Bulgarye: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
k Hersien
k Statistieke hersien
Lyn 20:
|grootste_stad = [[Sofia]]
|regeringsvorm = Unitêre parlementere<br />[[republiek]]
|leiertitels = <br />• [[President]]<br />• [[Adjunkpresident]]<br />• [[Eerste minister]]
|leiername = [[RosenRumen PlefneljefRadef]]<br />[[Iliana Iotowa]]<br />[[Boyko Borisof]]
|oppervlak_rang = 105<sup>de</sup>
|oppervlak_grootte =
|oppervlak = 110&nbsp;994
|oppervlakmi² = 42&nbsp;823855
|persent_water = 0,3
|bevolking_skatting = 7&nbsp;364&nbsp;570
|bevolking_skatting_jaar = 2011
|bevolking_rang = 98<sup>ste</sup>
|bevolking_sensus = 7&nbsp;202&nbsp;198
|bevolking_sensus_jaar = 2014
|bevolkingsdigtheid = 6664,29
|bevolkingsdigtheidmi² = 171168,1
|bevolkingsdigtheidrang = 13995<sup>ste</sup>
|BBP_PPP = $106141,8375&nbsp;miljard<ref name="imf2" >{{en}} {{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/20132016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=1049&pr.y=1617&sy=20082013&ey=20122020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=918&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=|title=Bulgarye Bulgaria|publisher=[[Internasionale Monetêre Fonds]] |accessdate=1122 NovemberJanuarie 20142016}}</ref>
|BBP_PPP_rang = 66<sup>ste</sup>
|BBP_PPP_jaar = 20132016
|BBP_PPP_per_kapita = $1619&nbsp;041839<ref name=imf2 />
|BBP_PPP_per_kapita_rang = 67<sup>ste</sup>
|BBP = $5449,446364&nbsp;miljard<ref name=imf2 />
|BBP_rang = 75<sup>ste</sup>
|BBP_jaar = 20132016
|BBP_per_kapita = $76&nbsp;582927<ref name=imf2 />
|BBP_per_kapita_rang = 76<sup>ste</sup>
|onafhanklikheidstipe = Vorming
|onafhanklikheidsgebeure = Middeleeuse lande:<br />• Eerste Bulgaarse Ryk<br />• Tweede Bulgaarse Ryk<br />Moderne lande:<br />• Prinsdom van Bulgarye<br />• Koninkryk van Bulgarye<br />• Huidige grondwet
|onafhanklikheidsdatums = <br /><br /><br />[[681]]–[[1018]]<br />1185–1396<br /><br />[[3 Maart]] [[1878]]<br />[[22 September]] [[1908]]<br />[[13 Julie]] [[1991]]
|MOI = {{bestendig}} 0,777782<ref name="UNDP2014">{{en}} {{cite web|url=http://hdr.undp.org/ensites/contentdefault/human-development-report-2014 files/hdr_2015_statistical_annex.pdf|title= Human Development Report 2014 – "Sustaining Human Progress: Reducing Vulnerabilities and Building Resilience"2015|publisher=HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme|accessdate=1122 NovemberJanuarie 20142016}}</ref>
|MOI_rang = 5859<sup>ste</sup>
|MOI_jaar = 20132014
|MOI_kategorie = {{kleur|#090|hoog}}
|Gini = 35,437<ref name=eurogini>{{en}} {{cite web|title=Gini coefficient of equivalised disposable income (source: SILC)|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgmeurostat/web/products-datasets/-/table.do?tab=table&language=en&pcode=tessi190|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=1122 NovemberJanuarie 20142016}}</ref>
|Gini_rang =
|Gini_jaar = 2013
Lyn 68:
}}
 
'''Bulgarye''' ([[Bulgaars]]: България, ''Balgarija'', [bɐɫˈɡarijɐ]), amptelik die '''Republiek van Bulgarye''' (Република България, ''Republika Bălgarija'', [rɛˈpublikɐ bɐɫˈɡarijɐ]), is 'n [[land]] in [[Suidoos-Europa]]. Dit word begrens deur die [[Swartsee]] in die ooste, [[Griekeland]] en [[Turkye]] in die suide, [[Serwië]] en die [[Republiek van Masedonië]] in die weste, en [[Roemenië]] in die noorde.
 
[[Lêer:Lake-mandrensko-dinev.jpg|duimnael|links|250px|Die Mandrenskomeer naby [[Boergas]]]]
[[Lêer:Bulgarien 0905.JPG|duimnael|links|250px|Die [[Rilaklooster]] is een van die belangrikste historiese, kulturele en godsdienstige monumente van Bulgarye]]
Bulgarye is genoem na 'n [[Turkse volke|Turkse volk]] wat die land tydens die 7de eeu verower en later met die inheemse [[Suid-Slawiese tale|Suid-Slawiese]] bevolking vermeng het. In die [[Middeleeue]] het Bulgarye tot 'n magtige ryk ontwikkel wat oor groot dele van Suidoos-Europa gestrek het. In die 11de eeu is Bulgarye vir 'n tydperk van sowat 100 jaar by die [[Bisantynse Ryk]] ingelyf, en teen die einde van die 14de eeu het die land onder Turkse heerskappy gekom.
 
Lyn 83:
 
== Geografie ==
[[Lêer:Sofia-vitosha-kempinski.jpg|duimnael|250pxlinks|Die hoofstad [[Sofia]], met die Vitosja-bergspits in die agtergrond]]
[[Lêer:Popovo ezero ot Jano.jpg|duimnael|250pxlinks|'n Bergmeer in die Pirinberge]]
[[Lêer:SeloVrata.jpg|duimnael|250pxlinks|'n Uitsig oor die dorp Vrata in die Rhodope]]
[[Lêer:Snow Scene at Shipka Pass 1.JPG|duimnael|links|250px|'n Winterlandskap naby die Sjipka-bergpas]]
Bulgarye beslaan dele van die historiese gebiede [[Thrakië]], Moesia en Masedonië. Sy huidige grense is ná die einde van die Tweede Balkanoorlog in 1913 vasgelê, toe Bulgarye sy toegang tot die [[Egeïese See]] verloor het.
 
Line 92 ⟶ 96:
* die vlaktes en heuwels van [[Roemelië]] en
* die bergmassiewe van Rila, Pirin en die Rhodope.
 
[[Lêer:Sofia-vitosha-kempinski.jpg|duimnael|250px|Die hoofstad [[Sofia]], met die Vitosja-bergspits in die agtergrond]]
[[Lêer:Popovo ezero ot Jano.jpg|duimnael|250px|'n Bergmeer in die Pirinberge]]
[[Lêer:SeloVrata.jpg|duimnael|250px|'n Uitsig oor die dorp Vrata in die Rhodope]]
 
Die sogenaamde Donaubulgarye is 'n gebied van vlaktes en heuwels, wat deur 'n eskarp of platorand met steil wande en 'n hoogte van tussen 100 tot 150 meter bo die riviervallei begrens word. 'n Aantal valleie met steil hellings sny deur die plato. In die droë platolandskappe word veral mielies en koring verbou, terwyl die gras- en bosvelde in die noord-ooste geskik is vir skaapteelt. Die valleie kry meer reënval en is relatief dig bevolk; hier oorheers die wyn-, vrugte- en groentebedryf. Die hawestad Roese teen die Donau is die belangrikste binnelandse nywerheidsentrum in Donaubulgarye, terwyl Warna aan die Swart See die grootste van 'n hele reeks bekende vakansieoorde is, wat jaarliks miljoene besoekers uit ander dele van Europa lok.
Lyn 103:
In die suide word die Balkan deur 'n steil eskarp begrens. Hier loop kleiner bergreekse parallel met die Balkan, met die Sredna Gora of Bulgaarse Middelgebergte suid van die Hoë Balkan as die bekendste. Tussen die Balkan en die laer bergreekse lê 'n aantal bekkens, wat deur berge omring word en dus 'n baie gematigde klimaat het. Hier het van die oudste nedersettings in Bulgarye ontstaan, en ook die hoofstad Sofia is reeds in die antieke tydperk teen 'n hoogte van 550 meter in een van hierdie bekkens aangelê. Die bekkens speel 'n groot rol in die Bulgaarse landbou as belangrike verskaffers van roosolie en wyn.
 
[[Lêer:Snow Scene at Shipka Pass 1.JPG|duimnael|links|250px|'n Winterlandskap naby die Sjipka-bergpas]]
Die Maritsarivier vloei deur die sentrale gedeelte van die Roemeelse landskap, wat hoofsaaklik uit vlaktes en heuwelagtige gebiede bestaan en tussen die Balkan en die Rhodopebergreeks lê; die gebied word dus dikwels ook Maritsabekken genoem. In een van die groter vlaktes lê Plovdiv, een van die oudste stede in Bulgarye, wat in die antieke tydperk as Philippolis bekend gestaan het. Ander bekende stede is Dimitrovgrad, 'n nywerheidsentrum, wat sedert 1947 teen die Maritsarivier ontwikkel is, en [[Boergas]], 'n nywerheidstad, seehawe en vakansieoord aan die Swart See. Die digbevolkte vlaktes van Roemelië is geskik vir die verbouing van wyn, sonneblomme, tabak, katoen, groente, mielies en ander graangewasse, alhoewel die meeste aanplantings in teenstelling met die noorde van die land onder besproeiing is.
 
Line 112 ⟶ 111:
== Geskiedenis ==
=== Die antieke tydperk ===
[[Lêer:Panagyurishte gold.jpg|duimnael|250px|'n ''Rhyton'' (houer vir drankoffers) uit die Thrakiese "Goudskat van Panagjoerisjte"]]
Die oudste menslike nedersettings in Bulgarye het in die Balkanberge ontstaan. Die eerste staat in die gebied van die huidige Bulgarye is deur 'n Thrakiese stam gestig wat hom omtrent 500 v.C. teen die Maritsarivier gevestig het. 'n Ryke kulturele erfenis dateer uit hierdie tydperk, soos byvoorbeeld die Goudskatte van Warna, Valtsji Tran en Panagjoerisjte wat tans in die Argeologiese Museums van Sofia en Plovdiv vertoon word.
 
Line 120 ⟶ 119:
 
=== Die Eerste Bulgaarse Ryk ===
[[Lêer:Bulgaria-(893-927)-TsarSimeon-byTodorBozhinov.png|duimnael|250px|Die Eerste Bulgaarse Ryk onder Tsaar Simeon I]]
Vanaf die 6de eeu het Slawiese stamme Bulgarye binnegedring, en sedert 680 het ook die [[Bulgare]], 'n Turkse volk, wat oorspronklik uit die gebiede langs die Swart en Kaspiese See afkomstig was, begin om hier nedersettings te vestig. Die Bulgare het daarin geslaag om hulle onafhanklikheid teen die magtige [[Bisantynse Ryk]], destyds die belangrikste grootmoondheid in die Balkangebied, te bewaar.
 
Line 130 ⟶ 129:
 
=== Die Tweede Bulgaarse Ryk ===
[[Lêer:Desislava.jpg|duimnael|250px|Desislava, die eggenote van Kalojan. Fresko uit die kerk van Bojana (1259)]]
Bulgarye was tydens die [[Kruistog]]te van die 11de en 12de eeu 'n belangrike deurgangsgebied vir 'n aantal Christelike leërs op pad na die Heilige Land. 'n Aantal opstande teen die Bisantyne is maklik neergeslaan, en eers in 1185 het twee bojare of adellikes, Pieter en Asen, daarin geslaag om Bulgarye van Bisantynse bewind te bevry.
 
Line 145 ⟶ 144:
 
=== Die Vryheidsoorlog ===
[[Lêer:Bulgaria-SanStefano -(1878)-byTodorBozhinov.png|duimnael|250px|Die grense van Bulgarye volgens die Verdrag van San Stefano (1878)]]
Sedert die middel van die 18de eeu was Rusland een van die grootste teenstanders van die Turkse Ottomaanse Ryk. Met die Vrede van Kütsjük Kainardji in 1774 het Rusland uiteindelik ook as beskermheer van die Balkanstate opgetree.
 
Line 155 ⟶ 154:
 
=== Die Koninkryk van Bulgarye ===
[[Lêer:Bulgaria1915physical.jpg|duimnael|250px|Die Koninkryk van Bulgarye tydens die Eerste Wêreldoorlog]]
[[Lêer:Map of Bulgaria during WWII.png|duimnael|links|250px|Die Koninkryk van Bulgarye tydens die Tweede Wêreldoorlog]]
In 1906 het Ferdinand die titel "Tsaar van Bulgarye" aanvaar. Vier jaar later het Bulgarye in die Eerste Balkanoorlog saam met Serwië, Griekeland en [[Montenegro]] 'n oorwinning oor Turkye behaal. Bulgarye en Serwië het nou albei aanspraak op 'n aantal voormalige Turkse gebiede gemaak. Die politieke dispuut daaroor het tot die uitbreek van die Tweede Balkanoorlog tussen Serwië en Bulgarye in 1913 gelei. In die Vrede van Boekarest moes Bulgarye Masedonië aan Griekeland en Dobroedja aan Roemenië afstaan.
 
Lyn 164:
Die parlementêre bedeling het in die volgende jare voortbestaan, waarby militariste en rojaliste beslissende invloed op swak regerings uitgeoefen het. Bulgarye se ekonomie het in dié periode gestagneer nadat buitelandse beleggings sterk afgeneem het. Die krisis is gedurende die [[Groot Depressie]] nog vererger namate die Bulgaarse landbousektor sy mededingendheid op internasionale markte weens hoë produksiekoste ingeboet het. Vanaf 1933 het [[Nazi-Duitsland]] sy handelsbande met Bulgarye uitgebrei. As een van die belangrikste invoerders van Bulgaarse goedere het die Duitse Ryk ook sy politieke betrekkinge met Sofia versterk. In 1934 het Bulgaarse offisiere ná nog 'n staatsgreep 'n outoritêre bewind onder tsaar Boris III gevestig.
 
[[Lêer:Map of Bulgaria during WWII.png|duimnael|links|250px|Die Koninkryk van Bulgarye tydens die Tweede Wêreldoorlog]]
In 1941 het tsaar Boris III 'n geallieerde van die [[Spilmoondhede]] geword. Met Duitse toestemming en volgens die sogenaamde Tweede Weense Ooreenkoms het die land Nieu-Bulgarye, wat gebiede in die Joego-Slawiese deelstaat Masedonië en die Griekse Thrakië ingesluit het, geannekseer. Daarnaas is Roemenië deur Nazi-Duitsland en Italië gedwing om Suid-Dobroedja aan Bulgarye af te staan. Boris III het nogtans moeite gedoen om Bulgarye se politieke onafhanklikheid te handhaaf. So het die land byvoorbeeld nie aan die Duitse inval in die Sowjetunie in Junie 1941 deelgeneem nie. Twee jaar later is Boris III kort ná 'n ontmoeting met [[Adolf Hitler]], waardeur hy volgens berigte baie ontsteld geraak het, oorlede. Moontlik het hy weens stres aan 'n beroerte gesterf, maar indertyd het ook gerugte die ronde gedoen dat die tsaar vergiftig is.<ref>James Cochran: ''Unser 20. Jahrhundert. Zwischen den Weltkriegen 1919–1939''. Stuttgart, Zürich en Wene: Verlag Das Beste 2000, bl. 99</ref> Die minderjarige Simeon II het sy vader in 1943 as Tsaar van Bulgarye opgevolg; die land is deur 'n regentskapsraad onder die leiding van Prins Kirill geregeer.
 
Line 170 ⟶ 169:
 
=== Die Volksrepubliek van Bulgarye ===
[[Lêer:Todor Živkov (fototeca.iiccr.ro).jpg|duimnael|250px|Todor Sjivkov, President van 1954 tot 1989]]
Die Volksrepubliek van Bulgarye is op 15 September 1946 uitgeroep, en in November het Georgi Dimitrov, die leier van die destydse Bulgaarse Arbeidersparty (wat in 1948 tot Kommunistiese Party van Bulgarye hernoem is), die Eerste Minister van die land geword. Ná sy afsterwe in 1949 is hy opgevolg deur W. Tsjervenkov wat tydens sy regering (1950–1956) 'n onverdraagsame Stalinistiese beleid sou volg.
 
Line 184 ⟶ 183:
Die politieke en ekonomomiese transformasie is soos elders in Oos-Europa as 'n moeilike proses ervaar. Die anti-kommunistiese Unie van Demokratiese Magte (UDM) het hom as regeringsparty tussen 1992 en 1994 op die privatisering van die voormalige staatsbedrywe en landhervorming gekonsentreer. Die meeste bedrywe was egter nie meer in staat om op die wêreldmark mee te ding nie, en ook die Bulgaarse infrastruktuur het geblyk om te swak te wees vir 'n vinnige modernisering van die ekonomie. Die hervormings het dus tot grootskaalse werkloosheid gelei.
 
[[Lêer:Rozhen 2006 1.JPG|duimnael|250px|Nasionale Volkspelefees in Rosjen (2006)]]
Die Bulgaarse Sosialistiese Party (BSP), wat veral deur werkers ondersteun word, het onder die leierskap van Djan Videnov in die tweede demokratiese verkiesing van 1995 'n oorwinning behaal. Die nuwe regering het met sy ekonomiese beleid toestande nog vererger, en in 1996 het die land onder 'n hiperinflasie van meer as 260 persent en die bankrotskap van groot dele van die bankesektor gebuk gegaan.
 
Line 199 ⟶ 198:
 
== Bevolking ==
[[Lêer:Veliko Tarnovo.jpg|duimnael|250px|Veliko Tarnovo]]
Meer as 85 persent van die bevolking is etniese Bulgare. Die Turke is met sowat tien persent die grootste etniese minderheid in Bulgarye, alhoewel Bulgare en Turke nie altyd duidelik van mekaar onderskei kan word nie. Baie Islamse Bulgare, waaronder die Pomake in die Rhodope-berggebiede, beskou hulself as Turke. As gevolg van die twee Balkanoorloë en die Bulgariseringsbeleid van die Kommunistiese Party in die jare 1950, 1969 en 1981 het honderdduisende Turke na Turkye geëmigreer. Ook baie Joodse burgers het ná die [[Tweede Wêreldoorlog]] 'n nuwe heenkome in [[Israel]] gevind. Weens die moelike ekonomiese situasie in die land het ook honderdduisende Bulgare die land sedert die negentigerjare verlaat. Daarnaas het die lae geboortekoers die bevolking van Bulgarye van sowat 8,8 miljoen in 1980 tot 8,4 miljoen in 1995 en 7,4 miljoen in 2011 laat krimp.
 
Line 212 ⟶ 211:
== Ekonomie ==
=== Industrialisering ná 1945 ===
[[Lêer:Vitosha Computer.JPG|duimnael|250px|Witosja, 'n vroeë Bulgaars-ontwikkelde rekenaar uit die 1960's]]
[[Lêer:Neftochim-vaya-dinev.jpg|duimnael|250px|Akkerbou en nywerhede in die Provinsie Boergas, met die petrochemiese aanleg Neftochim in die agtergrond]]
Bulgarye het ná die Tweede Wêreldoorlog as 'n agrariese staat tot die Raad vir Onderlinge Ekonomiese Bystand toegetree en sy industrialisering aan hierdie ekonomiese gemeenskap van Oosbloklande te danke gehad. Naas swaar nywerhede is ook masjienbou en die vervaardiging van elektronika en farmaseutiese produkte stelselmatig ontwikkel sodat hierdie sektore relatiewe sukses op Oos-Europese markte kon behaal.
 
Line 231 ⟶ 230:
 
=== Ekonomiese sektore ===
[[Lêer:Blacksea-bg-beach-dinev.jpg|duimnael|250px|Strand naby Djuni. Die vakansieoorde langs die Swart See is gewilde toeristebestemmings]]
Tot by die Tweede Wêreldoorlog was die landbou die belangrikste sektor van die Bulgaarse ekonomie, wat ook meer as 90 persent van die land se uitvoere opgelewer het. Die bewerkbare grond was oorwegend in die besit van meer as een miljoen klein plasies met 'n gemiddelde oppervlak van vier hektaar. Byna vier vyfdes van die beroepsbevolking het op hierdie klein boerderye gewerk, wat weens die gebrek aan landboumasjiene en ander uitrusting nie baie produktief was nie.
 
Line 251 ⟶ 250:
== Kultuur ==
=== Musiek ===
[[Lêer:Anna-Maria Ravnopolska-Dean.JPG|duimnael|250pxlinks|Die harpspeleres Anna-Maria Ravnopolska-Dean]]
[[Lêer:Zournas.jpg|duimnael|links|150pxupright|Die ''zurna'' of keëlhobo het sy oorsprong in Turkye]]
Koorsang het 'n lang tradisie in die musieklewe van Bulgarye. Die Staatskoor van Bulgarye het met sy eie kenmerkende styl internasionale bekendheid verwerf, terwyl ook ander kore soos die vrouekoor Angelite by gehore in die buiteland gewild geraak het.
 
Line 264 ⟶ 263:
 
=== Kookkuns ===
[[Lêer:TaratorBgBanitsa borzo.jpg|duimnael|links|250px|Tarator isBanitsa, 'n kouepastei sopvan watgeklitste ondereiers, meer vanwit [[jogurtkaas]] en komkommers gemaak wordbladerdeeg]]
[[Lêer:Banitsa borzoTaratorBg.jpg|duimnael|250px|Banitsa,Tarator is 'n pasteikoue vansop geklitstewat eiers,onder witmeer van [[kaasjogurt]] en bladerdeegkomkommers gemaak word]]
Net soos die kookkuns in ander Balkanlande word ook Bulgarye se kulinêre tradisie deur Griekse, Turkse en [[Levant]]ynse, maar ook Italiaanse, Mediterreense en Hongaarse invloede gekenmerk. Danksy die redelik warm klimaat word 'n groot verskeidenheid groentes, kruie en vrugte verbou, wat tot die veelsydigheid van die Bulgaarse kookkuns bydra.