Geskiedenis van die Boererepublieke: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Suid-Afrika met 'n koppelteken |
Stoor wysigings aan Presidente (1845-1902) |
||
Lyn 1:
{{Skoonmaak}}
[[Lêer:Die Boererepublieke wat na die Groot Trek ontstaan het..png|duimnael|Die Boererepublieke wat na die Groot Trek ontstaan het.|112x112px]]
“''Ons mense in die hele Suid-Afrika moet met vuur en bloed gedoop word voordat ons ons plek in die wêreld se volkery kan inneem. Óf ons sal geheel uitgewis word óf ons sal ons pad boontoe uitveg.''” - [[Jan Smuts]], [[ZAR]]-staatsprokureur
Lyn 37:
=== Kampvegters vir Afrikaans ===
[[Lêer:De Patriot.jpg|duimnael|De Patriot|142x142px]]
Statusbewuste koloniale Afrikaners in die stede en dorpe wou graag aanvaar word deur die toonaangewende Engelssprekendes en het om dié rede Engels verkies. Selfs in die Vrystaatse hoofstad, Bloemfontein, het Afrikaners om dieselfde rede verkies om eerder Engels te gebruik. Teen 1880 was Bloemfontein feitlik ’n Engelse hoofstad. Dit is geen wonder nie dat [[C.P. Hoogenhout]] in 1880 moedeloos in ''Di Patriot'' uitgeroep het: “Engels! Engels! Alles Engels! Engels wat jy sien en hoor; In ons skole, in ons kerke word ons moedertaal vermoor.”
Lyn 48:
=== Die Transvaalse protesbeweging ===
Teen 1877 was die ZAR nog glad nie ’n sterk of stabiele republiek nie. Enkele maande voor die Britse anneksasie van Transvaal skryf die staatsprokureur Jorissen dat daar nie iets soos ’n “heg-aaneengesmede volk” bestaan nie. Daar was geen koerant wat die regering gesteun het nie. Die inwoners het ver uitmekaar gebly met die uitsondering van ’n paar dorpe. Die oordrewe individualisme het tot gevolg gehad dat elke burger in sy eie oë die staat was. Die ZAR se eerste paar dekades is gekenmerk deur weifelende leierskap, klein oorloggies, klein politiek, interne rusies en twiste.<ref>Tog beskryf D.W. Kruger die tydperk tussen 1877 en 1881 as ’n keerpunt in die geskiedenis van Suid-Afrika.</ref> Omdat daar met die anneksasie van Transvaal op 12 April 1877 deur sir Shepstone 'n burgerlike protesbeweging ontstaan het wat Suid-Afrika onherroeplik verander het.
[[Lêer:Foto van Paul Kruger.jpg|duimnael|Paul Kruger|137x137px]]
==== President Paul Kruger ====
Lyn 99:
==== Oorlog ====
[[Lêer:Foto van oorlog.jpg|duimnael|113x113px]]
Op 16 Desember is ’n Boerepatrollie op die kerkplein van Potchefstroom met Engelse geweervuur begroet. Die Eerste Vryheidsoorlog het begin. Die oorlog was egter van korte duur vanweë die Transvalers se klinkende oorwinnings by [[Slag van Laingsnek|Laingsnek]], [[Slag van Ingogo|Schuinshoogte]] en [[Slag van Majuba|Majuba]]. Die klinkklare oorwinning by Majuba het die Britse Ryk tot in sy fondamente geskud. Naas Bloedrivier was dié slag een van die belangrikste veldslae vir die Afrikaner. Aan die Britse kant het 92 soldate gesneuwel, 135 is gewond en 53 is gevange geneem, terwyl slegs een burger gesneuwel het en vyf gewond was. Brittanje was genoodsaak om vredesonderhandelinge aan te knoop wat aan die ZAR selfbestuur sou gee.
Lyn 122:
Cecil John Rhodes. Rhodesië is na hom vernoem voordat die land na onafhanklikheid [[Zimbabwe]] geword het.
[[Lêer:Cecil John Rhodes. Rhodesië is na hom vernoem voordat die land na onafhanklikheid Zimbabwe geword het..jpg|duimnael|Cecil John Rhodes. Rhodesië is na hom vernoem voordat die land na onafhanklikheid Zimbabwe geword het.|136x136px]]
In dieselfde jaar as die Jameson-inval is die Bloukrans-monument ter herdenking van die 1838-moorde tydens die Groot Trek opgerig. Die Transvaalse kommandant-generaal [[Piet Joubert]] het persoonlik fondse vir die monument ingesamel en ook die onthulling van die hoeksteen waargeneem. Aan die een kant van die monument staan die woorde: “Zij kochten ons land met hun bloed.” Binne die konteks van 1895, toe die oorlogswolke digter oor die twee republieke saampak, bevestig die woorde Afrikaners se verbondenheid aan die land en die duur prys wat hulle vir vryheid betaal het.
Lyn 129:
==== Tussen vuur en bloed ====
Op 11 Oktober 1899 word oorlog verklaar tussen die twee Boererepublieke en Brittanje. Na die val van Bloemfontein en Pretoria, in minder as ’n jaar nadat oorlog verklaar is, het Brittanje gemeen die oorlog is verby.
[[Lêer:Generaal CR de Wet.jpg|duimnael|Generaal CR de Wet|141x141px]]
==== Generaal CR de Wet ====
Lyn 141:
Al moes ond in die veld rysmiere eet"
[[Lêer:Bittereinders te velde.jpg|duimnael|Bittereinders te velde|112x112px]]
[[Lêer:Foto-8-237x300.jpg|duimnael|Lord Milner|142x142px]]
==== Lord Milner ====
Lyn 197:
}}
[[Lêer:Foto-9-300x193.jpg|duimnael|Vrou en kind in 'n konsentrasiekamp|112x112px]]
Dikwels het vroue en kinders nie net onder die Britse bevelvoerders gely nie, maar veral onder die hand van Afrikanerjoiners. Voor die Anglo-Boereoorlog was Irene nie net die eerste spoorwegstasie tussen Pretoria en Johannesburg nie, maar veral bekend as ’n “verrukelijkste picnic-plaats”. Die Irene-konsentrasiekamp is in 1901 op die plaas Doornkloof gevestig en teen die einde van die oorlog was daar 5700 persone in die kamp. Twee Afrikanerjoiners, ’n ene Scholtz en Esselen, was die eerste twee kampkommandante. Onder hul leiding het die toestande in die kamp vinnig versleg. Weens siektes, blootstelling, swak voorsiening van lewensmiddele en onvoldoende mediese sorg, het daar in die Irene-konsentrasiekamp in ’n kwessie van enkele maande ongeveer 1200 persone gesterf waarvan meer as ’n duisend kinders onder 15 was. Op ’n stadium is selfs die vrywillige verpleegsters die kamp verbied.
Eers nadat die inwoners uit desperaatheid vertoë tot die Britse bevelvoerders gerig het, word drie dames weer toegelaat om hulp te verleen, onder andere Henrietta Armstrong, een van die stigterslede van die latere Suid-Afrikaanse Vrouevereniging. Alhoewel daar ’n gemiddeld van 540 siekes per dag was, het die kampowerheid bepaal dat daar op geen stadium meer as ses verpleegsters in die kamp mag wees nie. Die mediese dokter, C Louis Leipoldt, het ’n gedig oor haglike toestande in die Irene-konsentrasiekamp geskryf met die titel: “’n Nuwe liedjie op ’n ou deuntjie”. Hieronder is ’n kort uittreksel:
[[Lêer:Foto-10-300x177.jpg|duimnael|[[Lizzie van Zyl]]|112x112px]]
{{cquote|
Lyn 237:
}}
[[Lêer:Foto-11-224x300.jpg|duimnael|regs|
Die Afrikanervroue in die kamp het by die Britse bevelvoerders gepleit om eerder ’n Brit as ’n “Engelschgezinde Afrikaner” as kamphoof te stuur. In November 1901 is die versoek toegestaan toe luitenant Alexander Bruce, voorheen van die Britse mediese korps in Upington, as kampkommandant aangestel is. Hy het binne ’n paar weke die hele kamp herorganiseer. Op sy aandrang is 180 skape geslag en 600 pruimpoedings gebak as Kersete vir die kampbewoners. Hy het ’n sportterrein in die middel van die kampterrein opgerig en ’n kolfblad vir krieket aangelê. Die eerste krieketwedstryd is op 9 November 1901 op die verjaarsdag van koning Edward gespeel. Die sportterrein wat as die Oval bekend staan, is met die dorpsuitleg van Irene behou en is vandag sowat 200 meter van die kampkerkhof geleë. Die ontwikkeling van ’n sportterrein was maar ’n klein deeltjie van Bruce se omvattende herstrukturering wat ook beter mediese sorg, kos en skuiling ingesluit het. In die sewe maande wat hy kampkommandant was (November 1901‒31 Mei 1902), het slegs 35 kinders gesterf, teenoor die byna 1000 kinders onder Esselen en Scholtz se bevel.
==== Emily Hobhouse ====
[[Lêer:Foto-12-206x300.jpg|duimnael|Emily Hobhouse|163x163px]]
Emily Hobhouse was ’n Britse burger en die dogter van ’n Anglikaanse predikant. Tydens die oorlog kry sy toestemming om die konsentrasiekampe te besoek. Sy was geskok oor die haglike toestande, die wanvoeding, die gebrekkige sanitêre geriewe en die swak mediese behandeling. Sy het ’n fonds gestig om geld in te samel vir basiese kos en klere, beswaarskrifte aan die Britse bevelvoerders en parlement gerig oor die kamptoestande, en in die kampe self ook verpleeg. NJ van der Merwe was as 12-jarige seun in Norvalspont-konsentrasiekamp ’n ooggetuie toe sy ’n sterwende kind bygestaan het. Die beeld op die Nasionale Vrouemonument van die ma wat in die niet staar terwyl sy haar seun vashou wat pas gesterf het, is gemaak na aanleiding van ’n vertelling van Emily Hobhouse. Die Afrikaner het die hoogste eer wat hulle kon aan haar gebring deur haar stoflike oorskot na haar verassing aan die voet van die Nasionale Vrouemonument te plaas, saam met ander Afrikanerhelde soos MT Steyn, CR de Wet en JD Kestell. Die impak van die konsentrasiekampe op Afrikaners se psige was so groot dat FW de Klerk in sy outobiografie opgemerk het dat sy geslag in die sewentigerjare die eerste geslag Afrikaners was wat sonder pyn oor die oorlog kon praat.
[[Lêer:Gen J.H. de la Rey.jpg|duimnael|Gen J.H. de la Rey|157x157px]]
'''Bittereinde-vrede'''
Lyn 257:
In 1904 het Kruger as ’n banneling in [[Clarens]], [[Switserland]], gesterf. Kort nadat die skoknuus van Kruger se afsterwe Suid-Afrika bereik het, skryf Smuts aan Emily Hobhouse: “Hy was sonder twyfel die grootste figuur, beide moreel en intellektueel, wat die Boere tot dusver opgelewer het. In sy yster wil en volharding, sy vasberadenheid om nooit op te gee nie, sy mistieke geloof in die hoër wêreld het hy die mees positiewe in almal van ons verteenwoordig. ’n Volk wat so ’n mens kan voortbring kan nooit ondergaan nie, en sal met God se hulp voortleef.”
== Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum, Bloemfontein ==
[[Lêer:NALN klein.jpg|duimnael|148x148px|Geleë in President Brandstraat, aan die bopunt van Maitlandstraat]]
Die statige Ou Goewermentsgebou, met sy pragtige hoë toring en die standbeeld van president JH Brand voor die hek, is een van die bekendste bakens in Bloemfontein. Hierdie gebou, wat geleë is in President Brandstraat, aan die bopunt van Maitlandstraat, huisves vandag die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum.
Die Ou Goewermentsgebou is in opdrag van president JH Brand opgerig ten einde verskillende staatsdepartemente van die Vrystaatse Republiek te kon huisves. Die onderste verdieping van die voorste gedeelte is deur RCGAT Woeke ontwerp en op 31 Mei 1875 is die hoeksteen deur president JH Brand gelê. Aan die voorkant van die gebou is ’n tuin of parkie uitgelê waar verskeie hoogwaardigheidsbekleërs deur die jare bome geplant het. In 1895 is ’n tweede verdieping, deur JE Vixseboxse ontwerp, aangebou. Die orige gedeelte van die gebou is deur sir Herbert Baker, die argitek van die Uniegebou in Pretoria, ontwerp en is in 1906 voltooi.
Op 28 Oktober 1908 het ’n brand feitlik die hele gebou in puin gelê. Ná die vernietigende brand is die gebou tussen 1909 en 1911 grotendeels volgens die planne van sir Herbert Baker herbou. Die veranderings en verbeterings, veral in die vooraansig en toring, is die werk van die regeringsargitek F Taylor.
Die gebou is herbou met rooskleurige baksteen en Bayswatersandsteen, met ’n dak van rooi Marseilles-teëls.
Bokant die gebou troon die pragtige sandsteentoring uit. Die nuwe toring is slanker en 10,5 m hoër as die oorspronklike toring gemaak en met ’n uitgebeitelde kroon afgerond. Klassieke elemente van die hoofingang, bv. die pediment en suile, word in die toring herhaal. Die vierkant of binneplaas is omring deur ’n aantal Doriese suile, waarop die boonste verdieping rus.
In 1972 is hierdie historiese ou gebou tot ’n nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Vanaf 1877 tot 1902 was die Ou Goewermentsgebou die setel van die Regering van die Vrystaatse Republiek. Die Vrystaatse Volksraad het sedert die voltooiing van die gebou in 1877 tot in 1893 in die Derde Raadsaal in die Ou Goewermentsgebou vergader.
Voordat die Ou Goewermentsgebou afgebrand het, was dit die setel van die Regering van die Oranjerivierkolonie. Die herboude gebou is sedert 1911 deur die Vrystaatse Provinsiale Administrasie gebruik. Die Letterkundige Museum in Bloemfontein is voorafgegaan deur boekweke, boekuitstallings en die Dokumentasiesentrum vir taal en lettere, waarmee die RGN in 1970 begin het.
Uit die dokumentasiesentrum het die Letterkundige Museum in Bloemfontein ontwikkel. Op 9 Oktober 1972 kondig die Administrateur van die Vrystaat, advokaat GF van L Froneman, die vestiging van ’n Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) aan. Die Museum sou dus ’n Nasionale Museum wees.
Op 24 Maart 1973 is die NALN amptelik geopen deur meneer JP van der Spuy, die toenmalige Minister van Nasionale Opvoeding.
Die Ou Goewermentsgebou is die sentrum van die Vrystaatse Museumdiens, wat in Oktober 1977 sy beslag gekry het.
Die NALN is die bewaarplek van ons letterkundige skatte – die Museum beskik oor manuskripte, boeke, foto’s en personalia van feitlik elke Afrikaanse skrywer van naam. Verbind aan die NALN is ’n Musiek- en Toneelmuseum. Daar is nou ook begin met ’n Onderwysmuseum. Die Letterkundige Museum beskik oor ’n navorsingsentrum waar navorsers o.a. boeke, manuskripte, tydskrifte, resensies en ander bronne oor die Afrikaanse letterkunde en skrywers kan raadpleeg.
Voor die Ou Goewermentsgebou is die tuin met sy ou historiese bome, blomtuin en grasperke. Borsbeelde van skrywers, musici en toneelkunstenaars is onder die bome op voetstukke ingerig. Die Beeldetuin verleen aan die karaktervolle Ou Goewermentsgebou ’n nog groter grasie en waardigheid.
== Beeldegroep by Vrouemonument, Bloemfontein ==
Op dieselfde terrein waarop die indrukwekkende Vrouemonument staan, is ’n beeldegroep opgerig om die nageslag te herinner aan die ontberings van die burgers wat tydens die Anglo-Boereoorlog deelgeneem het. Drie besondere beelde is beplan, waarvan twee reeds voltooi en onthul is.
Die terrein waarop die beeldegroep opgerig is, is ’n gelyke landskap met koppies, dig begroei met olienhout- en kareebome. Dit leen hom daartoe dat die beelde so geplaas kan word dat die een nie die aandag van die ander aftrek nie.
[[Lêer:Die-Banneling klein.jpg|alt=Die Banneling|duimnael|157x157px|Die Banneling]]
=== Die Banneling ===
Gedurende sy Staatspresidentskap het advokaat CR Swart die gedagte uitgespreek dat die gestorwe krygsgevangene in oorsese kampe, wie se begraafplase op talle plekke in verwaarlosing geraak of ontoeganklik geword het, op die een of ander wyse op die terrein van die Nasionale Vrouemonument herdenk moet word. Die Suid-Afrikaanse Raad vir Oorlogsgrafte, waarvan advokaat Swart beskermheer was en wat intussen by die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede ingeskakel is, het hom bereid verklaar om ’n aansienlike finansiële bydrae te lewer om so ’n gedenkteken te laat oprig.
Genoemde raad was egter van oordeel dat dit ’n veel groter projek as ’n blote gedenkgraf moet wees. ’n Ambisieuse gedenkteken is toe ontwerp. Omdat dit gevaar geloop het om die Vrouemonument te oorskadu en die koste daarvan bo die vermoë van die Oorlogsgrafteraad was, is daarvan afgesien. Toe advokaat Swart na sy uittrede as Staatspresident weer soos voorheen as lid van die Nasionale Vrouemonumentkommissie opgeneem is, het hy nog eens gepleit dat die bannelinge wat in die vreemde gesterf het, sigbaar vereer moet word. Met ’n bedrag geld wat die Oorlogsgrafteraad beskikbaar gestel het, is die beeldhouer Danie de Jager toe genader om ’n gedenkteken te ontwerp wat aan so ’n ideaal sou voldoen.
Na omvangryke studie en langdurige bepeinsing het Danie de Jager uit die diepte van sy Afrikanerhart die beeldegroep, bekend as Die Banneling, geskep. Oor sy beeld het hy hom soos volg uitgelaat: “Toe die versoek gekom het om die geskiedenis op hierdie terrein in brons te probeer skryf (verwysende na die ander beelde, Die Afskeid, 11 Oktober 1899, en die Bittereinder, 31 Mei 1902, wat nog opgerig gaan word), was dit ’n uiters moeilike taak en ’n groot verantwoordelikheid wat my diep geraak het. Ek het tot die besef gekom dat wat ek moet weergee, ou manne is wat nie meer weerbaar was en nie langer die wapen kon hanteer nie, en kinders wat te jonk was daarvoor, en wat weggevoer is om dalk nie weer terug te keer nie. Ek wou ’n omstandigheid skep wat vir hierdie mense totaal vreemd was – die see en ’n skip waarmee baie van hulle waarskynlik vir die eerste keer kennis gemaak het. Die ou man en seun staan op die dek van ’n skip, terwyl ’n sterk seebries van agter waai. Op die ou man se gesig les ons die besef dat hy sy vaderland verlaat en dit moontlik nooit weer sal sien nie. Sy lippe prewel: My vaderland, my vaderland. Die kind is in vertwyfeling; hy is bevrees en wil in trane uitbars …”
Met hierdie beeld het Danie de Jager met begrypende en gevoelige piëteit voldoen aan die versoek dat dit só moet geskied dat dit die Vrouemonument in gees of voorkoms op geen wyse aantas nie, maar eerder moet bydra tot die verinniging van die gewyde atmosfeer daarvan en die huldebetuiging op die terrein moet versterk.
In noue samewerking met die argitek Hennie van der Walt, is die voetstuk van sandsteen deur Danie de Jager op so ’n wyse ontwerp dat die skuins gekantelde vlak van die dek van die skip wel geaksentueer word, maar waarop die beeldegroep regop staan.
Aan die versoek van die Oorlogsgrafteraad is voldoen deur op bronsplate die name van al die gestorwe krysgevangenes oorsee en ter see rondom die voetstuk aan te bring. Onder leiding van die Direkteur van die Oorlogsmuseum van die Boererepublieke en die vakkundige personeel, is in medewerking met die sekretariaat van die Oorlogsgrafteraad daarin geslaag om ’n noukeurige naamlys saam te stel.
Met die onthulling van die beeldegroep op 10 Oktober 1983, deur die honderdjarige oud-Banneling, JJA Lombaard, was die oprigtingskoste van R72 000 ten volle vereffen. Naas die gulle bydrae van die Suid-Afrikaanse Oorlogsgrafteraad, het die Nasionale Vrouemonumentkommissie vir ’n aansienlike bedrag gesorg, en is ook ruim geldelike steun van die Afrikaanse Weermag-kultuurvereniging en Afrikaanse Kultuurvereniging van die Suid-Afrikaanse Polisie ontvang. Dit is die beeldhouer se wens dat sy toegewing ten opsigte van die skep en giet van die beeld anoniem moet bly.
Dit was almal se hartewens dat advokaat CR Swart, die aanvoorder van die beeldegroep en self ’n seun van ’n banneling, die onthulling uiteindelik moes waarneem. In antwoord op die versoek ’n paar maande voor sy dood, was die woorde van hierdie gevierde Afrikaner: “Dit sal vir my ’n wonderlike afsluiting van my lang openbare loopbaan wees.” Die Here het anders beskik, maar die dag met die onthulling sou tant Nellie Swart, met haar teenwoordigheid en ten spyte van haar brose gesondheid, die skare daaraan herinner dat hy in die gees wel teenwoordig is.
Die eer het toe professor HB Thom, ook ’n seun van ’n banneling, te beurt geval om ’n aangrypende boodskap van wyding en besieling te lewer wat intussen deur die Oorlogsmuseum in ’n brosjure oor die Banneling-beeld volledig afgedruk is.
Die Banneling-beeld wat met soveel kennis, wyse insig en begrypende deernis geskep is, gryp die hart aan, want voor ’n mens staan nie net ’n kunswerk uit eie reg nie, maar dit dra ook die boodskap uit van ’n vaderlandsliefde wat in die hart van die jong seuns tot gryse ou vaders gebrand het, wat bereid was om alles vir hul volk op te offer. Dit spreek ook van die waardigheid waarmee hulle hul bannelingskap gedra het wat selfs die vyand verstom het.
=== Afskeid ===
[[Lêer:Afskeid klein-297x300.jpg|duimnael|112x112px|''Afskeid'']]
Die stelling is gemaak dat, in die lang linie van Suid-Afrikaanse vegters, een man wat verering verdien, vergete gebly het, te wete die burger van die eertydse Boererepublieke met sy mauser op sy perd. Onder leiding en aansporing van generaal NN Webster, het die Raad van Organisasies vir Militêre Veterane van die Republiek van Suid-Afrika in 1980 besluit om hierdie versuim reg te stel deur landwyd fondse in te samel om ’n nasionale gedenkteken ter ere van die gewone gekommandeerde burgers van die Oranje-Vrystaat en die Zuid-Afrikaanse Republiek, sowel as ander medestryders, op te rig.
Die spontane gevoel was dat die mees gepaste terrein vir so ’n gedenkteken dié van die Oorlogsmuseum en Nasionale Vrouemonument in Bloemfontein sou wees. Toe die versoek aan die Beheerraad en die Vrouemonumentkommissie gerig is, is dit met dieselfde geesdrif toegestaan – veral omdat dit volkome aansluiting gevind het by staatspresident CR Swart se hartewens om op die terrein die bannelinge wat in die vreemde gesterf het, te herdenk; en die gedagte van die skrywer hiervan dat die volgehoue heroïese stryd van die bittereinder ook vereer moet word.
Die versoek om die gedenkteken ter ere van die burger wat aan die stryd van 1899-1902 deelgeneem het, op die terrein op te rig, het egter die onverbiddelike voorwaarde ingehou dat die gees en gewyde atmosfeer van die Vrouemonument op generlei wyse aangetas mag word nie. Daarmee het almal saamgestem dat die beeld wat opgerig sou word, geen verheerliking van oorlog as sodanig mag wees nie.
In dieselfde jaar is toe besluit om uit die geledere van gemelde Organisasies vir Militêre Veterane, die SA Weermag, die Beheerraad van die Oorlogsmuseum en die Nasionale Vrouemonumentkommissie ’n komitee saam te stel, te wete die Burger-Gedenktekenkomitee, wat die verantwoordelikheid vir die oprigting van die gedenkteken daarna aanvaar het.
Aangesien die beeldhouer, Danie de Jager, reeds in hierdie stadium die makette vir die Banneling-beeld sowel as die Bittereinder-beeld voltooi het, is besluit dat hy ook die gedenkteken vir die burger wat van sy gesin afskeid neem om na die oorlogsfront te vertrek, moet skep. Die beeld is op 11 Oktober 1986 onthul.
As die besoeker deur die ingangspoort stap; met sy drie-kolomme-replikas van die kolomme wat toegang tot die ringmuur van die Vrouemonument en die Driejarige Oorlog versinnebeeld – sien hy van ver af reeds die eerste beeldegroep – ''Afskeid – 11 Oktober 1899''.
Op sy vurige perd wat reeds besig is om weg te spring, sit ’n burger met sy Mauser wat die hoogste punt van die beeldegroep vorm. Dit is oorlog. Die goedgeklede burger is toegerus met sy opslaanhoed, sy bandelier vol patrone, ’n saalsak vol beskuit en biltong, ’n opgerolde kombers en ’n waterbottel. Hy voldoen aan die oproep van sy veldkornet om hom met saal, perd en toom, geweer en agt dae se proviand aan te meld. Hy het van sy vrou afskeid geneem en groet haar vir laas met ’n wuif van die hand. In hom woel ’n drang na avontuur. Hy is vol moed, maar tog bekommerd oor haar en sy kind wat alleen op die plaas moet agterbly. Terselfdertyd is daar by hom die gevoel dat die oorlog nie lank sal duur nie. Die vrou wat aansluiting vind by die vrouefigure van die Vrouemonument en simbool is van die jong vrou voor die bittere stryd, staan met haar baba beskermend in haar arms. Die kindjie is bang en voel intuïtief aan wat die moeder ervaar. Op die moeder se gelaat is ’n uitdrukking van trots, maar ook van bekommernis oor haar man. Haar karaktervolle gelaat verraai die onsekerheid of sy hom ooit weer sal sien. Dit is ’n toneel wat hom in daardie donker dae op soveel plase sou afspeel – die dag van afskeid.
Nie as ’n oorlogsugtige nie, maar as ’n gewone burger wat sy dure plig nakom om sy land se vryheid te verdedig, word hy in gesinsverband uitgebeeld wat universeel en telkens in enige geregverdigde stryd voorkom.
=== Die Bittereinder ===
[[Lêer:Die-Bittereinder klein-291x300.jpg|duimnael|115x115px|Die Bittereinder]]
In die verte pryk die herinneringsnaald van die Vrouemonument wat na die hemel reik, en bokant waar die Banneling-beeld verrys het, in die nekkie half tussen die olien- en kareebome versteek, sal die beeld van die Bittereinder opgerig word.
Tussen die twee koppies sal hy staan, starende die verte in, die patriot by uitnemendheid. Hy wat aan die einde van die oorlog nog met geweer in die hand op sy perd sit, dra die erenaam: Bittereinder.
’n Uiters ondervoede, maer veldperd – eens ’n pronk-stalperd – met sy ruiter is die simbool van wat in die laaste wintermaande van die oorlog verduur moes word. Hy pas by sy troue dier aan. Sy klere is verslete; hy is sonder sokkies; oor sy skouers hang ’n sak om hom teen die winterkoue te beskerm, en in sy bandelier is nog net twee sakkies met patrone gevul. In hom is ’n onbeskryflike krag as hy sy geweer vasklem en teuels vashou. Ten spyte van sy verwaarloosde voorkoms straal uit sy gesigsuitdrukking ’n gees van: “Ek sal nie ingee nie. Ek sal aanhou tot die bittereinde. Selfs al sou die onvermydelike my dwing om die wapen neer te lê, sal ek in my gees nog volhou om te veg vir wat ek as reg beskou.”
Die beeld se trefkrag lê nie net in die voorkoms van die ruiter op sy perd nie. Die brandpunt is die houding en gesigsuitdrukking van hierdie bittereinder. Hy leun met sy geklemde geweer effens vorentoe om die moeë dier wat aan sy stang kou, nog aan te por. Van alles gestroop – sy woning, sy vee, sy gesaaides en selfs sy vrou en kinders – is dit nog net hyself, sy perd en sy geweer om die stryd voort te sit.
Uit eie reg staan die gewere en bandeliere rondom die voetstuk. Daaruit kan ’n mens lees hoe die stryd verloop het: met vol patroonbande en Mausers aan die begin; wapens wat in die loop van die oorlog deur troueloses neergelê is, om uiteindelik op 31 Mei 1902 te sien hoe met leë bandeliere en gewere wat van die vyand afgeneem is, die stryd met al sy heroïek en smart beëindig is.
== Berg-en-Dalmonument, Belfast ==
[[Lêer:Berg-en-Dalmonument.jpg|duimnael|113x113px|Nagenoeg 5 km verby die Belfast-afrit op die hoofweg tussen Pretoria en Nelspruit]]
Die Belfastse Raad vir Oorlogsgrafte, onder voorsitterskap van doktor A Kieser, het laat in die sestigerjare aandag begin gee aan die verstrooide grafte van burgers wat in die Anglo-Boereoorlog van 1899–1902 in Oos-Transvaal gesneuwel het. Uiteindelik is besluit om die burgergrafte op te grawe en by een sentrale plek te herbegrawe. Voorts is ook besluit om ’n gepaste monument by die gesentraliseerde begraafplaas op te rig. As middelpunt is besluit tot die plaas Berg-en-Dal waar een van die heldebakens van die Afrikanervolk reeds gestalte gehad het in die kliprantjie waar die Zuid-Afrikaansche Republiek’s Politie (ZARP) byna tot die laaste man geveg het, en die nabygeleë kerkhof waar sommige van hulle herbegrawe is.
Die eienaar van die plaas, meneer NA Potgieter, het vir dié doel ’n terrein van 9 hektaar aan die SA Raad vir Oorlogsgrafte geskenk.
Die trotse monument is formeel op 27 Augustus 1980 onthul deur senator JP van der Spuy, minister van Nasionale Opvoeding, nadat die nodige inskripsies reeds aangebring was dat die onthulling deur meneer BJ Vorster as eerste minister waargeneem sou word. Laasgenoemde is egter deur die siekte verhinder om dié taak te verrig.
Die monument bring afsonderlik en gesamentlik hulde aan eerstens die ZARP wat tydens die slag by Berg-en-Dal en tweedens al die burgers wat in die omgewing en in Oos-Transvaal in die Anglo-Boereoorlog die hoogste offer gebring het.
Die ontwerp behels ’n granietsarkofaag waaroor ’n majestueuse, spitsvormige betonsuil, gevestig op vier skuinslopende bene, troon. Onder die sarkofaag rus die beendere van die ZARP. Dié deel van die monument word afgerond ingewerk by ’n funksionele sirkelvormige amfiteater waar gedenkdienste en huldigingsfeeste gehou kan word, en waarvan ’n spesiale gedeelte afgesonder is as massabegraafplaas vir al die ander burgers wat hier herbegrawe is. Hulle name verskyn op ’n ererol van graniet wat as ’n paneel in ’n muur ingebou is, net soos dié van die ZARP. Die amfiteater is simbolies van die Boerelaer en omsluit die monument as geheel. Die vier suile simboliseer die vier provinsies wat gevestig is in gewyde grond, en wat ineenloop en kulmineer in ’n triomfantelike spits. Hiermee word gestalte gegee aan die erkentlikheid van ’n dankbare en trotse nageslag aan die Opperwese.
Die konsep van die sarkofaag en suil met die gepaardgaande simboliek, was afkomstig van majoor JM de Wet, Suid-Afrikaanse Polisie en terselfdertyd ook hoofsekretaris van die Afrikaanse Kultuurvereniging van die Suid-Afrikaanse Polisie (AKPOL). Die amfiteater en die laergedagte was die werk van die argitek van die projek, meneer JI Bosman. Die oprigtingskoste was R95 483, waarvan die Suid-Afrikaanse Polisie (AKPOL) R10 000 en die Suid-Afrikaanse Raad vir Oorlogsgrafte die res bygedra het. Die hoofkontrakteur was Giant-Konstruksiemaatskappy (Edms) Bpk, terwyl die graniet- en terrassowerk deur Boltstone (Edms) Bpk onderneem is.
Op 27 Augustus 1900 het die Slag by Berg-en-Dal plaasgevind – ’n slag wat in baie opsigte belangrike gevolge sou hê vir beide kante.
Op die aand van 26 Augustus was die Britse mag en die Boeremag teenoor mekaar opgestel, elke kanon op sy aangewese plek en elke soldaat ingelig oor sy rol die volgende dag. Teenoor ’n oormag van 8000 man en 40 kanonne, het die Boeremag uit 70 man (ZARP) bestaan, met twee pom-poms (Vickers-Maxim) ter ondersteuning. Die inferno, waarskynlik die kwaaiste artillerievuur in die ganse oorlog, het om 11:00 op 27 Augustus 1900 losgebars.
Die oormag was te groot en om 15:45, na byna vyf uur van genadelose bombardering, laat weet kommandant-generaal Louis Botha aan die staatspresident die eenvoudige boodskap: Die “Bosch-kopje” is ingeneem.
Van die sewentig ZARP het veertien gesneuwel, en hulle lyke is daar gekry. Ses is vermis en nooit gevind nie. Een en dertig het die slag oorleef en het betyds ontsnap, terwyl negentien – van wie agt gewond is – deur die vyand gevange geneem is. En só het die beroemde ZARP opgehou om as ’n eenheid te bestaan.
’n Nietige aantal vegsmanne, ingehok tussen die rotse op ’n ewe nietige koppie, was die sleutel tot die hele Boerestelling, wat oor ’n afstand van 80 km gestrek het. Toe hulle swig, het die hele Boerefront verkrummel, met verreikende gevolge vir albei kante. Die oosterlyn as enigste lewensaar van die Boererepubliek met die buiteland, was verlore. Minder as ’n maand na Berg-en-Dal was sit onder algehele Engelse beheer. Op 11 September 1900 verlaat die staatspresident, Paul Kruger, die land om in ballingskap te gaan. Onmiddellik na Berg-en-Dal gee Louis Botha opdrag dat in navolging van generaals De Wet en De la Rey, alle kommando’s tot guerrilla-oorlogvoering moet oorgaan “en overal waar mogenlijk den vyand zal aanvallen en zoo lastig als mogenlijk maken”.
== Boekenhoutfontein, Rustenburg ==
[[Lêer:Boekenhouftontein-300x222.jpg|duimnael|112x112px|Die plaas Boekenhoutfontein is langs die Boshoekpad, wes van Rustenburg, geleë]]
Kort nadat die later bekende staatspresident Paul Kruger in 1841 die ouderdom van sestien jaar bereik het, ontvang hy die plaas Waterkloof naby die huidige Rustenburg. In 1842 trou hy met Maria du Plessis, en die egpaar bly op die plaas tot vroeg in 1845.
Feitlik drie dekades het die Kruger-gesin op Waterkloof gewoon. Intussen het Kruger ook ander plase in die omgewing bekom, soos Baviaanskrans, Waterval, Rietvlei en Boekenhoutfontein.
Kruger was egter nie die eerste eienaar van Boekenhoutfontein nie. Die plaas is geleë ten weste van Rustenburg en is reeds sedert die veertigerjare deur die Voortrekker, Rudolf T Bronkhorst, bewoon.
Vroeg in die sestigerjare het Paul Kruger in hierdie plaas begin belangstel, en op 19 Januarie 1862 het dit sy eiendom geword. Hy het hom egter nie dadelik op die nuwe plaas gaan vestig nie, maar voortgegaan om op Waterkloof te woon. Dit was eers vanaf 1866 dat die Kruger-gesin die wintermaande op Boekenhoutfontein deurgebring het. Daar word ook gemeen dat Kruger in hierdie tyd die woning opgerig het wat tans as restaurant aangewend word.
Dit wil voorkom of tant Gezina, soos Kruger se tweede vrou bekend was, se gesondheid die oorsaak was dat die Kruger-gesin hulle teen 1873/1874 permanent op Boekenhoutfontein gaan vestig het. Die plaas was hoër geleë as Waterkloof – die koors was dus nie so ’n bedreiging nie.
Teen ongeveer 1873/1874 het Kruger ook vir hom ’n deftige woonhuis gebou, tipies van die klassistiese geboue wat gedurende die neëntiende eeu in Noord- en Noordoos-Kaapland voorgekom het. Die gebou is met eenvoudige boumateriaal en boumetodes opgerig. Die boekenhoutlateie is ru afgewerk, die dakbalke is met penne en rieme vasgemaak terwyl die verskillende vertrekke van mis-en-bloedvloere voorsien is. Die drie slaapkamers, voorhuis, portaal en kombuis het saam met die kelder en solder meer as voldoende woon- en bergruimte gebied. Voorts is die smaakvolle afwerking van die muurpapier in die voorhuis en die versierde trappe getuie van ’n geestelik volwasse egpaar.
Die belangrikste karaktertrek van Kruger was sy matelose geloof in sy Skepper. Ook hiervan is daar tot vandag nog op Boekenhoutfontein onvernietigbare getuienis. Op ’n klipkoppie, net agter die woning tussen ’n aantal rotse, is die “bidplek” waar Kruger hom daagliks voor sy Skepper verootmoedig het.
Nadat Kruger in 1883 Staatspresident van die ZAR geword het, het hy hoofsaaklik in Pretoria gewoon. Die boerdery op Boekenhoutfontein het gevolglik mettertyd oorgegaan in die hande van Pieter Kruger, een van die President se seuns.
Laat in die tagtigerjare is nog ’n gebou op die werf opgerig, naamlik die skoolgebou. Dit is waarskynlik deur Pieter Kruger gebou en het tot 1915 diens gedoen as skool vir die Kruger-kinders en ander kinders van die omgewing.
Gedurende die negentigerjare het Pieter Kruger ’n tipies Victoriaanse woning vir homself gebou. Die huis word veral gekenmerk deur pragtige traliewerk en ’n aangename stoep. Dit het die totale geval geboue op die werf, uitsluitende die stalle, op vyf te staan gebring. In die Anglo-Boereoorlog het Boekenhoutfontein ook lord Kitchener se “verskroeide aarde-beleid” ervaar. Van die geboue is deur die Britte afgebrand of verniel, terwyl die hoofwoning die teiken van sommige kanonniers was.
Boekenhoutfontein het tot 1971 die eiendom van die Kruger-familie gebly. In daardie jaar is dit aangekoop deur die Stigting Simon van der Stel en is die plaas gerestoureer met fondse waarvan die grootste gedeelte afkomstig was van die volk van Suid-Afrika. Vandag is die plaaswerf ten volle gerestoureer en is dit ’n unieke bate. Die woning is as museum ingerig en huisves talle oorspronklike of tydgenootlike artikels. Die Federasie van Rappportryerskorpse het in 1976 ses stoele na die voorbeeld van die oorspronklikes laat maak en in die eetkamer uitgestal.
Die plaas bied nie net ’n beeld van ’n boereplaas van die vorige eeu nie – vir die besoeker wat op die stoep staan en oor die uitgestrekte Wes-Transvaalse vlaktes tuur, is dit ’n bron van inspirasie. Hier leer elke Afrikaner die ware betekenis van die eretitel “Boer”.
== Burgergedenkteken op die Platrand, Ladysmith ==
Op die Platrand van waar die oog neerkyk op Ladysmith en omstreke, staan die imposantste Burgermonument in Natal. Dis opgerig ter nagedagtenis van die 781 burgers van die ZAR en OVS wat hulle lewe in Natal in die Vryheidstryd (1899-1902) verloor het. Die Platrand is deel van die plaas Fourieskraal, toneel van die bloedige slag op 6 Januarie 1900. Die bergrug van sowat 5 km lank en ongeveer 200 m hoog is deur meneer MJW (Oom Thys) en mevrou Jacobsz vir die oprigting van hierdie besondere monument geskenk.
Die Burgermonument beslaan ’n geplaveide gebied van ongeveer 600 vierkante meter en huisves ’n grafkelder met die beendere van 310 burgers, afkomstig van die verskillende Natalse slagvelde, wat daar herbegrawe is. Waar grafstene die burgergrafte versier het, is die grafstene teen die muur van die grafkelder vasgemessel. Op die plaveisel staan sewe betonsuile in die vorm van oop opgehewe hande. Elke hand is gerig op ’n slagveld wat die besoeker aan die gedenkteken vanaf die Platrand in die verskiet kan sien. In die suile, beklee met terrazzo-afwerking, is op rooi graniet die name van die Boere gegraveer wat in die betrokke veldslae soos deur die hande gesimboliseer, gesneuwel het. Tussen die twee langste suile is ’n kaart van die omgewing, met ’n deursnee van 1220 cm. Die langste van hierdie suile is 9 m hoog. Die hande verbeeld die gestorwenes se stoerheid en onverskrokkenheid, en ook angs, lyding en smart. Die hande omsluit die dooies beskermend soos in ’n laer en reik vol geloof na Bo.
[[Lêer:Platrand-klein.jpg|duimnael|144x144px|Op die plaas Fourieskraal 5 km suidwes van Ladysmith]]
Op ’n tablet by die parkeerplek het die digter Ernst van Heerden die simboliek soos volg vasgevat:
''Deur hierdie hande het ’n groter Hand''
''gestorte bloed so mildelik gesproei''
''dat vingertoppe oor die heuwelland''
''na akkers wys waaruit die vryheid groei.''
Hierdie gedenkteken is in opdrag van die Suid-Afrikaanse Raad vir Oorlogsgrafte teen ’n koste van R120 000opgerig deur die argitekte Samuel Pauw en Peter Semra’d. Die werk is uitgevoer deur die bouheer Frans Kaiser, van Austra-konstruksie, en as bourekenaars het die here Ross en Kat opgetree. Al hierdie ondernemings is van Pretoria.
In die kluis van die Burgergedenkteken is ’n ererol, in boekvorm en op Skotse perkament, spesiaal behandel om 500 jaar te hou, met die name van die dooies weggelê. Dis geskenk deur die Junior Rapportryerbeweging van Natal.
Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog in Oktober 1899 het kommandant-generaal Piet Joubert die strategiese offensief geneem en die Britse magte onder generaal-majoor sir George White in Ladysmith ingesluit. Die beleg van vier maande het van 30 Oktober 1899 tot 28 Februarie 1900 geduur. Generaal sir Redvers Buller, met die Eerste Britse Leërkorps, het dit op hom geneem om die beleërde Britse mag in Noord-Natal te ontset.
In die loop van die Natalse veldtog in 1899–1900 en generaal Louis Botha se tweede inval in Natal in 1901 is van die bekendste veldslae van die Driejarige Oorlog gelewer. Hieronder was Talana, Elandslaagte, Rietfontein, Modderspruit, Nicholsonsnek, Willow Grange en Colenso (1899); Platrand, Spioenkop, Vaalkrans, Pietershoogte (1900) en Scheepersnek en Itala (1901).
Die gedagte om ’n gepaste monument vir die Republikeinse gesneuweldes in Natal op te rig, het baie lank bestaan. Aanvanklik is daaraan gedink om dit naby Colenso op te rig. Dit was egter in 1975 dat doktor A Kieser, voorsitter van die Suid-Afrikaanse Raad vir Oorlogsgrafte, ’n voorstel aan die Raad voorgelê het en daar besluit is om die monument op die Platrand op te rig. Onderhandelinge is in die daaropvolgende jaar met die argitekte aangeknoop en die oprigtingsopdrag is op 30 Julie 1976 oorgedra deur meneer SCJ Joubert, die sekretaris van die Suid-Afrikaanse Raad vir Oorlogsgrafte.
Etlike besoeke aan die terrein deur verteenwoordigers van die opdraggewer en die oprigters en hul kontrakteurs het gevolg en drie jaar later, in 1979, is die werk voltooi.
Die inwyding van die monument het op 10 Oktober 1979 te midde van groot openbare belangstelling plaasgevind en is waargeneem deur die pas ingehuldigde Staatspresident, Marais Viljoen. Dit was juis presies 80 jaar nadat die vyandelikhede tussen Boer en Brit in Natal ontbrand het. Die Staatspresident is deur ’n ruiterwag van die Junior Rapportryers, met die vlae van die ZAR en die OVS tussen ’n erewag, gevorm deur lede van die Voortrekkerbeweging, na die monument geleide gedoen. Die Suid-Afrikaanse Leërorkes het gewyde musiek gespeel, terwyl trompetblasers die aankoms aangekondig het.
Voordat die Staatspresident die indrukwekkende monument onthul het, het meneer Thys Jacobsz die terrein aan die Suid-Afrikaanse Raad vir Oorlogsgrafte oorhandig. Staatspresident Marais Viljoen het die feesgangers toegespreek, waarna hy die onthulling waargeneem en die ererol in die kluis weggebêre het. Verteenwoordigers van kommando’s wat 80 jaar gelede aan die Natalse veldtog deelgeneem het, het hierop hul kranse gelê – ’n onthullingsplegtigheid om die nagedagtenis te eer van 781 burgers wat die lewe in die Natalse veldslae van die Vryheidstryd opgeoffer het.
Diegene wat deur hierdie byderwetse monumentkompleks gedenk word, is Boere wat sowel op Natalse slagvelde as in Natalse kampe omgekom het. Dit eer ook die nagedagtenis van die burgers wat by die Holkransmoord onder Zoeloe-assegaaie in Junie 1902 gesterf het.
== CF Beyers, Makwassie ==
[[Lêer:CF-Beyers-klein-300x297.jpg|duimnael|112x112px|Langs die Boeresaal in Cherrylaan, hoofstraat van Makwassie]]
Christiaan Frederik Beyers is op 23 September 1869 in die distrik Stellenbosch gebore. In 1888 verhuis hy na Pretoria, waar hy hom as prokureur bekwaam. Tydens die Jameson-inval (1896) bied Beyers aan om kommandodiens te verrig en ontvang daarom in 1897 volle burgerskap van die Zuid-Afrikaansche Republiek.
Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog in 1899 vertrek Beyers na die Natalse front. Sy sterk persoonlikheid, onverskrokkenheid en sin vir dissipline het weldra die aandag van kommandant-generaal Louis Botha getrek en op 4 September 1900 word hy tot assistent-kommandant-generaal vir die distrikte Waterberg en Soutpansberg benoem – ’n aanstelling wat hy tot Mei 1902 behou het.
Na die toekenning van selfbestuur aan Transvaal in 1907 word generaal Beyers agtereenvolgens tot lid van die Wetgewende Vergadering en Speaker verkies. Met die Uniewording in 1910 word hy lid van die Volksraad vir Pretoria-Suid. Hy bedank egter uit sy setel in Julie 1912 om die kommandant-generaalskap van die pasgestigte Aktiewe Burgermag te aanvaar.
Met die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog in Augustus 1914 besluit die regering om aan Brittanje se versoek te voldoen en Duits-Suidwes-Afrika te verower. Generaal Beyers was nie ten gunste hiervan nie. Hy bedank gevolglik op 15 September 1914 as kommandant-generaal en hoewel hy nie in daardie stadium openlik gerebelleer het nie, word hy tog geleidelik in ’n leiersrol by die Rebellie betrek.
Na etlike mislukte aanvalle op sy klein kommando, slaag die regeringsmagte daarin om op 8 Desember 1914 vir Beyers met 23 man op die Vrystaatse oewer van die Vaalrivier, sowat 40 km suid van Makwassie, vas te keer. Hy probeer om die vol rivier te perd oor te steek, maar sterf aan hartversaking voordat hy die oorkantste oewer kon bereik.
Toestemming is deur die familie van die regering gevra dat generaal Beyers in Pretoria begrawe word maar generaal JC Smuts het gelas dat hy plaaslik begrawe word. Die dorpsbestuur van Makwassie wou egter nie toelaat dat ’n rebel in hul begraafplaas ter ruste gelê word nie. Meneer JC van Zyl, van die plaas Oersonskraal, digby Makwassie, is ten einde raad genader en hy het toegestem dat Beyers daar begrawe word. Later is die plaas se naam in Beyersrus verander.
Dit is gepas dat dit juis die Beyersrus-Geloftekomitee was wat, in oorleg met die Suid-Afrikaanse Jukskeiraad, in 1982 die inisiatief geneem het om ’n standbeeld ter herinnering aan generaal Beyers in Makwassie op te rig. Vir dié doel is die Beyers-monument-Aksiekomitee gevorm uit verteenwoordigers van die Beyersrus-Geloftefeeskomitee, die Rapportryerskorpse van Wolmaransstad en Leeudoringstad, die Junior Rapportryerkorps van Wolmaransstad en ook die Wes-Transvaalse Jukskeibond. Die hoof van die Suid-Afrikaanse Weermag, generaal CL Viljoen, het ingewillig om as beskermheer op te tree, terwyl menere BC Greyling en ISWB van Zyl, van Makwassie, onderskeidelik as voorsitter en sekretaris gedien het.
Die opdrag vir die ontwerp en vervaardiging van die standbeeld is aan ’n beeldhouer van Pretoria, Phil Minnaar, gegee. Die oprigtingskoste is op R20 000 beraam, waarvan die standbeeld self R13 000 bedra het. Aangesien dit die eerste standbeeld van generaal Beyers sou wees, het die komitee landwyd fondse ingesamel en probeer om alle kultuurorganisasies, opvoedkundige inrigtings en lede van die publiek wat die ideaal verwesenlik wou sien, te betrek. Die beeldhouer het verder vyftien genommerde bronsgietsels van die maket vervaardig, wat teen R500 elk verkoop is waarvan R200 in die fonds gestort is.
Die standbeeld is ’n lewensgrootte afbeelding van generaal Beyers in brons en is 1,78 m hoog. Die voetstuk is van sandsteen en is 1,05 m x 1, 05 m x 850 mm hoog. Dit staan op ’n sandsteenbasis van 3,04 m in die vierkant, met ’n plaveisel van gesnyde leiklipteëls daaromheen.
Die beeld maak ’n rustige indruk. Dit toon generaal Beyers in die gemaklike staande houding, sonder hoofdeksel en geklee in ferweelbroek en -baadjie met rystewels waarin hy dikwels gefotografeer is. Hy dra ’n mauserpistoolsak en ’n verkykertas wat aan die bande oorkruis om die nek hang en onder eie arms pas. Die regterhand rus op die heup en hou die hoed vas, terwyl die linkerhand lands die sy afhang.
Op die voetstuk aan die voorkant van die standbeeld is ’n bronsplaat aangebring met die woorde:
''Generaal Christiaan Frederik Beyers''
''getrou tot die dood.''
''(23 September 1869 – 8 Desember 1914).''
Die standbeeld is op 23 September 1983 deur generaal CL Viljoen onthul. In sy toespraak het generaal Viljoen gesê dat generaal Beyers altyd die volksaak bo sy persoonlike belang gestel het; dat hoewel dapperheid ’n persoonlike kenmerk van hom was, hy altyd om vrede gebid het en selfs nie sy vyande in die gebed vergeet het nie. Ten slotte het generaal Viljoen die wens uitgespreek dat die standbeeld die lewende boodskap aan Suid-Afrika sal uitdra: “… wees dapper, wees patrioties-lojaal en wees verantwoordelik gematig soos die Christen-kryger generaal Christiaan Frederik Beyers”.
== Die beeldetuin van die NALN, Bloemfontein ==
Die tuin voor die Ou Goewermentsgebou, wat tans die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) se Beeldetuin is, is uit eie reg ’n historiese gedenkwaardigheid. Hierdie unieke boomtuin oorspan ’n tydperk van honderd jaar en is ryk aan kultuurhistoriese inhoud.
Met die kwarteeu-feesviering van die Vrystaatse Republiek in 1879 het president JH Brand twee sipresbome voor die pasvoltooide regeringsgebou geplant, een namens homself en die tweede namens meneer Max Leviseur, ’n gesiene inwoner van Bloemfontein. Hiermee is hierdie geskiedkundige tuin begin.
Op 17 Desember 1890 het die eerste amptelike trein Bloemfontein binnegestoom en by hierdie geleentheid het die verteenwoordigers van die vier Suid-Afrikaanse state elk ’n boom in die tuin geplant. Hulle was president FW Reitz, lord Henry B Loch, sir Charles Mitchell en doktor WJ Leyds namens president Paul Kruger.
In Maart 1905 het ook lord Alfred Milner ’n boom in die tuin geplant. Ander belangrike persone het by verskillende geleenthede elk ook ’n boom geplant.
Die Beeldetuin is die droomkind van professor PJ Nienaber, gewese direkteur van die NALN. Die idee van so ’n beeldetuin het by hom ontstaan nadat hy soortgelyke tuine in die buiteland besoek het, onder meer Middelheim by Antwerpen.
Om hierdie droom te verwesenlik, moes die terrein waarop die Ou Goewermentsgebou staan, herbeplan word. Daar is grasperke en blombeddings tussen die ou historiese bome aangelê, sodat die atmosfeer van ’n rustige tuin hier, aan die bopunt van die besige Maitlandstraat agter die standbeeld van president Brand, geskep is.
=== C.J.Langenhoven ===
Voordat daar met die beplanning van die tuin begin is, was die NALN reeds in besit van ’n hele aantal beelde van skrywers, digters, komponiste en toneelkunstenaars. Nadat die
[[Lêer:CJ-Langenhoven klein-238x300.jpg|duimnael|137x137px|CJ Langenhoven]]
tuin in 1978 voltooi is, is die beelde op voetstukke onder die bome opgerig. Metaalnaamplaatjies met die naam van die beeld, die beeldhouer en skenker daarop, is op die beelde aangebring.
Die idee van die Beeldetuin is dat die museumbesoeker op pad na die Museum reeds in die tuin by sommige van die kunstenaars se beelde kan stilstaan en nader kennis maak. Op hierdie wyse word die historiese boomtuin by die Museum ingeskakel.
Op 1 Maart 1978 is ’n borsbeeld van AG Visser deur beeldhouer Daniella Geldenhuys op die ereplek voor die hoofingang in die middel van die tuin onthul ter herdenking van Visser se honderdste verjaardag. Hierdie ereposisie is mettertyd aan ander beelde afgestaan.
=== A.G.Visser ===
Op 23 Februarie 1979 het die Administrateur, meneer AC van Wyk, die Beeldetuin amptelik geopen. Die Beeldetuin is met spreiligte in ’n sprokieswêreld omskep en ’n uitvoering van volksang en volkspele op die grasperk voor die Ou Goewermentsgebou het ’n feestelike karakter aan die inwyding verleen.
[[Lêer:AG-Visser klein.jpg|duimnael|165x165px|AG Visser]]
Met die inwydingsplegtigheid het meneer Van Wyk ’n olienhoutboom by die ingang van die Beeldetuin geplant, presies honderd jaar nadat president Brand die eerste boom geplant het. In sy inwydingsrede het meneer Van Wyk onder meer gesê dat die Beeldetuin uniek is, en dat dit ’n plek is wat deur die hele volk gewaardeer sal word.
Aanvanklik het die Beeldetuin net twaalf beelde gehad. Al die beelde is van brons en die meeste is borsbeelde. Net dié van CJ Langenhoven deur R Meyerowitz en dié van generaal JBM Hertzog deur Daniella Geldenhuys in die nisse by die ingang van die gebou is miniatuur-vollengte-beelde.
=== C.Louis Leipolt ===
[[Lêer:CL-Leipoldt klein-241x300.jpg|duimnael|140x140px|C Louis Leipoldt]]
In 1980, met die NALN se groot Leipoldt-fees ter herdenking van C Louis Leipoldt se honderdste verjaardag, is ’n borsbeeld van Leipoldt op die ereplek voor die Museum onthul. Die Leipoldt-beeld, gemaak deur Daniella Geldenhuys, is deur Volkskas-bank aan die NALN geskenk. In 1981 is die Leipoldt-beeld na ’n ander staanplek in die tuin verskuif en het die beeld van DF Malherbe die ereplek ingeneem.
=== J.B.M. Hertzog ===
[[Lêer:JBM-Hertzog-klein-239x300.jpg|duimnael|140x140px|JBM Hertzog]]
Die beelde vorm net so ’n deel van die tuin as die bome, die struike en die blomme. In die vrye natuur kom die beelde tot lewe, in die opelug kry hulle ryper betekenis: Generaal Hertzog, skepper van die Hertzogprys, staan ferm en beslis. DF Malherbe kyk fier na vore – tot daar ver in Maitlandstraat. Om Langenhoven se mond speel daar ’n ondeunde glimlag, en Uys Krige is aan die gesels.
In Augustus 1979 is die beeld van doktor JD Kestell, wat deur die komponis Stephen Eyssen aan die NALN geskenk is, van sy voetstuk afgebreek en verwyder. Die beeld is op Saterdagoggend, 6 Oktober 1979, in ’n beskadigde toestand teruggevind waar dit, vermoedelik gedurende die nag, op die grasperk naby aan die Beeldetuin teruggeplaas is.
[[Lêer:Uys-Krige-klein-232x300.jpg|duimnael|145x145px|Uys Krige]]
=== Uys Krige ===
Ander beelde in die tuin is dié van PJ Schoeman, SJ du Toit, Mikro, SH Pellissier en Anna Neethling-Pohl. Sommige van die beelde is deur verskillende instansies en persone aan die NALN geskenk, terwyl ander deur die Vrystaatse Provinsiale Administrasie vir die NALN aangekoop is.
Die Beeldetuin verleen luister aan die NALN en dien om besoekers te lok, want die tuin is die inleiding tot die NALN, die bekendstelling van daardie kultuurskatte van die Afrikaner wat in die Ou Goewermentsgebou bewaar en uitgestal is.
== Danie Theron-monument, Gatsrand ==
’n Indrukwekkende gedenknaald op Theronskop aan die Gatsrand gedenk die onverskrokke dade van die baasverkenner van die Anglo-Boereoorlog, Danie Theron. Die monument staan ongeveer 50 m vanaf die plek waar hy op 5 Oktober 1900 gesneuwel het. Hy is op 9 Mei 1872 op Tulbagh gebore.
Die gedagte aan die oprigting van ’n monument vir Danie Theron het reeds in 1935 by doktor JJ van Tonder, destydse hoof van die Laerskool Danie Theron ontstaan.
Voortrekkeroffisiere van die Danie Theron-veldkornetskappe hete op 16 Augustus 1941 die Danie Theron-monumentkomitee, onder voorsitterskap van doktor Van Tonder, gestig. Die projek is op 16 Mei 1942 deur die Voortrekkerbeweging oorgeneem, hoewel die bestaande komitee behou is met toevoeging van offisiere van die Transvaalse Dagbestuur en die Uniale Uitvoerende Bestuur. Die landswye fondsinsamelingsveldtog het £1250 (R2500) opgelewer, terwyl die terrein van ongeveer een hektaar deur die broers Basjan en Manie Wolvaardt, van die plaas Elandsfontein, geskenk is.
[[Lêer:Gatsrand is ongeveer 43 km vanaf Potchefstroom op die hoofpad tussen Potchefstroom en Johannesburg geleë.jpg|duimnael|179x179px|Gatsrand is ongeveer 43 km vanaf Potchefstroom op die hoofpad tussen Potchefstroom en Johannesburg geleë]]
Die komitee het die ontwerp van meneer Coenraad Hillebrands, argitek van Krugersdorp, vir die monument aanvaar. Die bouaannemers, L Fokkens (Edms) Beperk, van Krugersdorp, het op 7 Augustus 1950 met die bouwerk begin. Die werk is teen kosprys onderneem, sodat die totale koste slegs £1232 (R2464) beloop het.
Mevrou M Knightley, suster, en mevrou L Murray, ’n nasaat, het die monument op 9 September 1950, presies 50 jaar en vier dae na Danie Theron se dood, onthul.
Op 5 September 1900 het Danie Theron alleen met ’n groep verkenners van generaal-majoor F Hart se aanrukkende kolonne gebots. Om die indruk te wek dat die hele Boerekommando die rant beset het, het Theron met sy vuur volgehou. Nadat hy drie Britte gedood en vier gewond het, is hy noodlottig deur ’n liddiet-granaat getref.
Die onthulling het op Saterdag 9 September 1950 plaasgevind. Bykans 1000 Voortrekkers en honderde belangstellendes, onder wie oud-strydmakkers van Danie Theron, het die plegtigheid bygewoon. Die herontmoeting van Theron se Verkennerskorps (TVK) het vir onvergeetlike oomblikke gesorg.
In die feesrede het doktor TE Dönges, minister van Binnelandse Sake, gesê sowel Engels- as Afrikaanssprekende Suid-Afrikaners kan hulde bring aan Danie Theron, wat in sy kort, avontuurlike lewe die eienskappe geopenbaar het wat nodig is vir die bou van ’n nasie. “Vandag nog het ons Danie Theron nodig. Die aard van die stryd kan anders wees, maar die eenvoudige fundamentele deugde – trou, moed, diens en beslistheid – het nie hul krag of waarde verloor nie,” het hy verklaar.
Die monument bestaan uit ’n 19,96 m hoë reghoekige betonsuil met ’n omtrek van 1,37 x 0,76 m. Vas daarteen staan ’n betonkolom, vier-blaar-klawervormig bo-aan, is ingedeel in 50 betonsegmente, elk bykans 360 mm hoog. ’n Sierlike kopervlam wat aan die bopunt van die betonkolom begin, tot bo-op die suil krul en dan 4,88 m verder die lug introon, rond die gedenknaald af. Dit bring die totale hoogte van die struktuur op 24,84 m te staan.
Simbolies is die bouwerk ’n getroue weergawe van die eenvoud, krag, idealisme en vryheidsin van Danie Theron. Die suil is stewig in Afrikaanse bodem veranker en stel sy beginsels en standvastige karakter voor. Die kolom met 50 segmente stel 50 jaarringe voor – simbolies van die 50 jaar wat verloop het tussen sy dood en die onthulling van die monument. Die derde element – die vlam – is simbolies van die vryheidsvlam wat in die siel van Danie Theron gebrand het. Op die onthullingsdag het die kopervlam rooi in die helder sonlig geskitter.
Die sierhekke wat toegang tot die pad na die monument verleen, is deur meneer D Hunter, van Boksburg, vervaardig. Die ingebruikneming daarvan op 4 September 1954 het saamgeval met die onthulling van ’n brons-gedenkplaat op die plek waar Danie Theron gesneuwel het. Sedertdien het vandale die gedenkplaat verniel en die laaste oorblywende lootjie van die boom waaronder Theron gesterf het, onherstelbaar beskadig. ’n Heronthulling van die nou verchroomde gedenkplaat het op 11 Augustus 1984 op inisiatief van meneer Piet Venter, Voortrekker-streekleier van Vanderbijlpark, plaasgevind.
Aan die voet van die gedenknaald is ’n gedenksteen met die woorde Ons gedenk – Regiment Danie Theron – 17.7.1955 deur erekolonel Izak Meyer en kommandant N Badenhorst van dié nuutgestigte eenheid onthul. Op 17 September 1966 het die Voortrekkers ‘n gedenkplaat met besonderhede oor die Danie Theron-monument op die terrein aangebring. (Die spelfout “vreiheid” daarop is opvallend!).
Gereelde byeenkomste, soos die tweejaarlikse saamtrekke van die Voortrekkerkommando’s van Suid-, Sentraal- en Wes-Transvaal, vind by die monument plaas. Ingevolge ‘n ooreenkoms met die Hoofbestuur in 1981 is die besit van en verantwoordelikheid vir die terrein aan die Transvaalse Voortrekkers oorgedra.
=== Danie Theron -krygskool,Kimberley ===
Op Kimberley, naby die hoofkwartier van die Danie Theron-krygskool, tussen gras, klippe en aalwyne, op Die Koppie, staan die twee keer lewensgrootte bronsbeeld van Danie Theron. Dit stel Danie Theron in die tipiese verkennershouding voor – hurkend met die regterknie op die grond, die oë stip voor hom uit, en die geweer voor die lyf soos vir ’n regse skut, en die loop met ’n hoek van meer as 45° na bo. Hy dra hoë rystewels, ’n broek, baadjie en hemp, ’n bandelier oor die linkerskouer, ’n verkykertas op die regterheup en ’n hoed waarvan die rant na regs opslaan.
Simbolies doen die standbeeld ’n beroep op die duisende van die krygskool wat nog daar sal verbygaan, dat die heldemoed, leiersvermoë en offervaardigheid van Danie Theron ’n blywende besieling sal wees ter wille van die vryheid.
Met die tweejarige herdenking van die bestaan van die Danie Theron-krygskool op 1 November 1969, het die toenmalige minister van Verdediging, meneer PW Botha, die standbeeld onthul. Die beeldhouer was Charl Engela, van Pretoria. Die beeld is in brons gegiet en vyf en twintig kleiner replikas is vervaardig, wat as eretoekennings deur die krygskool uitgereik word.
== JH de la Rey, Lichtenburg ==
Voor die stadhuis op Lichtenburg in Wes-Transvaal, op ’n kleurryke blombegroeide plein staan die standbeeld van een van die grootste krygsmanne en veldhere wat Suid-Afrika nog opgelewer het – wie se naam in die krygsgeskiedenis van Suid-Afrika en die wêreld hoog aangeskrewe staan, die leeu van Wes-Transvaal: generaal Jacobus Hercules de la Rey!
Die Generaal De la Rey-standbeeldkomitee is op 25 Mei 1957 in Potchefstroom gestig. Die komitee het op ’n ruiterbeeld twee maal lewensgrootte besluit. Sodoende sou generaal De la Rey voorgestel word as die beroemde ruitergeneraal wat hy was, op sy getroue ryperd Bokkie. In die guerillafase van die Anglo-Boereoorlog het hy in Wes-Transvaal met sy stormjaagtaktiek die Britse magte groot verliese toegedien. In plaas daarvan dat die burgers van hulle perde afgeklim en posisies ingeneem het om te skiet, het hy die kuns verfyn dat hulle te perd storm en uit die saal skiet.
Die beeldhouer was Hennie Potgieter, ’n oudleerling van die Lichtenburgse Hoërskool. Die voltooide bronsbeeld het ’n massa van ongeveer 3 ton (sowat 3,3 metrieke ton), staan 4, 88 m hoog en is op die plein reg voor die stadhuis by ’n dammetjie op ’n voetstuk van groot, ruwe klippe opgerig. Hennie Potgieter verduidelik: “Ek wou dat ruiter en perd een wees in hul waaksaamheid teen gevare; vandaar dat die perd wegsteier voor die afgrond. Hoewel beeldhouers dikwels groot beelde groter na bo maak, glo ek nie daarin nie. Ek hou op konstante groottes van so ’n beeld van perd se hoef tot man se hoed. Dit maak dat my beeld groter as sy twee maal lewensgrootte lyk.”
Die Generaal dra ’n rybroek wat onder die knieë in hoë rygstewels ingesteek is, spore, ’n hemp, baadjie en onderbaadjie en ’n breërandhoed. In ’n X-vorm oor sy bors hang sy rewolwergordel met rewolwer op die linkerheup en verkykertas op die regterheup. In sy regterhand hou hy sy sambok, terwyl ’n kombers voor sy saal opgerol is. Dit stem ooreen met die Generaal se kleredrag gedurende die oorlog.
Die tweedaagse feesprogram van 26 en 27 Februarie 1965 het op die 27e ’n hoogtepunt bereik met die onthullingsplegtigheid om saam te val met die herdenking van die Slag by Majuba op 27Februarie 1881 in die Eerste Vryheidsoorlog. Meer as 6000 mense was teenwoordig. Onder hulle was die vier oorlewende kinders van generaal De la Rey, naamlik mevrou Pollie de la Rey-Morkel, mevrou JE Meintjes en mevrou WC Bouwer, en meneer Jan de la Rey.
In sy huldigingsrede het staatspresident, CR Swart, wat beskermheer van die Komitee was, ’n wekroep om eensgesindheid, met onverdeelde trou aan die Republiek van Suid-Afrika laat opklink. Hy het gesê die name en prestasies van die helde sal bly voortleef, maar baie waardevoller en dieper is die ideaal wat hulle nagestreef het, naamlik vryheid en Republikeinse onafhanklikheid.
Daarna het die Staatspresident die landsvlae weggeskuif en die ruiterstandbeeld onthul. Aandoenlike tonele het hulle afgespeel toe grysaards wat onder generaal De la Rey geveg het, openlik gehuil het. Baie van hulle het mekaar 63 jaar tevore laas as jong mans gesien. “Die beeld lyk presies soos ons ou generaal” het van hulle gesê.
Jacobus Hercules de la Rey is op 22 Oktober 1847 in die distrik Winburg gebore. Na die Slag by Boomplaats in 1848 verhuis die gesin De la Rey na Wes-Transvaal. Vroeg in sy lewe openbaar De la Rey militêre leierseienskappe, wat in die Anglo-Boereoorlog tot volle ontplooiing kom. Van 1893 af het hy Lichtenburg in die Volksraad gedien.
Toe die Eerste Wêreldoorlog in 1914 uitbreek, sien De la Rey nie kans om hom met sy leier, generaal Louis Botha, se sienswyse te vereenselwig nie. Op 15 September 1914, die dag toe generaal CF Beyers uit die Unie-Verdedigingsmag bedank het, het hy en De la Rey per motor na Potchefstroom gereis om generaal Kemp te ontmoet. Generaal De la Rey bereik egter nooit sy bestemming nie, want by Langlaagte word hy deur polisie, wat op soek was na die bendeleier William Foster, per abuis doodgeskiet.
By sy begrafnis het generaal CR de Wet na hom verwys as “een van die dapperstes van dapperes, een van die getroustes onder die getroues”.
== Verwysings ==
* {{Verwysings}}NALN. 1989. Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 112–113.
Van Schoor, M.E.C. 1989. Beeldegroep by Vrouemonument. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 104–107.
Jooste, G.J. 1989. Boekenhoutfontein. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 162–163.
Bakkes, C.M. 1989. Burgergedenkteken op die Platrand. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 231–233.
Kotzé, JS. 1989. C.F. Beyers. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 156–157.
Pretorius, F. 1989. Danie Theron. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 146–149.
[[Kategorie:Geskiedenis van Suid-Afrika]]
| |||