlaars het verder noordwaarts na Natal getrek, wat destyds deur Shaka met ’n leër van hoogs opgeleide en gedissiplineerde Zoeloe-krygers geregeer is. Hulle het hulle in Port-Natal (Durban) gevestig. Die Voortrekkers sou later weer met hierdie groep in aanraking kom.
Monumente en erfenisterreine
Britse setlaarsmonument, Grahamstad
Die standbeeld gee erkenning aan die waardevolle bydrae wat die Britse setlaars gelewer het om die Westerse kultuur te verstewig en uit te bou. Soos die Duitse setlaarsmonument word die hegte gesinsbande beklemtoon.
De Posthuys, Kaapstad
De Posthuys was ’n militêre seinpos uit die vroeë Kompanjiestyd en is tans in gerestoureerde vorm in Muizenberg, Kaapstad, te besigtig.
Hoewel daar onder historici, argeoloë en argitekte meningsverskil bestaan oor die presiese datum van oprigting, is almal dit eens dat dit die oudste bewoonde gebou in die land is. Sover vasgestel kan word, is dit in 1673 – dus nog vroeër as die Kasteel – opgerig.
Die moontlikheid het altyd bestaan dat die verversingspos aan Tafelbaai in oorlogstyd van die rugkant, dit wil sê oor land vanuit Valsbaai, aangeval en verower kan word. ’n Bemande sinjaalpos aan die Valsbaaise kus kon dus as ’n wyse voorsorgmaatreël dien. Vandaar sou die Kaap betyds gewaarsku kon word.
Toe daar in 1672 oorlog tussen Brittanje en Frankryk uitbreek, is op 30 Augustus ’n noodvergadering aan die Kaap gehou, ten einde die verdediging van die nedersetting te bespreek en maatreëls in dier voege te tref. Isbrand Goske wat reeds die naam “Fortbouer” verwerf het en onder wie se leiding die bou van die Kasteel so mooi gevorder het, was juis as nuwe goewerneur op pad Kaap toe.
Nog voordat Goske voet aan wal kon sit, het kommissarisse van die Kompanjie na Hout- en Valsbaai vertrek om die geskikte plek vir die oprigting van ’n seinpos te vind. Van daar af sou die owerhede aan die Kaap by wyse van vuur- of vlagseine aangaande die beweging van vreemde skepe ingelig kon word.
Die kommissarisse het hul werk deeglik gedoen, want ’n strategiese plek digby die see en reg onder ’n hoë punt teen die Steenberg, aan die suidwestelike kus van Valsbaai is gekies vir die bou van die seinpos.
Op 27 Januarie 1673 het die boot Goutvinck uit Tafelbaai vertrek en ’n werkspan van nagenoeg twaalf man, bygestaan deur ’n aantal vryburgers uit die omgewing, het aan die begin van Februarie aan die werk gespring. Die Goutvinck het tot 24 April in Valsbaai voor anker gelê – ’n aanduiding dat die werk teen dié tyd (na twaalf weke dus) voltooi was.
De Posthuys (Nederlandse benaming vir wag- of skildwagpos) het bestaan uit ’n klein sentraal-geplaaste vertrek met ’n langwerpige verlengstuk, 6 m breed, aan weerskante. Die mure, 80 cm dink, is van binne en buite gepleister en afgewit. Aan die seekant is ’n breë stoep aangebring – ’n verskynsel wat, hoewel vreemd aan die Hollandse woonhuis, kenmerkend was vir sewentiende-eeuse Hollandse waghuise. Hierdie stoep is die vroegste voorbeeld van ons unieke Kaapse voorstoep. Die vensterrame was van ingevoerde eike-, denne- en kiaathout en die ruite van glas uit die periode 1700-1820. Nog vroeër sou die sogenaamde ruite waarskynlik van olieseildoek vervaardig gewees het. De Posthuys moes in die somer die tierende aanslae van Valsbaai se suidoostewind met sy kastydende sand verduur. ’n Ondersoek na die tipe hout wat as balke gebruik is, dui op die moontlikheid dat die bouers van die eikebome wat Jan van Riebeeck 18-19 jaar tevore by Rondebosch geplant het, gebruik gemaak het.
Met argeologiese opgrawings wat by De Posthuys gedoen is, is daar onder meer twee stuiwermuntstukke (wat in 1680 in Overijsel geslaan is), ’n koperduit uit die jaar 1736, ’n seldsame onderdeel van ’n ou geweer met ’n VOC-merk en porseleinstukke uitgehaal. Opgrawings het veral gebruiksartikels wat uit die middel van die agtiende eeu dateer, opgelewer.
In vredestyd is die gebou onbewoon gelaat, hoewel rondtrekkende veewagters, vissers en vryburgers ongetwyfeld periodiek daar vertoef het. Goewerneur WA van der Stel sou dit as verblyf vir sy persoonlike vissers gebruik het. Die hoeveelheid oorblyfsels van visaardige herkoms dui daarop dat die gebou intensief deur vissers benut is.
In die agtiende eeu is die gebou meermale deur die militêre owerhede gebruik, veral met die oorgang van die Hollandse na die Engelse bewind (1795-1815). In die Slag by Muizenberg (1795) het De Posthuys onder ’n raak kanonskoot deurgeloop.
In die negentiende eeu het De Posthuys sy militêr-strategiese betekenis verloor en die opeenvolgende huurders en eienaars het die aanskyn daarvan sodanig verander dat die gebou sy identiteit en boustyl ingeboet het. Dit het diens gedoen as vissershut, kantien, losieshuis, tolhuis en somervakansiehuis. Tot 1915 het dit militêre eiendom gebly, dog in die vorige honderd jaar is dit uitgehuur. Die vernaamste huurder, JA Stegmann, het dit van ongeveer 1880 tot 1912 tot sy beskikking gehad. Hy het in Claremont gewoon en in dié tydperk het sy gesin De Posthuys as vakansiehuis gebruik. Hy het die naam “Stegmann’s Rus” aan die huis gegee. In 1915 is die eiendom aan sir JB Robinson verkoop. Hy het tot 1917 daarin gewoon en toe hy in dié jaar na Wynberg verhuis, het hy De Posthuys as vakansiehuis behou.
In 1929 is die eiendom aan die heer W Leon verkoop. Hy het ingrypende veranderinge aangebring en onder meer die rietdak deur sink vervang.
In 1969 is Stegmann’s Rus deur ’n filiaal van Anglo American Korporasie van Suid-Afrika vir ontwikkelingsdoeleindes aangekoop. Danksy intensiewe historiese, argeologiese en argitektoniese navorsing, is die kultuurhistoriese waarde van die gebou bo alle twyfel vasgestel en is besluit om dit te restoureer. Die werk, onder leiding van die Kaapstadse argitek Dirk Visser, bygestaan deur die historikus Marian Robertson en die Stellenbosse historiese argeoloog HN Vos, het in 1979 ’n aanvang geneem.
Die gerestoureerde De Posthuys het op 15 September 1982 amptelik deur die toenmalige aangewese ondervoorsitter van Anglo American Korporasie, die heer Nicholas Oppenheimer, geopen en vir veilige bewaring namens die SA nasie aan die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede oorhandig.
Dias-kruise
.jpg)
Op 12 Maart 1488 het Bartolomeu Dias by Kwaaihoek tussen Boesmansriviermond en Boknes ’n kruis geplant. Die Dias-kruis by Kwaaihoek kan as die oudste monument in Suid-Afrika beskou word. Brokstukke van die kruis is in 1938 deur Eric Axelson gevind, wat die oorspronklike kruis gerestoureer het. Dias het op sy terugvaart ook kruise geplant by Mosselbaai, Kaappunt en Lüderitz. Die kruise dien as simbool en baken van die Christendom en die Westerse beskawing.
Die Drosdy, Swellendam
Een van die bekende historiese geboue in Suid-Afrika, die Drosdy te Swellendam, is in 1747 voltooi. Dit is die enigste van die agtiende-eeuse drosdye wat nog bestaan.
Die Drosdy is aanvanklik T-vormig gebou met ’n noordwestelike front. Dit het ook ’n baie groot tuin gehad. Vandag staan vyf blokke huise daarop. Die eerste afbeelding van die Drosdy is in 1776 deur ene Schumacher gemaak. ’n Latere skets wat deur William Burchell, die bekende plantkundige, in 1815 gemaak is, toon dat die oorspronklike T-vormige huis toe reeds grootliks herbou is. Daar is naamlik ’n L-vormige deel aan die T-vorm vasgebou, sodat daar vandag min of meer ’n simmetriese U-vormige gebou staan waarvan die middelgedeelte ’n dubbelry vertrekke vorm. Die aanduiding is dat hierdie aanbouing teen ongeveer 1830 aangebring is. Vandag sien die Drosdy wesenlik uit soos dit in 1815 gelyk het. Die vernaamste verskil is dat die drie frontgewels verwyder en in wolwe-ente verander is, waarskynlik in die jare 1870–1880.
Geskiedenis is in die Drosdy gemaak toe die inwoners van hierdie landdrosdistrik op 17 Junie 1795 ’n nuwe, sogenaamd vrye republiek met middelpunt Swellendam uitgeroep het.
Die Swellendammers se nuutgevonde vryheid was egter van korte duur, aangesien die Britse bewind ongeveer drie maande later in die Kaap van krag geword het.
Baie belangrike besoekers het die Drosdy van tyd tot tyd besoek en ook daar tuisgegaan. ’n Baie interessante besoeker was doktor Hendrik Swellengrebel, seun van die goewerneur na wie Swellendam vernoem is. Hy is in die Kaap gebore, maar het sy opleiding in Holland ontvang, waar hy uiteindelik ook gebly het. In 1776 het hy egter besoek aan die Kaap gebring. Tydens sy besoek aan Swellendam het hy ’n tekening daarvan deur Schumacher laat maak. Hierdie skets is nog steeds in besit van die Swellengrebel-familie. Ander vername besoekers aan die Drosdy was Andrew en lady Anne Barnard; doktor Lichtenstein, wat ’n volledige joernaal oor sy besoek aan Swellendam geskryf het; die bekende William Burchell wat, soos reeds genoem, in 1815 ’n baie volledige skets van die Drosdy en omgewing gemaak het, en nog vele ander. Kommissaris De Mist, ook ’n besoeker aan die Drosdy, het tydens sy besoek aan die Kaap ook gereël dat ’n spesiale seël vir die Drosdy gemaak word.
Landdros H Rivers was die laaste landdros wat in die Drosdy gewoon het. Hy is in 1825 as landdros aangestel, maar in 1828 is die stelsel van Landdros en Heemrade afgeskaf. Die Drosdy het in 1845 in private besit gekom tot dit deur Daniel de Bruin gekoop is. Tien jaar later is die eiendom deur PG Steyn gekoop en dit het in die besit van die Steynfamilie gebly tot in 1939 toe dit deur die Staat oorgeneem is. President MT Steyn, wat ’n kleinseun van PG Steyn was, het die Drosdy kort na afloop van die Tweede Vryheidsoorlog besoek.
Na die oorname deur die Staat in 1939 is die vernaamste verandering wat aan die huis aangebring is, die vervanging van ’n veranda voor die huis deur ’n prieel. Die Drosdy-museum is in 1943 geopen. Die museum bestaan uit die Drosdy plus enkele ander geboue wat as een van die treffendste argitektoniese komplekse in die land beskou kan word. Die gerestoureerde wynkelder vertoon van die beste pleisterwerk wat in Swellendam te sien is. Hierdie geboutjies is waarskynlik kort na 1830 opgerig.
Behalwe dat die gebou ’n goeie voorbeeld van die Kaapse boukuns is, huisves die Drosdy ’n uitstekende versameling Kaapse, plattelandse meubels. Hierdie meubels het ’n oorwegend konserwatiewe styl en word gekenmerk deur die reguit, neo-klassieke lyne. ’n Besondere eienskap van die huis is die beskilderde sitkamervloer wat uit ’n tyd voor 1798 dateer. Die kombuis het ’n grondvloer wat gereeld met beesmis gesmeer word, terwyl een van die ander vertrekke weer ’n perskepitvloer het. Die ou brandkas kom uit die dae toe die Drosdy deur die landdros en heemrade gebruik is.
Die Drosdy kan met reg beskou word as ’n belangrike koppeling met die vroeë Kaapse geskiedenis.
Die Koetsiershuis, Stellenbosch
In die noordwestelike hoek van Die Braak staan die bekoorlike rietdak-koetsiershuis wat as een van die oudste huisies op Stellenbosch beskou word. Oor die huisie se oprigtingsgeskiedenis bestaan geen volkome duidelikheid nie. Sedert 1770 het Christiaan Krijnauw die stuk grond waarop onder meer die huisie staan, as sy eiendom beskou. In 1786 is die betrokke stuk grond, anderhalwe hektaar groot, aan HL Bletterman, landdros van die dorp, toegeken. Die daaropvolgende jaar het hy die grond aan ene Martin Beyleveld verkoop, wat die hele stuk grond in erwe laat verdeel het. Een van die erwe is in 1792 aan Johann Georg Lankshoff, ’n kleremaker, verkoop. Kort daarna het Lankshoff die nou bekende koetsiershuisie daar opgerig.
Daar word beweer dat die sjarmante huisie se naam ontleen is aan die feit dat dit aan die ou wapad na Kaapstad geleë was en ’n tyd lank as koets-terminus gebruik is. Die bewering is waarskynlik ’n mite, aangesien geen grondige bewyse daarvoor bestaan nie. Ander weer beweer dat die gewelfde poort wat langs die huisie was, as koetsingang gedien het; vandaar die naam. Ook dié bewering is foutief. Die aanneemlikste verklaring vir die naam is dat ’n koetsier in die negentiende eeu ’n tyd lank daar gewoon het. Wat wel waar is, is dat die huisie een van die oudste geboue op Stellenbosch is, en, foutiewe benaming al dan nie, dit doen geen afbreuk aan sy bekoorlikheid nie. Inteendeel, dit verleen aan die geboutjie ’n sekere romantiese geheimsinnigheid.
Die historiese betekenis van die gebou is argitektonies van aard: dit is ’n kombinasie van fatsoenlikheid, prag en eweredigheid. Die huisie is volgens die ongewone, geslote, saamgedrukte H-plan gebou. Die twee rye kamers weerskante is met ’n sentrale kamer van volle lengte onder een dak met ’n effens breër oorspanning aan mekaar verbind. Dit is voorsien van ’n reuse kaggel om die rustige atmosfeer te bewaar. Die binnedeure was ook uitsonderlik van aard, met die breë panele en twee tot drie ligte gegote dwarslyste en riemskarniere. Aan die buitekant is sierlike holbolsygewels, dakvensters en ’n dakgeweltjie, ook wolwegeweltjie genoem, bokant die voordeur, wat een van die weiniges van sy soort in Wes-Kaapland is wat bewaar gebly het.
Met die verloop van tyd het die geboutjie vervalle geraak. In 1959 het professor Erika Theron, toe burgemeesteres van Stellenbosch, die geboutjie, wat in ’n gevorderde staat van verval was, van sloping gered. Die munisipaliteit het die geboutjie aangekoop en fondse vir die restourasie ingesamel, onder meer deur ’n omvattende uitstalling van foto’s van Stellenbosch, wat toe vir die eerste keer byeengebring en gekodifiseer is. Aanvanklik het die munisipaliteit beoog om die gerestoureerde geboutjie as jeugherberg in te rig. Daarvan het niks tereg gekom nie.
Met die herstelwerk is daarin geslaag om die oorspronklike boustyl te behou. ’n Geelhoutvloer is gelê – maar om die gebou as kerksaal te kan gebruik, is die binnemure wat die vertrekkies verdeel het, verwyder.
Op 18 Maart 1966 is die huisie op grond van sy argitektoniese meriete en sy geografiese ligging aan Die Braak, wat toe reeds amptelik ’n historiese baken was, tot historiese monument verklaar. Op die bronsplaat wat die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede buite die geboutjie aangebring het, staan die inskripsie:
KOETSIERSHUIS
Die grond waarop hierdie gebou staan, was sedert 1770 agtereenvolgens die eiendom van Christiaan Krijnauw, landdros Bletterman en Martin Beyleveld. In 1792 is die betrokke gedeelte gekoop deur Johann Georg Lankshoff, wat blykbaar hierdie huis opgerig het. Die naam “koetsiershuis” het waarskynlik ontstaan omdat dit in die negentiende eeu ’n tyd lank deur die koetsier van ’n poskoets bewoon is.
Die Strooidakkerk, Paarl
Die historiese kruiskerk met sy strooidak aan die Paarlse hoofstraat is die oudste kerkgebou van die Ned. Geref. Kerk wat nog in die RSA in gebruik is.
Die gemeente van die Paarl (afhanklik Drakenstein genoem) is reeds in 1691 gevestig. In 1720 het die gemeente sy eerste volwaardige kerkgebou ingewy. Hierdie kerkgebou het tot April 1805 diens gedoen – 85 jaar lank dus. Deur hierdie periode het ’n aantal bekende predikante die Woord hier bedien, onder andere dominees PA van Aken, Salomon van Echten, Petrus van der Spuij en Robert Aling. Die Voortrekkerleiers Pieter Retief, Sarel Cilliers en Louis Tregardt was onder die talle dopelinge wat in dié ou kerkie, 24 m lank en 12 m breed, die sakrament ontvang het.
.jpg){kind=link}
In 1799 het die kerkraad tot die oprigting van ’n nuwe kerkgebou besluit en terselfdertyd onderneem om self vir die befondsing van die projek in te staan. Die ywerige dominee Aling het die gemeente op roerende wyse opgeroep om tot die boufonds by te dra. Danksy die intensiewe huiskollekte wat deur die owerheid goedgekeur en deur diakens Jacobus Marais en Johannes Minnaar van stapel gestuur is, kon daar reeds vroeg in die volgende jaar bekend gemaak word dat 39 029 gulde, 50 slawe vir een maand se diens, drie messelaars vir ’n vasgestelde werktyd, 22 vragte riet en 23 transportwagtogte gekontroleer is.
Die gebou sou “in ene kruisgedaante” met ’n binnewerk van 30 m by 11 m opgerig word. Dominee Aling het persoonlik met die bekende agtiende-eeuse argitek, LM Thibault, onderhandel, dog hom met die oog op besparing versoek om slegs ’n “uitwending” plan te teken. Die kerkraad het self ’n bou-opsigter, ene Petrus Jordaan, aangestel.
Dit was aanvanklik die plan om geelhoutbalke per boot van Mosselbaai te laat kom, maar nadat geblyk het dat dit te duur sou wees, is ander balke in Kaapstad aangekoop. Aangesien die gebou so hoog en breed sou wees, het argitek Thibault voorgestel dat dit verleng sou vernou en van meer pilare voorsien moet word. Die kerkraad het egter bevind dat ’n “menigte van pijlaren” sou veroorsaak dat sommige kerkgangers nie die preekstoel sou sien nie en gevolglik is van die plan en Thibault se dienste afsien. ’n Geskil in verband met laasgenoemde se rekening het daarop uitgeloop dat die kerkraad die bedrag van 200 riksdaalders aan Thibault moes oorbetaal.
In die jaar 1800 is die geliefde dominee Van Aken, yweraar vir die kerkbouprogram, oorlede en toe die kerkraad verder verneem dat die koste van hout gestyg het, is die werk ’n paar maande gestaak. Spoedig is die spanpoging egter hervat. Reëlings is getref rakende die maak van bakstene en die vervoer van dekstrooi. Daar is selfs ooreenkomste met Paarliete aangegaan in verband met die huisvesting en voedsel vir ambagsmanne, handlangers en slawe. (Uit ’n Bolandse boere-oogpunt is dit insiggewend dat slaweambagsmanne en gewone handlangers onderskeidelik twee en drie “bierglazen” wyn, benewens voedsel, op gesette tye per dag moes ontvang.)
Thibault se bouplan is deur dié van mejuffrou Georg Conrad Küchler vervang. Küchler het ook onderneem om die werk vir 50 000 riksdaalders te voltooi. Die here CH Niehaus en Johan Meyer het vir hom as borge geteken.
Teen die einde van 1802 was die kerkgebou sover voltooi dat die kerkraad dit deur kundige boumeesters uit Kaapstad kon laat inspekteer. Küchler moes enkele veranderinge en versterkings aanbring. Origens is besluit om die gebou van ’n steen- in plaas van kleivloer te voorsien. Voorlopig is om finansiële redes die soldering uitgestel.
Met die voltooiing van die kerk, kon die preekstoel nou uit die ou kerk oorgebring word – ’n taak wat deur meulenaar Bart Louw tee 15 riksdaalders onderneem is.
Die oprigting van die kerkgebou het vyf jaar in beslag geneem. Van binne is dit treffend en indrukwekkend vanweë die eenvoud en soberheid wat dit uitstraal. Aan die westergewel is die ou spreuk sol justiliae illustra nos aangebring.
Die inwyding van die “Paarlsche kerk” is op 28 April 1805 deur dominee JP Serrurier, emeritus-leraar van die gemeente Kaapstad, waargeneem. Op die Maandag na die inwyding van die nuwe kerk is die oue per openbare veiling van die hand gesit.
Deur die afgelope nagenoeg 180 jaar het die Strooidakkerk weinige veranderinge ondergaan. In 1824 is dit van ’n solder en twee galerye voorsien. In 1838 is die nuwe preekstoel, ’n skenking van mejuffrou MM Krynauw, in gebruik geneem. Die koperpen of -kapstok waaraan dominee GWA van der Lingen sy muts gehang het, is nog daar te sien. In 1852 is die gebou vergroot en van ’n konsistorie voorsien. In 1878 is nuwe kerkbanke, in 1872 lamplig en in 1882 ’n galery in die oostervleuel – waarop die orrel geïnstalleer is –aangebring.
Soos dit tans daar staan, met sy netjiese strooidak, wit mure, omring van sipres- en eikebome, straal die ou gebou ’n ou-wêreldse, landelike sjarme en statigheid uit. Hiertoe lewer die omringende kerkhof met sy grafkelders ’n wesenlike bydrae.
Die kerkhistoriese betekenis van die Strooidakkerk bestaan ook daarin dat sommige van ons land se voorste geestelike leiers as predikante in hierdie gemeente gestaan het. In meer as een geval het hul invloed tot ver buite die gemeentegrense en buite hul eie tyd heen gestrek.
Die Strooidakkerk het ook ’n unieke bydrae tot die Suid-Afrikaanse kerkmusiek en- sang gelewer. Van die beroemdstes onder ons eertydse orreliste het die orrels van die Strooidakkerk bespeel, gemeentesang gelei, orrellesse gegee en koor- en orreluitvoerings gelewer en sodoende ’n unieke kerkmusiektradisie geskep. Pieter Hugo was tien jaar lank ’n “goeie orrelis”. Tussen die jare 1847–1875 het die heer JS de Villiers (Jan Orrelis) wye bekendheid verwerf, onder meer in 1887 as orrelis aangestel. Veertien jaar lank het hy die kerksang en -musiek bevorder. Deur sy orreluitvoerings en dié van sy begaafde seun, PK, is die Paarlse gemeente en gemeenskap sterk musiekbewus gemaak. In die Strooidakkerk is Rocco de Villiers se bekende Koraalboek en geestelike kantate gebore. ’n Geëerde orrelis was AC van Velden, wat die kerkkoor as permanente instelling gevestig het, terwyl dit voorheen slegs by besonderse geleenthede opgetree het.
Die Strooidakkerk van die Paarl, waarvan die 175e bestaanjaar op luisterryke wyse in 1980 gevier is, neem ’n unieke plek onder ons nasionale gedenkwaardighede in. Kerkhistories en argitektonies is dit ’n ligbaken op die pad van ons Afrikaner volkswording en geestesgroei.
Duitse setlaarsmonument, Oos-Londen
Die monument herdenk die bydrae wat die Duitse pioniers gelewer het. Die eenheid van die Duitse gesin as die hoeksteen van beskawing word deur die monument beklemtoon. Die beeld is op 10 Oktober 1960 deur CR Swart onthul.
Groote Kerk, Kaapstad
Met die koms van Jan van Riebeeck en sy mense in April 1652 om aan die Kaap die Goeie Hoop vir die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie se skepe ’n verversingspos te stig, word daar aan ons Suiderstrand ’n loot van die lewenskragtige en toe reeds gelouterde Kerk van die Hervorming in Nederland geplant. Daar verloop egter ruim ’n halfeeu voordat die gemeente wat met verloop van tyd hier gegroei het, op Sondag 6 Januarie 1704 sy eerste werklike kerkgebou in gebruik kan neem. Hierdie eenvoudige, maar mooi agtkantige gebou is opgerig op die verlate onderste gedeelte van Kompanjiestuin wat al in Desember 1677 deur kommandeur Joan Bax en sy Raad vir die aanlê van ’n begraafplaas – en toe later vir ’n “behoorlyck proper kerckje” – aangewys is.
Die gebou het nie die gewone kruisvorm gehad wat in ons land so gewild sou word nie, want in dié geval is die arms van die Griekse kruis deur skuins dwarsmure verbind, sodat ’n gedeelte van elkeen van die vier oop hoeke gevul is. Dit is op die patroon van die sewentiende-eeuse “preekkerke” gebou, waarin die grondplan óm ‘n middelpunt ontwerp is. Omdat die toring destyds nie óp die gebou nie, maar daar teenaan opgerig is, het dit die sloping van die eerste ou kerk oorleef.
Verskeie uitbreidings ten spyt, kon die beskikbare ruimte in die kerk mettertyd nie meer in die behoefte van die groeiende gemeente voorsien nie. Toe dit dus teen 1779 blyk dat die gedurige “swart leckagie” in die gebou die houtwerk bedreig, besluit die kerkraad om in plaas van slegs grootskaalse herstelwerk daaraan te laat doen, dit aanmerklik te vergroot. Deurdat hierdie vergroting, wat in 1781 voltooi is, in die uitbouing van die vier half-oop hoeke bestaan het, bly die kruisvorm van die skuins dak behoue, maar origens neem die kerk toe die vorm van ’n vierkant aan met plat dakke op die nuwe aanbousels.
Na meer as 84 jaar begin die mooi ou preekstoel ook tekens van verrotting en wurmbesmetting toon, met die gevolg dat die kerkraad dit in Augustus 1788 aan die Kompanjie se knap en die later so gevierde beeldhouer Anton Anreith, opdra om ’n nuwe te maak. Terwyl Anreith die beeldhouwerk tot volle bevrediging van die kerkraad uitvoer, doen die Kompanjie se baastimmerman, JJ Graaff, die houtwerk, en op 29 November 1789 lewer dominee JP Serrurier as oudste leraar van die gemeente, die eerste preek van die nuwe kansel af, wat vandag nog die bewondering van baie uitlok.
Sedert 1816 het veral die platte van die uitgeboude hoeke van die ou kerk meermale groot uitgawes aan herstelwerk geverg en algaande ook steeds groter kommer gewek … en toe stort daar tydens ’n oggenddiens in Februarie 1835, tot die ontsteltenis van baie kerkgangers, ’n stuk pleistering van die kapiteel van een van die vier groot pilare af!
Nadat daar lank bespiegel en geredeneer is oor die moontlikheid of die eerbiedwaardige ou gebou heeltemal gesloop en deur ’n nuwe vervang moet word, volg die besluit om die dak te vervang en terselfdertyd die kerk van binne – alles volgens die planne van luitenant-kolonel Robert Thomson, bevelvoerder van die Royal Engineers – so te laat verander dat dit met etlike honderde sitplekke vergroot kan word. Toe daar geen bevredigende tenders inkom nie, maak die kerkraad hom gereed om, onder toesig van die bekende argitek en bouer Herman Schutte, self te laat bou. Heel gou stel Schutte verskeie wysigings in die planne voor. Deur die vloer van die gebou een meter hoër te maak, sal die kerk nie alleen binne droër en gesonder wees nie, maar ook met sy treffende uiterlike voorkoms tussen die hoë openbare geboue in die omgewing baie beter vertoon. Nóg belangriker egter was die verandering van die dak.
Toe die dak afgegooi is en Schutte, saam met die goewermentsargitek, John Skirrow, die mure en fondamente deeglik kon ondersoek, blyk dit dat die ou mure en fondamente vir die beoogde herbou van die kerk geheel en al ongeskik is. Begin November 1836 het die kerkraad dus geen ander keuse as om te besluit dat die hele gebou, behalwe die toring en die konsistoriekamer, gesloop moet word nie!
Die planne vir die nuwe gebou word deur Skirrow en Schutte opgestel en die bouwerk staan onder Schutte se toesig, terwyl LF Anhuyser vir die timmerwerk verantwoordelik is. Op ’n dag ná, word die fondamentstene vir die nuwe kerk 136 jaar na dié van die oue, op 27 Desember 1836 gelê. In Mei 1837 moet daar oor die plafon besluit word. Vandag nog verkondig die indrukwekkende gewelf – met sy breë spanning sonder kolomme om dit te stut en sy mooi gestukadoorde rosette waar die kroonlugters hang – die kundige vaardigheid van die ou argitek-bouer wat byna hartstogtelik vir ’n gepleisterde plafon, as baie duursamer en sierliker as een van plank gepleit word.
Nadat die Gereformeerdes sedert einde Augustus 1835 hul godsdiensoefeninge in die Lutherse kerk in Strandstraat gehou het, is hul reikhalsende verlange om weer in ’n kerk te aanbid, met die inwyding van die nuwe gebou op 31 Januarie 1841 vervul. Sedert die uiteindelike voltooiing van die kerkgebou in Breestraat en die inwyding daarvan in Oktober 1847, raak die een aan die Heerengracht mettertyd as die Groote Kerk en die ander een as die Tweede, die Nieuwe of ook die Bovenkerk bekend.
Nog voordat die ou kerkgebou afgebreek is, moes die grafkelders onder die vloer daarvan, opgevul word. Daarin is weggelê verskeie gesagvoerders uit die tyd van die VOIK, ’n Britse goewerneur uit Oos-Indië en ook ’n hele aantal ander manne van rang en stand, sowel as talle gewone burgers en burgeresse uit die ou Kaapse samelewing, saam met hul kinders. Daarby kom die grafmonumente – waarvan die swierige stellig dié van goewerneur Simon van der Stel uit 1712 was – wat indertyd teen die mure in die kerk aangebring is. Hulle is blykbaar met die vergroting van die gebou teen 1870 verwyder, en tot dusver is slegs twee teruggevind. Gelukkig pryk ’n klompie van die historiese wapenskilde of rouborde wat vroeër in die begrafnisstoete, veral van vername manne, saamgedra en daarna in die kerk gehang is, vandag weer teen die mure onder die galerye.
Nadat die derde orrel van die ou kerk – ’n geskenk van die welgestelde handelaar Jan Hoets in 1826 – in telkens vergrote en verbeterde vorm nog gedurende meer as ’n eeu ook in die nuwe gebou diens gelewer het, word die huidige orrel begin Desember 1957 in gebruik geneem. Hierdie pragtige instrument, wat al die grootste kerkorrel in die suidelike halfrond genome is, speel ook in die ou Moederstad se musieklewe ’n vername rol.
Die klok wat vandag nog in die toring hang, en wat al sy aandeel in talle historiese plegtighede gehad het, dra die monogram van die VOIK (VOC) en is in 1726 deur JA de Grave in Amsterdam gegiet. Langs die grote hang daar ook ’n kleiner een, wat in 1810 deur Thomas Mears in Londen gemaak is.
Van onskatbare waarde is die kerksilwer wat in die Groote Kerk bewaar word. So is daar die twee klein gegraveerde Nagmaalbekers met deksels wat die kerkraad reeds in 1669 deur “daniel de silversmit” – Daniel Echt, ’n Sweed van geboorte – laat maak het. Hulle is onder die heel oudste bekende stukke Kaapse silwer – terwyl daar ook twee inkkokers is wat Matthias Lötter in 1737 vervaardig het. Die mooi doopbak waaruit duisende lede van agt of meer geslagte Kaapse kinders en andere gedoop is, is een van die weinige egte stukke wat van die kunsvaardigheid van die vroeë Kaapse silwersmid Johann Hasse getuig. Saam met die koperstander, is dit in 1752 deur ’n gesiene dame aan die kerk geskenk.
Op die plek waar die Groote Kerk staan, word die Here God dus nou al meer as 280 jaar lank aanbid. Vir geslagte van gelowige kerkgangers is die plek deur ’n ryke skat van gewaarwordinge en herinneringe ook van geestelike ervaringe geheilig, en vir die Afrikaners van Kaapstad was die kerk aan die Heerengracht – later Adderleystraat – nog altyd ’n waardige beliggaming van die Kerk van hul vaders en ’n helder ligbaken langs hul dikwels moeilike pad vorentoe.
Hugenote-monument, Franschhoek
Die herroeping van die Edik van Nantes in 1685 en die daaropvolgende vervolging van die Protestante het daartoe gelei dat ongeveer 200 Franse gesinne hulle aan die Kaap gevestig het. Die Hugenote was, soos die Hollandse koloniste, Calviniste – maar in ’n sterker graad.
Die godsvertroue in ’n almagtige, liefdevolle Vader, wat een van die wesenskenmerke van die Afrikaner se geloof vorm, is deur die Hugenote versterk.
Vandag staan daar in Franschhoek dié indrukwekkende monument ter ere van ons Hugenote-stamouers en hulle aandeel in die volkswording van die Afrikaner.
Op 11 Desember 1936 is op ’n vergadering, wat onder voorsitterskap van senator FS Malan in Kaapstad plaasgevind het, besluit om in 1938 ’n groot herdenkingsfees te hou om die vestiging van die Franse Hugenote aan die Kaap 250 jaar tevore te herdenk. Terselfdertyd het die vergadering besluit dat ’n monument vir die Hugenote opgerig sou word om hulde te bring aan hulle veelseggende bydraes op godsdienstige, kulturele, sosiale en politieke gebied.
Nadat verskeie ontwerpe vir die monument ontvang is, het die komitee besluit om ’n ontwerp van die bekende beeldhouer Coert Steynberg, van Pretoria, met ’n ontwerp van meneer JC Jongens, ’n Nederlandse argitek van Kaapstad, te kombineer. Die sentrale motief van die monument sou bestaan uit ’n vrouefiguur met die aardbol onder haar voete (mnr. Steynberg se ontwerp), terwyl meneer Jongens se ontwerp van ’n suilegalery, ’n paar lugboë en ’n watervywer as agtergrond en voorgrond sou dien.
Die hele monument is in Paarlse graniet uitgevoer onder toesig van die Kaapstadse argitek CP Walgate. Die bouwerk is aan die firma JR McKillop, van Kaapstad, opgedra, terwyl die sentrale vrouefiguur deur Coert Steynberg self uitgebeitel is.
Die monument is teen die agtergrond van die Drakensteinberge opgerig op ongeveer vier hektaar grond wat geleë is aan die bopunt van Hugenoteweg, die hoofstraat van Franschhoek. Die monument het ongeveer £18 000 (R36 000) gekos.
Die monument, wat in 1947 voltooi is, is op 12 April 1948 ingewy. Die hoofspreker by dié geleentheid was dr AJ van der Merwe, Moderator van die Ned. Geref. Kerk in Kaapland. Die monument is deur ’n direkte afstammeling van die Hugenote-voorvaders, die 82-jarige Hester Beatrix Hugo (tant Hessie), die oudste dame op Franschhoek, onthul.
Die Hugenote-monument is om sy simboliese betekenis een van die belangrikste monumente in Suid-Afrika. Die vrouefiguur is eerstens die verpersoonliking van veral die gees van godsdiens- en gewetensvryheid van die Franse Hugenote. Dit word deur die Bybel in haar regterhand, en die verbreekte ketting in haar linkerhand, aangetoon. Tweedens versinnebeeld die vrouefiguur die vlug, in geestelike sin, van die vrygeworde Hugenote-gees na Suid-Afrika. Sy staan bo-op die aardbol van Frankryk, en haar blik is gerig op ’n grootste visioen van komende dinge in die verre toekoms. Op haar kleed is die patroon van die nasionale blom van Frankryk, die Franse lelie. Dit simboliseer die feit dat Frankryk baie van sy seuns en dogters verloor het toe hulle uit die land gevlug het. Op die see, ten weste van die reliëfkaart van Afrika, is ’n reliëfmodel van een van die skepies waarmee die Hugenote na die suidpunt van Afrika gereis het. In die suidhoek, waar hulle hul gevestig het, is die simbole van hulle godsdiens (die Bybel), kuns en kultuur (die harp), land- en wynbou (die koringgerf en druiwestok) en nywerheid (die spinwiel) te sien. Op die gedenkrol onderaan staan die jaartal 1688, wat die koms van die eerste Hugenote aandui, en op die voetstuk staan DIE HUGENOTE.
Die bouwerk wat as agtergrond en voorgrond van die monument dien, bestaan uit die volgende: drie magtige lugboë wat deur vier slanke pilare van 12 m hoog gevorm word en die sinnebeeld is van die goddelike Drie-eenheid; die middelste boog wat deur ’n son en ’n kruis bekroon word en die Christelike geloof en Son van Geregtigheid voorstel, ’n suilegalery in die vorm van ’n halfsirkel, en op die voorgrond ’n vywer van 12 m by 18 m met waterlelies. Die watervywer en die suilegang is albei simbolies van ongestoorde gemoedsrus en sielevreugde ná veel stryd en woeling.
Kasteel de Goede Hoop, Kaapstad
Gedurende die tydperk tussen 1666 en 1679 is die tydelike fort omskep tot Die Kasteel wat vandag die oudste bewaarde gebou in Suid-Afrika is. Die Kasteel De Goede Hoop was beplan as ’n halfwegstasie, maar het die hoeksteen geword vir die vestiging van die Westerse beskawing in Afrika.
Koopmans-De Wet Huis, Kaapstad
Wanneer ’n mens in Strandstraat, Kaapstad, af beweeg en jy kom by die wit dubbelverdiepinghuis met sy indrukwekkende neo-klassistiese styl, kan jy nie anders as om vir ’n paar oomblikke na die geskiedenis teruggevoer te word nie. Die Koopmans-De Wet-huis staan hier rustig en statig, selfs uitdagend, teenoor die toringblokke wat hom aan alle kante omring – ’n kultuurerfenis, ’n Afrikanerbaken wat sy plek aan niks en niemand afstaan nie. Vandag herinner hierdie praggebou ons nie alleen aan vervloë dae in Kaapstad nie, maar ook aan ’n Afrikanervrou wat onuitwisbare spore in die Afrikanergeskiedenis nagelaat het.
Maria Margaretha de Wet is op 18 Maart 1834 in Kaapstad gebore in die huis wat vannag as die Koopmans-De Wet-museum bekend staan. Op dertigjarige leeftyd het Marie de Wet met Johan Christoffel Koopmans in die huwelik getree. Hy was ’n Hollander wat in 1857 na die Kaap gekom het. Ongelukkig is ’n baie gelukkige huwelik na 15 jaar beëindig toe Johan Koopmans oorlede is. Marie Koopmans-De Wet het kinderloos agtergebly. Na haar man se oorlye het sy en haar jonger suster, Margaretha, tot hul afsterwe in hul ouerhuis bly woon.
In haar lewe het Marie Koopmans-De Wet seker die bekendste vrou in Kaapstad geword. Sy het ’n baie goeie opvoeding ontvang en het ’n besondere talent vir die aanleer van tale gehad, sodat sy Frans en Duits goed kon bemeester en later selfs ook Italiaans aangeleer het. As intelligente en talentvolle mens, het sy ’n leidende rol in die sosiale lewe in die vroeë jare van die Kaap gespeel. Die salon van mevrou Koopmans-De Wet, geskoei op die beste voorbeeld van Europa, was mettertyd tot ver buite die grense van haar vaderland bekend. Reisigers na die Kaap het hulle gelukkig geag as hulle ’n besoek aan mevrou Koopmans kon bring. So het sy persone uit die hoogste sosiale lae ontvang en was daar gereeld buitelandse konsuls, regters, ministers, parlementslede, predikante en professore wat besoek by die bekende huis afgelê het. Die presidente van die Boererepublieke, soos Brand, Reitz, Kruger en Steyn was haar persoonlike vriende.
Vir die Afrikaner is dit egter die besondere Afrikanerskap van hierdie merkwaardige vrou wat die meeste beïndruk. Selde het ’n vrou in die openbare lewe die saak van die Afrikaner met soveel oorgawe en toewyding gedien.
Dit was veral in verband met haar ondersteuning van die Boere in die Tweede Vryheidsoorlog dat Marie Koopmans-De Wet haar plek in die Afrikanergeskiedenis verewig het. Aanvanklik het sy haar beywer om die oorlog te verhoed en later om vrede gesluit te kry. Met die oorlog ’n voldonge feit, het sy egter geen steen onaangeroer gelaat om hulp te verleen veral aan vroue en kinders in die konsentrasiekampe en die krysgevangenes in die gevangenekampe nie.
Haar huis het ’n depot van allerlei middele geword wat van vredeskomitees en belangstellendes na haar gekanaliseer is om dit by die lydende Boere te kry. So het sy honderde kratte voedsel, medisyne, klerasie en nog wat uit haar huis na die oorlogsfront versend. Deur haar onverbloemde ondersteuning van die Boeremagte, het sy haar die gramskap van die Britse regering in die Kaap op die hals gehaal. Dit het haar egter in geen stadium afgeskrik om te doen wat sy as haar plig beskou het nie. Die aktiewe en kragdadige ondersteuning van die Republikeinse magte uit die hartjie van die Britse domein in Suid-Afrika, Kaapstad, is inderdaad ’n merkwaardige stukkie geskiedenis.
Marie Koopmans-De Wet is op 2 Augustus 1906 in Kaapstad oorlede. Sy en haar suster het die huis en al hulle besittings aan die volk van Suid-Afrika bemaak, en danksy hierdie gulle gebaar, is die Koopmans-De Wet-huis in 1913 gerestoureer en tot museum verklaar.
Die oorspronklike huis was vermoedelik die gewone Kaapstadse woning uit die agtiende eeu – ’n enkelverdiepinggebou met ’n rietdak. Sedertdien is heelwat veranderinge egter aan die huis aangebring. Die vernaamste verfraaiing van die huis is waarskynlik tussen 1783 en 1789 deur die bekende argitek LM Thibault aangebring. Hy het die huidige front ontwerp en het waarskynlik ook die heel voorstuk van die huis aangebou, naamlik die sit- en eetkamer en die portaal op die onderste verdieping, en die twee slaapkamers en kleedkamertjie daarbo. Die treffende eienskap van die vooraansig is die vier gegroefde muurpilasters, die panele tussen die boonste en onderste vensters en die geweldriehoek van drie vensters in plaas van een oordek. Die meeste van die binnehoutwerk is van greinhout. Die kosyne en style van die deure sowel as die vloere en balke is van kiaat. Die binneste muurskilderye dateer waarskynlik uit ongeveer 1780, vermoedelik deur die Duitse kunstenaar Hartmann.
Vandag kan van die mooiste Kaapse meubels in die Koopmans-De Wet-museum gesien word. Die kosbare en smaakvolle meubels in die huis bekoor nie alleen die besoeker nie, maar dwing ook by hom bewondering af vir die besondere vrou wat toegesien het dat dit vir die nageslag bewaar sal bly.
Die Koopmans-De Wet-huis is een van die mooiste museums in Suid-Afrika, maar is ook ’n stukkie Afrikaner-heiligdom wat die Afrikaner tot die beste inspireer.
Van Riebeeck-standbeeld, Kaapstad
n Groot standbeeld van Jan van Riebeeck staan aan die onderpunt van Adderleystraat in Kaapstad en is op 18 Mei 1899 ingewy. Van Riebeeck het nie net die eerste fort gebou nie, maar die kompanjietuine aangelê, waarvan enkele bome uit daardie tydperk vandag oorleef. Jan van Riebeeck se gesig was vir dekades op die banknote van die Republiek van Suid-Afrika. Daar is later ook ’n standbeeld van sy vrou Maria naby sy standbeeld opgerig.
Bronnelys
http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/pioniers/oorsig/
Booysen, B. 1989. De Posthuys. In Afrikanerbakens, FAK: Aucklandpark, pp. 24–25.
Cronjé, B. 1989. Die Drosdy. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, p. 60.
Booysen, B. 1989. Die Strooidakkerk. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, pp. 46–48.
Cronjé, B. 1989. Die Drosdy. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, p. 60.
De Jongh, P.S. 1989. Die Koetsiershuis. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, pp. 36–37.
Hopkins, HC. 1989. Groote Kerk. In Afrikanerbakens. Aucklandpark: FAK, pp. 32-35.
Van Zyl, D.J. 1989. Die Franse Hugenote. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, pp. 56–57.
Cronje, B. 1989. “Koopmans-De Wet-Huis”. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, p. 26-27)