Sarel Jacob Pretorius: Verskil tussen weergawes

'''Sarel Jakob Pretorius''' ([[7 Januarie]] [[1917]]- [[31 Maart]] [[1995]]1917–1995) was 'n [[Afrikaans]]e [[digter]], [[joernalis]] en omroeper.<ref>Esaach: <nowiki>http://www.esaach.org.za/index.php?title=Pretorius,_Sarel_Jacob</nowiki></ref>. Hy publiseer altesaam 12 digbundels gedurende sy loopbaan.<ref>Van Coller, H.P. en Odendaal, B.J. Versindaba: <nowiki>http://versindaba.co.za/2009/06/11/sj-pretorius/</nowiki></ref>. Sy bekendste gedigte was ''Harlekyn van die dieretuin'' en ''Die kranksinnige''. Van sy gedigte is voorgeskrewe materiaal in Suid-Afrikaanse skole.

Sarel Jacob Pretorius (<ref>Sy voornaam word deur bronne afwisselend as Jacob en die variant Jakob [en selfs Jakop] aangegee. Omdat die oorheersende variant in die familie klaarblyklik Jacob is, word dit so hier aangedui)</ref> is op [[7 Januarie]] [[1917]] op [[Postmasburg]] in die [[Kaapprovinsie]] gebore as die tweede van vier kinders. Hy is op [[28 Februarie]] [[1917]] in die [[Gereformeerde kerk Postmasburg]] gedoop.<ref>[http://pretoriusfamilie.info/pret1/I16985.html##I21656 Pretoriusfamilie.info]. URL besoek op 2 November 2016.</ref>

Tydens die [[Anglo-Boereoorlog]] bring sy vader saam met sy moeder, broer en sustertjie geruime tyd in die [[konsentrasiekamp]] op [[Norvalspont]] deur, waar sy suster Hettie oorlede is. Ná die oorlog moet hulle weer die verwoeste familieplaas van vooraf opbou. Na Sarel se ouers se troue besluit sy pa om na [[Griekwaland-Wes]] te trek, waar al sy opregte vee vrek en hy besluit om eerder te gaan leer vir onderwyser. Hy gee onderwys op Tierkop naby Postmasburg in ʼn’n kamer van ʼn’n privaat woonhuis en studeer dan verder in die [[Paarl]], waarna hy onderwyser word op Postmasburg en tydens Sarel se geboorte onderhoof van die hoërskool is. In hierdie tyd is sy pa ook die korrespondent vir ''[[Die Burger]]'' op Postmasburg en skryf hy kortverhale wat in ''[[Huisgenoot|Die Huisgenoot]]'' gepubliseer is.

Sarel gaan skool op sy tuisdorp, waar hy in die koshuis inwoon waar sy pa die koshuisvader is, en matrikuleer dan aan die [[Potchefstroom Gimnasium]]. Hy behaal in hierdie tyd as bariton sukses op verskeie kunswedstryde, ook in [[Johannesburg]], terwyl een van sy gedigte ook ʼn’n medalje verower in ʼn’n kunswedstryd. Daarna studeer hy vanaf [[1934]] tot [[1938]] aan die [[Noordwes-Universiteit|PUK]] (Potchefstroomse Universiteitskollege), waar die klasse wat [[Gerrit Dekker]] aanbied sy liefde vir die letterkunde vestig. Hy behaal hier die B.A.-graad in [[1937]] en daarna die Universiteits Onderwysdiploma in 1938. Op universiteit blink hy uit in atletiek en word ook bekroon met die eerste prys vir ʼn’n skets wat in ''Die Besembos'' verskyn. In [[1939]] begin sy onderwysloopbaan aan die Junior Hoërskool Malvern, waar hy die armoedige, verstedelikte Afrikaners waarneem. Dan aanvaar hy ʼn’n betrekking as onderwyser in Linden, eers aan die [[Laerskool Louw Geldenhuys]] en later aan die [[Hoërskool Linden]]. In Julie [[1943]] trou hy met die posmeesteres Anna Swanepoel van Linden en die egpaar het drie kinders, twee seuns (Aliet en Petrus) en ʼn’n dogter (Rachel).

In [[1947]] betree hy vir ʼn’n tydjie die joernalistieke wêreld as mederedakteur van ʼn’n Afrikaanse tydskrif in Johannesburg. Daarna word hy in [[1948]] vertaler by die [[Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie]], waar hy onder andere vele dramas in Afrikaans vertaal. In [[1952]] hervat hy sy studies aan die [[Universiteit van die Witwatersrand]] en behaal in [[1954]] die B.A. Honneurs-graad in Afrikaanse en Nederlandse letterkunde. In [[1956]] vertrek hy met ʼn’n studiebeurs van die Nederlands-Zuidafrikaanse Vereniging na Utrecht, Nederland en skryf hom in vir ʼn’n doktorale studie onder die bekende spesialis in die sewentiende-eeuse Nederlandse letterkunde, professor W.A.P. Smit.

Persoonlike omstandighede noop hom om in [[1957]] na Suid-Afrika terug te keer sonder dat hy sy studie kan voltooi. Dit verhoed hom egter nie om korrespondensie met professor Smit te bly voer nie en hy sit sy studie van Joost van den Vondel aan die Universiteit van die Witwatersrand voort. In [[1964]] promoveer hy onder [[N.P. van Wyk Louw|N.P. van Wyk Louw,]] met professor W.A.P. Smit steeds sy eksterne eksaminator en vernaamste raadgewer, aan die Universiteit van die Witwatersrand met ʼn’n studie oor Vondel se Christelike epos getitel ''Joannes de Boetgezant: ʼn’n studie van ʼn’n 17de-eeuse Christelik-Renaissancistiese epos'', wat in [[1972]] in verwerkte vorm onder die titel ''Die stryd tussen'' ''hemel en hel'' gepubliseer word. Na sy terugkeer na Suid-Afrika in [[1957]] is hy weer tot [[1962]] vertaler by die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie. In hierdie tyd is hy vir ʼn’n ruk ook mederedakteur van ''Nederlands-Suid-Afrikaanse Tydskrif'', maar die tydskrif word gestaak as daar weinig belangstelling is van die teikenmark, naamlik Nederlandse immigrante en Afrikaners. Vanaf [[1962]] is hy dosent in Afrikaanse en Nederlandse letterkunde aan die [[Universiteit van Suid-Afrika]]. In [[1963]] word hy tot senior lektor bevorder en in [[1972]] tot professor, ʼn’n posisie wat hy tot met sy aftrede in [[1982]] beklee.

Op [[31 Maart]] [[1995]] is hy in [[Johannesburg]] aan ʼn’n [[hartaanval]] oorlede.

Sy eerste gedig skryf hy op veertienjarige ouderdom in Engels, wanneer hy vir die eerste keer verlief raak. Hy publiseer vanaf [[1935]] in ''[[Huisgenoot|Die Huisgenoot]]'' en vriendelike kommentaar en advies van [[H.A. Mulder]] lei tot die uitgawe van sy eerste digbundel in [[1943]]. As een van die Veertigers in die Suid-Afrikaanse letterkunde ervaar en verwoord hy die oorgang van ʼn’n landelike kultuur na ʼn’n stadskultuur en bring hy ook die gewone, nie-digterlike woord tot poëtiese bruikbaarheid. By uitstek beeld hy die misplaastes en verskoptes in die samelewing (die gebreklike, die bedelaar, die ingehokte dier) in sy werk uit en lewer so ʼn’n belangrike bydrae tot tematiese en beeldverruiming in die Afrikaanse letterkunde. Sy oeuvre spreek van ʼn’n konsekwente somber en pessimistiese lewenstoon.

Die debuutbundel, ''Vonke'',<ref>Van Coller, H.P. en Odendaal, B.J. Versindaba: <nowiki>http://versindaba.co.za/2009/06/11/sj-pretorius/</nowiki></ref> , bring reeds twee van die oorheersende temas in sy werk aan die bod, naamlik die uitbeelding van die persoonlike en algemeen menslike lyding en die simpatieke uitbeelding van die eenvoudiges, veral die armes en verdruktes in ʼn’n grootstad. Die bundel word in vier afdelings verdeel. In sy eie keuse uit sy werk, wat met die geleentheid van sy sestigste verjaarsdag onder die titel ''Album'' uitgegee word, neem die digter slegs een gedig (''Stakers'') op.

''Die arbeider en ander gedigte'' speel die stad en die platteland teenoor mekaar af, waar die stad waargeneem word deur ʼn’n spreker wat hom hier ontuis voel en die lewe op die platteland verheerlik word. Die digter neem die tematiek van sy debuutbundel verder in die sosiale meegevoel met die agterbuurt-ellende van die arbeiders in die stad.<ref>Mulder, H.A. “Standpunte” Reeks 1, no. 2 1945</ref>. Uit hierdie bundel neem die digter ses gedigte in “''Album''” op.

Sy derde bundel se titel, ''Inkeer'', is reeds aanduidend van die oorheersende tema van fokus op die mens en sy innerlike stryd. Die onregverdigheid van die menslike bestaan en die onmag teen die wêreld word uitgebeeld, gevolg deur die besef dat die swaarkry en pyn dikwels slegs ʼn’n voorspel is tot ʼn’n positiewe uitkoms. Vrees is ʼn’n oorheersende motief in hierdie bundel, wat vrees vir die verganklikheid, vrees vir lyding en eindelik ook vrees vir die dood insluit. In aansluiting by die Dertigers tree hy hier ook in enkele gedigte in geding met God, ʼn’n tema wat hy meer ontgin in sy volgende bundel. Die bundel word verdeel in vyf afdelings, wat ʼn’n soort geestelike groei uitbeeld.<ref>Grové, A.P. “Standpunte” Jaargang 4, no.2, 1949</ref>.

''Die swyende God'' word in vier afdelings ingedeel. In die afdeling oor ''God'' kry die digter aanvanklik nie antwoorde op die vrae oor wie God is en waar Hy te vinde is nie, met alleen die wete dat alles eindelik om die Dood draai. Die afdeling ''Dood en verdriet'' beskryf die enorme impak wat hierdie stilte van God in menslike verdriet het op die menslike psige ten opsigte van dinge soos introversie, isolasie, verstoting en agtervolging. Dit lei ook tot wanhoop aan die lewe, die gemeenskap met mense en aan die kuns. In die afdeling ''Liefde'' verkry die spreker deur die liefde vir vrou en kind weer sin, waardeur die vertroue in die lewe, die natuur en God herontwaak. ''Skoonheid'' is die vierde afdeling. Hier is die spreker weer in staat om die wonder en skoonheid van die natuur te sien as ʼn’n ligpunt in hierdie donker lewenslandskap. Waar die vorige bundels in hoofsaak gewy is aan maatskaplike en sosiale temas, fokus hierdie bundel eksklusief op die “ek” se belewenis, waardeur die gegewe verskraal word. Die vormloosheid van die gedigte (wegbeweeg van vaste digvorms soos sonnet en kwatryn) strek die poëtiese dissipline in die bundel nie tot wins nie en die digter maak hom meermale skuldig aan insinkings in die inhoud en beelding. Slegs enkele gedigte, waaronder ''Geluide'', ''Vrae'', ''Stadsperd'', ''Winterreën'' en ''Klein ballade van die liefde'', kan as oorwegend goed of geslaagd beskou word.<ref>Antonissen, Rob “Standpunte” No. 21, Oktober 1951</ref>.

Die lang gedig ''Grou mure'' ondersoek weer die temas van die arbeider en sy lot en die teenstelling tussen stad en platteland. Dit vertel gedeeltelik die verhaal van ʼn’n plaasboer wat deur ʼn’n driejarige droogte op sy knieë gedwing word en daardeur na die stad gedryf word, waar hy as mynwerker en fabrieksarbeider in ellende ondergaan. In sy somber bestaan hunker hy terug na sy lewe op die plaas, wat broksgewys in sy oorpeinsings opgeroep word. Die gedig word opgedeel in ses afdelings, ''Muur'', ''Voorspel'', ''Masjien'', ''Monstering'', ''Kantien'' en ''Kruis''. Gedeeltelik word die gebeure deur ʼn’n ek-verteller weergegee, en gedeeltelik in die vorm van verhaal en beskrywing. Dit bring mee dat die werk epies, liries en beskrywend van aard is, welke stylmiddels nie altyd voldoende geïntegreer is nie. Veral in die epiese gedeeltes is daar voortreflike werk en lewer die digter van sy beste digkuns tot op daardie stadium. Die geheel is egter gebrekkig weens die gebrek aan integrasie in die perspektief, baie stoplapverse en -woorde en gebrekkige tegniese konstruksie, veral in die aanwending van paarsgewys rymende viervoetige jambes, wat die rym onnodiglik sterk aksentueer en afbreuk doen aan die klank en betekenis van die geheel.<ref>Antonissen, Rob “Standpunte” No. 29, September 1953</ref><ref>Antonissen, Rob “Kern en tooi” Nasou Beperk Eerste uitgawe Eerste druk Elsiesrivier 1963</ref>.

''Die mummie en ander verse'' toon groot verstegniese ontwikkeling en die gedigte is oor die algemeen korter en nugterder, gevul met ironie. Hoewel die tema van lewenspyn steeds oorheersend is, word dit ook nou gekenmerk deur meer fasette en aspekte. Die lydende mens word hier ʼn’n spelende mens wat as maskerdraer of hanswors optree om die pyn te verbloem. Die bundel tref dan ook met sy bitter uitbeelding van die mens in sy glanslose bestaan. Die verheerliking van die platteland word ook nou agterweë gelaat in die besef dat die hede nie in die verlede terug gevind kan word nie.<ref>Antonissen, Rob “Spitsberaad” Nasou Beperk Elsiesrivier Eerste uitgawe Eerste druk 1966</ref>.

''Argekrobaat'' word saamgestel uit die woorde “arge” (soos in “argief” en “argeologie”) en “akrobaat” en hierdie twee dele van die titel is die twee hoofmotiewe in die bundel. Die “arge”-motief vind uiting in verse van persoonlike en geestelike rekonstruksie deur in die evolusionêre en voorafgaande sake te delf om sin te vind in dinge. Hierdie soeke na sin vind plaas aan die hand van argeologiese en argivale rekonstruksies (''Argief'', ''Argeologie''), met behulp van mitologiese of religieuse figure (''Nebukadnesar''), soölogiese gegewens (''Die krap'', ''Papie'') en literêre karakters (''Don Quijote''). Die “akrobaat” van die bundeltitel vind gestalte in verskeie verse wat die tragikomiese en absurditeit van die eietydse werklikheid weerspieël.<ref>Cloete, T.T. “Standpunte” Nuwe reeks 88, April 1970</ref><ref>Spangenberg, D.F. “Standpunte” Nuwe reeks 118, April 1975</ref>.

''Lemma'' se titel verwys na ʼn’n titel, aanhef of aankondiging van ʼn’n onderwerp, maar dui andersyds daarop dat die woord ʼn’n voorveronderstelling bevat wat as waar beskou word tot die teendeel bewys is en dus op ʼn’n manier die waarheid verberg. Die bundel bevat 25 korter gedigte en twee langes. Veral die twee lang gedigte, ''Wat het hulle met die mens gedoen'' en ''La Chute'' (na Albert Camus se gelyknamige roman), beskryf die onreg en pyn wat die mens in verskillende tye moes ondergaan, en die individuele en gemeenskaplike skuld van die mens, wat ook op die ongeregtigheid van die apartheidsbestel van toepassing gemaak word. Sodoende kry sy werk hier vir die eerste keer nie net ʼn’n maatskaplike nie, maar ook politieke relevansie.<ref>Brink, André P. “Rapport” 29 Desember 1974</ref><ref>Brink, André P. “Voorlopige Rapport” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1976</ref><ref>Cloete, T.T. “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 15 no. 2, Junie 1975</ref><ref>Spangenberg, D.F. “Tydskrif vir Letterkunde” Nuwe reeks 13 no. 4, November 1975</ref>. Baie van die gedigte in ''Album'' wat reeds in bundels ingesluit is, word grondig hersien en verwerk.

Die titel van ''Smartlap'' verwys na Van Dale se definisie van die woord as ʼn’n “sentimentele cabaretlied” en toon selfspot met die soort rymende klag wat Pretorius graag skryf. Die bundel bevat gedigte oor die sieldodende grootstadbestaan, die digkuns en huldeblyke aan digters, met temas soos eensaamheid, vrees, miskenning, lewenspyn en verlange. Die digter neem bestek op van sy lewe en kyk ook vorentoe na sloping en die dood wat wag.<ref>Brink, André P. “Standpunte” Nuwe reeks 161, Oktober 1982</ref><ref>Cloete, T.T. “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 22 no. 2, Junie 1982</ref><ref>Cloete, T.T. “Tydskrif vir Letterkunde” Nuwe reeks 20 no. 3, Augustus 1982</ref><ref>Pretorius, Wessel “Die Transvaler” 8 Maart 1982</ref>. Oor die algemeen is hierdie bundel egter ʼn’n insinking en ontsier die retoriese en geykte taal en verskeie tendense (gebruik van vreemde woorde en ʼn’n oordaad mitologiese en ander gegewens) die gedigte.

''Serusiet'' se titel verwys na kristal. In hierdie bundel besin hy oor die mens se stryd teen verganklikheid en veral die ontnugtering van die mens wat sy toenemende eensaamheid saam met die ouderdom moet aanvaar. Antieke en moderne tye word aangeraak, mite en feit, verlede en hede, stad en land en daar word bevind dat eensaamheid en dood die samebindende faktore is wat alle mense in alle tye saamvoeg. Soos in al sy ander bundels is die gedigte ongelyk in gehalte, met voortreflike gedigte wat opgeneem is naas swakker werk. Talle van die gedigte bevat verwysings na die Griekse mitologie.<ref>Brink, André P. “Rapport” 17 April 1983</ref><ref>Cloete, T.T. “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 21 no. 2, Mei 1983</ref><ref>Snyman, Henning “Standpunte” Nuwe reeks 172, Augustus 1984</ref><ref>Cloete, T.T. “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 23 no. 4, Desember 1983</ref>.

Die titel van sy volgende bundel, ''Anamnese'', beteken terugroep in die herinnering en in mediese terme beteken dit wat die sieke van sy eie siektetoestand kan onthou. Dit is dus ʼn’n bundel hoofsaaklik oor siekte, aftakeling en dood, waar Odysseus gebruik word as die simbool van die mens se onvergenoegdheid met sy lewe en sy hunkering na wat anderkant die horison lê. Die bundel bevat vele aforistiese (lewenswyshede) formulerings. Hierdie bundel behandel ook ouderdom, die siekte en dood as belangrike motiewe, met die stad wat as simbool van onrus, verval en ondergang slegs deur eskatologiese hoop op ʼn’n vae toekoms ontsnap kan word.<ref>Grové, A.P. “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 32 no. 3, September 1992</ref><ref>Hugo, Daniel “Rapport” 1 Maart 1992</ref>.

Na sy dood stel F.I.J. van Rensburg ʼn’n bloemlesing uit sy werk saam onder die titel ''Veelspalt'', waarin nagelate verse ook opgeneem word.

Van sy gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, waaronder ''Groot verseboek'', ''Die Afrikaanse poësie in ʼn’n duisend en enkele gedigte'', ''Afrikaanse natuurpoësie'', ''Uit ons digkuns'', ''Digterstemme'', ''Digters en digsoorte'', ''Digters en digkuns'', ''Afrikaanse verse'', ''Junior verseboek'', ''Woordpaljas'', ''Faune'', ''Die junior digbundel'', ''Uit ons letterkunde'', ''Miskien sal ek die wingerd prys'', ''Voorspraak'', ''Goudaar'', ''Liggaamlose taal'', ''Verse vir Opperman'', ''My Afrikaanse verseboek'' en ''Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte''.

Hy publiseer sy gedigte ook in verskeie ander publikasies, waaronder ''Standpunte'' en ''Tydskrif vir Letterkunde''. Met die totstandkoming van die [[Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys]] as onafhanklike universiteit in [[1951]] word hy versoek om ook die universiteitslied te skryf, wat deur die studenteraad goedgekeur word.<ref>Noordwes-Universiteit Wapad 24 Augustus 1951: <nowiki>http://dspace.nwu.ac.za/bitstream/handle/10394/12796/Wapad_d06_n08_1951.pdf?sequence=1</nowiki></ref>. Hy skryf ook die skoollied van Laerskool Monumentpark in Pretoria.<ref>Laerskool Monumentpark: <nowiki>http://www.monnies.co.za/OnsSkool/Algemeen/Skoollied.aspx</nowiki></ref>.

Naas gedigte publiseer hy ook ʼn’n aantal kortprosastukke en letterkundige opstelle.

Sy hoorspel in verse, ''Noag'', word in [[1970]] deur die Afrikaanse Diens van die [[Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie|SAUK]] uitgesaai en word opgeneem in Leendert Dekker se versamelbundel ''Drie Bybelhoorspele''. Daar is ʼn’n gebrek aan dramatiese konflik, soos byvoorbeeld blyk uit die slottoespraak van die hoofkarakter, wat ʼn’n kwart van die teks beslaan. Dit is nietemin ʼn’n drama wat sterk onderdele bevat en veral die Christelike geloofsworsteling van Noag is in sterk verse en aangrypend geteken. Noag is verskeur tussen absolute gehoorsaamheid in geloof en die bittere teleurstelling in die werklikheid na die hoë verwagtings wat hy van ʼn’n nuwe sondelose wêreld gekoester het. Die drama ''Amnesie'' bly ongepubliseer.

Sy proefskrif oor Vondel se Christelike epos ''Joannes de Boetgezant'' word onder die titel ''Die stryd tussen'' ''hemel en hel'' gepubliseer. Hierdie proefskrif word deur verskeie Nederlandse kritici en akademici hoog aangeskrywe en professor W.A.P. Smit noem dit “ʼn“’n onmisbare bydrae op sy terrein”.

Enkele verspreide prosastukke verskyn van hom, waaronder die skets ''Wag'' in die versamelbundels ''Flitse!'' en ''Uit ons letterkunde'', terwyl hy Edmond Rostand se ''Die romanse oor die muur'' in [[1962]] vertaal en saam met Marie van der Merwe ook [[Nikolai Gogol|Nikolai Gogolj]]j se ''Die inspekteur-generaal''. ʼn’n Vertaling van Joost van den Vondel se ''Jeptha'' bly ongepubliseer.

Hy ontvang in [[1993]] ʼn’n eretoekenning van die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys.

Publikasies uit sy pen sluit in:<ref>Worldcat: <nowiki>http://www.worldcat.org/identities/lccn-no96-17006/</nowiki></ref>:

* Afrikaanse Pers-Boekhandel “Flitse” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Tweede uitgawe Eerste druk 1965                                             

* Britz, E.C. “S.J. Pretorius (1917-19951917–1995)” in Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999

* Van Rensburg, F.I.J. “S.J. Pretorius (1917-19951917–1995)” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 33 no. 3, Augustus 1995

* Beeld: <nowiki>http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1995/04/1/1/4.html</nowiki>

=== Ander verwysingsVerwysings ===