Nederlands-Suid-Afrikaanse Spoorwegmaatskappy: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Lyn 25:
== Vestiging en Finansieël ==
=== Stigting ===
[[Lêer:Overzicht voorgevel beursgebouw - Amsterdam - 20319250 - RCE.jpg|duimnael|[[Amsterdam]] se beurs (
In 1884 het Kruger 'n toegewing aan die Nederlandse firma Maarschalk gegee om 'n spoorlyn van die Portugese grens tot Pretoria te bou. Die ondersteuners van die maatskapy het gesukkel om kapitaal bymekaar te maak.
In 1886 met die ontdekking van [[goud]] in die [[Witwatersrand]], kom baie mense na die goudvelde. In teenstelling met die inwoner bevolking wie hoofsaaklik boere was, het hulle nie hul eie voedsel produseer nie, maar het dit van voedsel handelaars gekoop. As 'n gevolg, het die prys van voedsel gestyg, veral omdat dit duur was om transportryers te gebruik om voedsel van êrens anders te vervoer. Tussen 1885 en 1889 het mielies in die Witwaterrand van 9s 6d tot 60s gestyg.<ref name="Cripps" /> Dit geld ook vir ander ware en vir goudmynbou masjinerie. Die volume van goedere wat sodanig vervoer is, is groot genoeg dat met spoorwegvervoer die vervoerkoste met meer as 60% verminder kon word.<ref name="Cripps" />{{rp|43}}
Nadat goud ontdek is, is die voorgestelde maatskapy deur albei Nederlandse en Duitse beleggers, veral die ''Berliner Handelgesellschaft'' (BHG) ondersteun.<ref name="Wilburn" />{{rp|25-40}} Die ''Nederlandsch-Zuid-Afrikaansche Spoorwegmaatschappij'' is in Amsterdam in Junie 1887 gestig met 'n kapitaal van fl 14,7 miljoen (£1,16 miljoen). BHG is die grootse aandeelhouer van die maatskapy.<ref>{{en}}{{cite book
|url = https://books.google.co.uk/books?id=MRDpAAAAIAAJ&pg=PA21&lpg=PA21&dq=NZASM+capital&source=bl&ots=U3eeTMS5W9&sig=TIfH1UY4IDcq-Ta_uqLpvCUBNvM&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjK5tz34PTRAhXBAsAKHW0ODXA4ChDoAQgZMAA#v=onepage&q=NZASM%20capital&f=false
|title = South Africa and Southern Mozambique: Labour, Railways, and Trade in the making of a Relationship
Lyn 39:
|year = 1982
|isbn = 0-7190-0853-0
|page = 21}}</ref> Duitse firma kry die meeste van die kontrakte om die nuwe spoorsisteem te bou: ingeneurswerke is deur ''Lenz & Co'', 'n filiaal van BHG, terwyl materiaal is meestens van ''Köln-Deutzer Waggonfarik'' en ''Bochumer Verein für Bergbau und Gußstahlfabrikation'' bestel.<ref name
|title = Rivalry in Southern Africa
|first = Mathew S
|last = Seligmann
Lyn 50:
|year = 1998}}</ref>{{rp|38}}
Teen die begin van 1892 het NZASM geld nodig om die bou van die Oosterlijn te voltooi. In Europa was daar 'n finansiële depressie en die ZAR regering het amper bankrot gespeel. [[Cecil John Rhodes|Rhodes]] het namens die Kaap Kolonie 'n lening van £2 milljoen teen 'n rente van 4,5% aan die ZAR vir die bou van die oosterlijn aangebied maar Kruger wil nie aan die Kaapse regering afhanklik wees nie. Toe het Rothschild, 'n Londense finansier 'n lening, ook van £2 milljoen, teen 'n rente van 5% aangebied. Kruger het hierdie aanbieding aanvaar. Die lening is later tot £2,5 milljoen teen 'n rente van 5,8% verhoog.<ref name="Wilburn" /> Rothschild se rede was nie om 'n inkomste van die spoorlyn te kry nie, maar om te sorg dat daar spoorlyne was vir sy myne in Johannesburg.<ref
|url = http://personal.lse.ac.uk/kerby/images/FTF.pdf
|first = Edward MK
Lyn 63:
|}}</ref>{{rp|686-687}}
=== Winste en Misbruik van Monopolie ===
Sedert NZASM 'n monopolie op spoorweg bedrywighede binne die ZAR het, hul tariewe was hoog en aandeelhouers kry 'n goeie opbrengs op hul belegging.
Die Kamer van Mynwese beweer dat in vergelyking met die [[Natalse Regeringspoorweë|Natalse Regeringspoorweë (NGR)]] en [[Kaapse Regeringspoorweë|Kaapse Regeringspoorweë (CGR)]], die NZASM tariewe te hoog was en dat 'n bedryfswinste was ongeveer £3291 per spoorweg-myl oordrewe was. In vergelyking, is die bedryfswinste van die Kaapse Regeringsspoorweë £1504 per spoorweeg-myl terwyl die bedryfswinste van die Natalse Regeringspoorweë £1504 per spoorweg-myl is. Die bedryfswinste van NZASM is 14s 7d (£0,73) per trein-myl terwyl die ooreenstemmende syfers vir die CGR en NGR was 8s 4d (£0,42) en 7s 11{{frac|1|2}}d (£0,397).<ref name="Inquiry" />{{rp|491}}
{| class="infobox bordered" style="font-size: 95%;"
Lyn 71:
|'''Geldsoorte van die ZAR'''
|-
|Die ZAR se geldsisteem<br />was dieselfde as die 19de eeu<br />Britse geldsisteem.
{| class="wikitable"
|- style="text-align:center;"
Lyn 79:
|}
|}
Nadat al drie spoorlyne na Johannesburg voltooi is, is daar 'n kommersieëlestryd tussen die ZAR en sy buurstate. Om politikale rede, verkies die ZAR die Oosterlijn bo die Zuiderlyn of die Zuidoosterlijn want daarmee kry die ZAR toegang tot see sonder om deur Britse gebiede te ry. Die nadeel van die Oosterlijn is die swak fasiliteite by Lourenço Marques se hawe
|url = https://books.google.co.uk/books?id=l5Z_DAAAQBAJ&pg=PA37&lpg=PA37&dq=seligman+nzasm&source=bl&ots=Zul-mk7leL&sig=36JAXaefmsdtbf-Wjxc25wI0DNE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiKltDKy6jSAhWEF8AKHTKVBigQ6AEIHDAA#v=onepage&q=seligman%20nzasm&f=false
|title = Rivalry in Southern Africa
|page = 37
|first = Mathew S
Lyn 89:
|location = Basingstoke
|isbn = 978-1-349-40191-9
|doi = 10.10576/9870230379886}}</ref> Om handelsrede ondersteun die Vrystaat en die Kaapkolonie die Zuiderlijn terwyn Natal Zuidoosterlijn ondersteun het.<ref name="Walker" />{{rp|406}}
In 1895 diskrimineer NZASM se tariewe op die 84 km Zuiderlijn (Vaalrivier-Johannesburg) teen die CGR. Dit was goedkoper vir die CGR se kliënte om hul ware op die suidelike oewer van die Vaalrivier af te laai en per ossewa na Johannesburg te vervoer as om die NZASM se Zuiderlijn tariewe te betaal. Op 28 Augustus 1895 gee Kruger kennis dat vanaf 1 Oktober die Vaalrivier se drifte gesluit sal word. Die Kaapse regering het teen die sluitings beswaar gemaak en 'n spoorweg konferensie is 'n vir November 1895 gereël. Al misluk die konferensie, is die drifte op 7 November heropen. Die driftkrisis (soos dit bekend geword) is een van die onderliggende redes vir die [[Jameson-inval]] van 29 Desember 1895.<ref>{{cite book
|url = https://books.google.co.uk/books?id=L-X-XYB_ZkIC&pg=PA382&lpg=PA382&dq=drift+crisis+jameson+raid&source=bl&ots=iOvcA9mrW-&sig=UuPUaGqizeyNIdPkhzF1DaaaSfA&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjszY3Yo6fSAhWHLsAKHTRGA3Q4ChDoAQgZMAA#v=onepage&q=drift%20crisis%20jameson%20raid&f=false
Lyn 101:
|at = Drift Crisis of 1895
|isbn = 0-313-29366-X
|year = 1996}}</ref>
In 1896 maak die Kamer van Mynwese klagte aan die ZAR regering in verband het, onder andere, misgebruik deur NZASM van sy [[monopolie]]. Op 14 April 1897 is 'n Commissie van Ondersoek deur die ZAR regering gestig. In hul bewyse gee die Kamer van Mynwese se Spoorwegkommittee die volgende syfers: <ref name="Inquiry" />{{rp|503}}
{|class="wikitable"
|style='text-align: center' colspan="5" |'''Tarieve vir Roggeware en Gewoneware in pennies per myl-ton'''
Lyn 109:
!Roete
!Afstand (km)
!Tarief<br />Roggeware
!Tarief<br />Gewoneware
|-
|rowspan="2" |Kaapse/Vrystaatse spoor
|Port-Elzabeth
|style='text-align: center'|1065
|style='text-align: center'|1,30
|style='text-align: center'|2,33
|-
|Oos-Londen
|style='text-align: center'|988
|style='text-align: center'|1,27
Lyn 124:
|-
|Natalse spoor
|Durban
|style='text-align: center'|497
|style='text-align: center'|1,94
Lyn 130:
|-
|Porugese spoor
|Lourenço Marques
|style='text-align: center'|88
|style='text-align: center'|2,44
Lyn 152:
|}
=== Argitektuur ===
[[Lêer:Station Middelburg MP.JPG|duimnael|Middelburg Stasie (150 km vanaf Pretoria)]]
Gedurende die negentiende eeu is die Nederlandse spoorweë deur die ''Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen'' (MESS) namens die [[Nederland|Nederlandse staat]] bewerk. Destyds, in Nederland, is die argitektoniese standaarde vir alle amptelike geboue is deur die ''Bureau voor den Waterstaat'' voorgeskryf en die MESS het hierdie beginsel ook op spoorweggebou toegepas. NZASM het Nederlandse ervaring in beide Nederland en Java gebruik om hul standaarde te stel.<ref name=Baker>{{en}}{{cite book
|url = https://www.researchgate.net/publication/299387479_The_genesis_and_development_of_type_NZASM_buildings_and_structures_1890-1900
|at = Chapter 6: The genesis and development of type. NZASM buildings and structures (
|title = A shared Dutch built heritage in South Africa
|pages = 111-113
Lyn 164:
|editor = Bakker, KA; Clarke, NJ & Fisher, RC
|isbn = 978-0-620-61972-1
|location = Pretoria}}</ref>
Alhoewel NZASM hul konstruksiewerk uitgekontrakteer het, het hulle 'n kantoor in Pretoria gestig om daardie werk te verseker. Hul tekenkantoor is ook daar gevestig onder die beheer van VAHV van Lissa. Die tekenstandaarde is in die dokument ''Instructie voor het doen van voorbereidende werzaamheden voor spoorweg aanleg in de Zuid-Afrikaanse Republiek'' neergelê.Onder andere, is dit voorgeskryf dat alle tekeninge moet 210 x 340
Voorafvervaardiging is dikwels gebruik. Alle ysterwerk is uit Europa ingevoer. Die module vir brûe is nie groter as vyf meter nie dus kan hulle op spoorwaens vervoer word. Alle module is deur die Duitse firma ''Gutehoffnungshiitte'' of die Nederlandse firma ''Pletterij Den Haag'' vervaadig. Spoorweë is in stukke nie langer as ses meter vervaardig. Waar dit moontlik is, is steenwerk plaaslik verkry, maar is geklee tot NZASM-standaarde. As 'n gevolg kry baaie van die NZASM stasies en brûe 'n Nederlands gevoel wat tot vandag nog steeds in plekke soos Klerksdorp, Krugersdorp en Middelburgte sien is.<ref name="Baker" /><ref>{{en}}{{cite web
|url = http://www.dutchfootsteps.co.za/aboutnzasm.html
|title = About NZASM
Lyn 174:
|accessdte = 20 April 2017}}</ref>
=== Personeel ===
Die snelle ontwikkeling van die spoorweë beteken dat die die ZAR nie in staat was om die personeel te verskaf om die spoorweë te bewerk nie. Dus, tussen 1887 en 1899, het meer as 3000 Nederlandse personeel na die ZAR met hul families geëmigreer.<ref>{{nl}}{{cite web
|url = http://www.zuidafrikahuis.nl/af/content/biblioteek
|title = Biblioteek
|publisher = Zuid-Afrikahuis
|location = Amsterdam
|accessdate = 8 Januarie 2017}}</ref> Volgens Martinus Middelberg, ingenuur van NZASM, was die personeelsterkte van NZASM ongeveer 3000 van wie die helfde was Nederlanders, 600 uit die Kaap en slegs 75 Transvaalers.<ref>{{nl}}{{cite web
|url = http://www.dbnl.org/tekst/_ned017198501_01/_ned017198501_01_0019.php
|title = Een spoorwegingenieur onder vuur
|editor = Veenendaal AJ
|page = 250
Lyn 267:
=== Oosterlijn ===
Die oosterlijn loop vanaf Petoria tot die Portugese grens te [[Komatirivier]], 'n afstand van 470 km. Daar sluit dit met die Portugese spoorlyn vanaf [[Delagoabaai]]. Om politikale rede is die Oosterlijn die belangrikste spoorlyn van NZASM want hierdie spoorlyn gee die ZAR 'n pad na die kus sonder om deur Britse terein te gaan. Die spoorlyn is eers deur [[Thomas François Burgers|President Burgers]] in 1875 voorgestel.<ref name="deJongPret" /> Omdat dit makliker was om spoorlynware vanuit Delagoabaai op die Portugese spoorlyn te bring as met ossewa vanuit of die [[Kaapkolonie]] of die [[Natalkolonie]] na Pretoria te vervoer is die bou van die spoorlyn in 1891 vanaf die Portugese grens in plaas van Pretoria begin. Die bou vanaf Pretoria het gewag totdat die Zuiderlijn op 1 Januarie 1893 voltooi is.<ref name="deJongPret" />{{rp|7}}
[[Lêer:NZASM Oosterlijn Profile.svg|duimnael|
==== Portugees streek ====
Na afloop van die [[Eerste Vryheidsoorlog]], die Zuid-Afrikaansche Republiek hernu hul belangstelling in 'n spoorlyn van Delagoabaai tot Pretoria. Tussen 1882 en 1884 is die spoorlynroete, wat die Britse-beheerde grondgebied van [[Swaziland]] vermy het, deur Joaquim Machado gemeet. In 1884 gee die Portugese regering 'n toegewing aan 'n Amerikaner, kolonel Edward McMurdo, om die Portugese sektor van die spoorlyn te bou. Een van die voorwaarde van die toegewing is dat die spoorlyn moet voor Junie 1888 die grens van die ZAR behaal. Die spoorlyn het die [[Komatirivier]] op 14 Desember 1887 bereik, maar die grens was nie vasgestel nie. Dit lei tot regsprobleme. Op 8 Mei 1889 sterf McMurdo en op 25 Junie herroep die Portugese regering die toegewing en gee dit aan 'n Portugese maatskappy, Caminho de Ferro de Lourenco Marques (CFLM).<ref name=Newitt>{{en}}{{cite book
|url = https://books.google.co.uk/books?id=e_xQYWYiqU8C&pg=PA486&dq=mcmurdo+railway&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi4n56Jn5PTAhUFIcAKHUUYC0w4FBDoAQgdMAE#v=onepage&q=mcmurdo%20railway&f=false
Lyn 276:
|last = Newitt
|page = 485-488
|publisher = Hurst
|location = London
|year = 1995
|isbn =
|url = https://books.google.co.uk/books?id=NZeaAAAAIAAJ&pg=PA225&dq=McMurdo+delagoa+bay+1884&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj_v6K3xpXTAhWrJcAKHeruCCoQ6AEIHzAB#v=onepage&q=McMurdo%20delagoa%20bay%201884&f=false
|title = Portugal and Africa,
|first = Richard James
|last = Hammond
|pages = 224
|publisher = Stanford University Press
|location = Stanford
|year = 1966}}</ref><ref>{{en}}{{cite conference
|url= https://projectofct.files.wordpress.com/2013/08/acroque-borders.pdf
|title= A History of Mocambique's Southern Border:The Archives of the Portuguese Commission of Cartography
Lyn 297:
|pages= 476-491
|location= Lisbon
|isbn = 978-972-636-230-2
|id= }}</ref>
==== ZAR streek ====
[[Lêer:Komati River Bridge under construction.jpg|duimnael|[[
Die Komatirivierbrug lê binne die ZAR se terein. Tussen die Portugeesegrens en Elandshoek (152 km) volg die spoorlyn die koers van die [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] en vandaaraf tot by Machadodorp (75 km), volg die die koers van die [[Elandsrivier]]. Dertig kilometer na Machadodorp, bereik die spoorlyn sy spitspunt van 1927 m waar hy die hoëveld bereik.
Lyn 313:
|number = 92
|date = November 1987
|first = Robert C.
|last = de Jong
|title = Beknopte geskiedenis van die Nederlandsche Zuid-Afrikaansche Spoorweg-Maatschappij NZASM (1)
|location = Pretoria}}</ref>
[[Lêer:NZASMTunel82.jpg|duimnael|links|Oosterlikke ingang tot die NZASM tonnel. LW die tandstang tussen die spoorlyne]]
Lyn 325:
|id = 9/2/282/0002
|date = 22 Junie 2012
|location = Kaapstad}}</ref>
Op 1 Januarie 1893 kom die Zuiderlijn vanaf Pretoria na die Kaap-Kolonie in diens en dit is moontlik om die bou van die westerlike einde van die Oosterlijn te begin. Dit duur sewentien maande voordat die 20 km streek tussen Pretoria en Eerste Fabriek in diens kom. Op 15 Oktober 1894 kom die spoor tussen [[Bronkhorstspruit]] en Pretoria in diens.
Terselfdetyd vorder die spoorlyn nog 43 km vanaf Waterval Boven verbei die oog van die Elandsrivier te Machadodorp voordat hy die rant van die Drakensberg by [[Belfast, Mpumalanga|Belfast]] (1929 m bo seevlak) bereik. Die spoorlyn bereik Machadodrop on 10 Julie 1894. Nadat die spoorlyn die rant behaal het, is die spoorbou vinniger as tevore. Op 20 Oktober 1894 ontmoet die twee bouspanne te [[Balmoral]], 52 km vanaf Bronkhortspruit en 158 km vanaf Machadodorp en President Kruger stel die laaste bout in plek.<ref name=RailwayAfrica>{{cite journal
|journal = Railways Africa
|date = Junie-Augustus 2010
|pages = 2-6
|title = South Africa's only rack-assisted railway: Waterval Onder to Waterval Boven
|url = https://issuu.com/presslinkza/docs/gm492_ra_july___aug_2010_lr}}</ref>
==== Baberton Taklyn ====
[[Lêer:Avoca bridge, South Africa.jpg|duimnael|Avocabrug oor die Kaaprivier ongeveer halfpad tussen [[Barberton]] en [[Kaapmuiden]].]]
In 1882 het George Moodie, Landmeter-generaal van die Suid-Afrikaanse Republiek, voorgestel dat die Oosterlijn deur die Kaaprivier gebied tot by [[Ermelo]] moes gaan liewers as deur Nelspruit.<ref>{{en}}{{cite web
Lyn 355:
Die Zuiderlijn was NZASM se kortste spoorlyn na die buiteland (117 km) maar dit was ook die grootse afstand na 'n hawe (1674 km vanaf Pretoria tot Kaapstad). In 1888 is daar 'n ooreenkoms tussen die [[Kaapkolonie|Kaapse]] en die [[Oranje-Vrystaat|Vrystaatse]] regerings on 'n spoorlyn tussen Port Elizabeth en Bloemfontein te bou. Die Kaapkolonieregering het die koste van hierdie spoorlyn betaal en dit is deur die CGR bewerk. Die gedeelte tussen Port Elizabeth en Colesberg is alreeds klaar en die spoorlyn vanaf Colesburg (in die Kaapkolonie) tot Bloemfontein is op 17 Desember 1890 geopen.<ref name="SAS1953" />
Die bou van die Oosterlijn het stadig voortgegaan. Teen Mei 1890 maak die groeiende bevolking van Johannesburg en die behoefte vir die lewering van swaar mynboumasjinerie dit dringend nodig was om 'n spoorlyn tot by Johannesburg om sy te bou. In Junie 1890 gee die ZAR toestemming vir die bou van die spoorlyn tussen Pretoria en die [[Vaalrivier]]brug. Konstruksie van die spoorlyn begin twee maande later maar NZASM het geldprobleeme gekry en konstruksie het tot 'n stilstand gekom.
Ingevolge van 'n ooreenkoms onderhandel deur James Silverwright, 'n lid van die [[Afrikanerbond (party)|Afrikanerbond]] en ook van die Rhodes Kabinet, sal die die Kaapkolonie hul eie spoorlyn (CGR) tot Pretoria verstrek. Die CGR sou ZAR die gedeelte van die lyn vir twee jaar bewerk voordat dit aan die NZASM oorhandiging is.<ref name="Wilburn">{{en}}{{cite book
Lyn 363:
|first = Kenneth E
|last = Wilburn
|chapter = Chapter 2 Engines of Empire and Independence: Railways in South Africa,
|publisher = Greenwood Press
|location = New York
Lyn 735:
Met die [[Vrede van Vereeniging]] (31 Mei 1902) is die NZASM en die PPS spoorlyne deur die Sentraal-Suid-Afrikaanse Spoorweë oorgeneem.<ref name=Greig />''
== Likwidasie ==
Gedurende die tweede vryheidsoorlog toe die Britse magte die ZAR ingeval het, het hulle beheer geneem van die NZASM spoornet. Toe hulle beheer geneem het van enige gedeelte is daardie gedeelte aan die ''Imperial Military Railways'' (IMR) oorhandig . Indien dit nodig is, het die IMR die spoorlyn herstel. Daarna is die spoorlyn deur die IMR bewerk. Die IMR het ook die bou van twee nuwe spoorlyne begin
Na die oorlog is NZASM deur die Britse Regering onteien en £13 milljoen vergoeding aan NZASM se aandeelhouers betaal. NZASM is uiteindelik op 13 Oktober 1908 gelikwideer. By die likwidasie van NZASM is verdere skadevergoeding weens die onteiening van die maatskappy betaal. 'n Gedeelte van die bedrag is nie opgetel nie. Die likwidateurs het hierdie geld in 'n trustfonds betaal. In 1909 is die [[Zuid-Afrikaansche Stichting Moederland]] (ZASM) vanuit die trustfonds gestig. Die doel van ZASM is om relaties tussen Suid-Afrika en Nederland te verbeter.<ref>{{nl}}{{cite journal
|journal = Pretoriana
|url = http://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/14787/001_Voorblad-p009.pdf
|title = 1887
|first = C
|last = de Jong
|publisher = Genootskap Oud-Pretoria/Old Pretoria Society
|number = 91
|