Groot Vlaktes: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
k →‎Benaming: + skakel
No edit summary
Lyn 1:
[[Lêer:Map_of_Great_PlainsMap of Great Plains.svg|thumbduimnael|350px|Die Groot Vlaktes strek oor groot dele van die sentrale [[Verenigde State]] en kleiner dele van [[Kanada]] en [[Meksiko]]. Die rooi lyn dui die meridiaan 100° wes van Greenwich aan]]
Die '''Groot Vlaktes''' ([[Engels]]: '''Great Plains''') is 'n uitgestrekte gebied van grasvlaktes (Engels: ''prairie'') en steppe, wat oos van die [[Rotsgebergte]] in die [[Verenigde State]] en [[Kanada]] lê en 'n oppervlak van sowat 1,3 miljoen vierkante kilometer beslaan. Die Vlaktes strek oor 'n wydte van sowat 500 kilometer.
 
Die gebied bestaan uit dele van die VSA-deelstate [[Colorado]], [[Kansas]], [[Montana]], [[Nebraska]], [[Nieu-Meksiko]], [[Noord-Dakota]], [[Oklahoma]], [[Suid-Dakota]], [[Texas]] en [[Wyoming]] en die Kanadese provinsies [[Alberta]], [[Manitoba]] en [[Saskatchewan]]. In Kanada is die term ''prairie'' meer gebruiklik, en die gebied staan dus bekend as die Kanadese Prairie.
 
Terwyl die Rotsgebergte 'n presiese westelike grens vorm, is daar verskillende definisies vir die Vlaktes se oosgrens. Die regering van president [[Franklin D. Roosevelt]] het die 100<sup>ste</sup> lengtegraad as hulle oosgrens vasgelê. Ander deskundiges het alle randgebiede, wat teen 'n hoogte van 600 meter bo [[seevlak]] lê, met 'n lyn verbind en dit as oostelike grens gedefinieer. Daar is ook 'n weerkundige lyn, wat plekke met maksimaal 500 millimeter se jaarlikse reënval met mekaar verbind.
 
== Benaming ==
Lyn 10:
 
== Onderverdeling ==
[[Lêer:DSCN5051 greatplainswestofkearney e.jpg|thumbduimnael|rightregs|350px|'n Uitsig oor die Groot Vlaktes wes van Kearney (Nebraska)]]
Die Groot Vlaktes maak deel uit van die Groot Binnelandse Vlaktes van Noord-Amerika, wat ook die gebied van die [[Groot Mere]] en die breë Mississippivallei insluit en in die ooste deur die Appalaggiese Plato begrens word. Die Groot Vlaktes is die mees westelike gedeelte van hierdie geografiese streek en word deur die Geologiese Opmetingsdiens van die Verenigde State (''United States Geological Survey'') in tien fisiografiese streke onderverdeel:
 
* die gedeelte van die '''Missouri-Plato''', wat tydens die [[ystydperk]] met ys bedek was en die ooste van Sentraal-Suid-Dakota, die noorde en ooste van Noord-Dakota en Noordoos-Montana insluit,
* die gedeelte van die '''Missouri-Plato''', wat vroeër nie met ys bedek was nie en die weste van Suid-Dakota, die noordooste van Wyoming, die suidweste van Suid-Dakota en Suidoos-Montana insluit,
Lyn 21:
* die '''Raton-Seksie''' van die noordoostelike Nieu-Meksiko,
* die '''Pecosvallei''' van Oos-Nieu-Meksiko,
* die '''Edwards-Plato''' van Suid-Sentraal-Texas, en
* die '''Sentraal-Texas-Seksie'''.
 
Lyn 42:
 
=== Voor 1900 ===
[[Lêer:Front Street, Ogallala, Nebraska, 2007.jpg|thumbduimnael|rightregs|300px|Ogallala (Nebraska): Winkels op Frontstraat]]
Die Groot Vlaktes was in historiese opsig oorspronklik die ryk van belangrike Eerste Nasies (Indiane) soos die Blackfeet, Crow, Sioux, Cheyenner, [[Arapaho]] en Comanche, wat hier jag op bisons gemaak het. In die oostelike gedeelte van die Groot Vlaktes het halfnomadiese stamme soos die Arikara, Mandan, Pawnee en Wichita ook dorpe opgerig, wat tydelik bewoon is.
 
Die Spanjaard Francisco Vasquez de Coronado was in 1540 die eerste Europeër, wat die gebied van die Groot Vlaktes verken het. Teen die einde van die 17de eeu het Franse ''[[voyageur]]s'' gepoog om handelsbetrekkinge met die plaaslike Indiaanse stamme aan te knoop. Maar eers nadat Frankryk die gebied in 1803 aan die Verenigde State verkoop het, het die Groot Vlaktes vanweë hulle moontlike ekonomiese potensiaal groot belangstelling uitgelok. In die volgende twee dekades het drie ekspedisies die gebied in opdrag van die federale regering verken, maar weens die langdurige droogte, wat destyds in die Vlaktes geheers het, is die streek as die Groot Amerikaanse Woestyn beskryf. Daar is veral trekpaaie vir setlaars aangelê, wat sedert die 1830's op pad na die Pasifiese weskusgebiede van Kalifornië en Oregon was. Vanaf die 1870's het die Amerikaanse leër begin om die Eerste Nasies in die gebied, wat stamme soos die Apaches, Arapahos en Cheyennes ingesluit het, na reservate te verskuif.
 
Nadat die bisons deur Amerikaanse setlaars en soldate gejag en in die 1870's byna uitgeroei was, terwyl die Eerste Nasies na reservate geboender was, het die Vlaktes oopgestaan vir vrye veeboerdery. In die lente en najaar is die beeste saamgedryf, nuwe kalwers gebrandmerk en beeste, wat bestem was vir verkoop, uitgesonder. Veeboerdery het sy aanvang in Texas geneem en geleidelik na die noorde uitgebrei. Vee uit Texas is na die spoorwegstasies van stede soos Dodge City (Kansas) en Ogallala (Nebraska) gedryf en van hier na slagpale in die ooste vervoer.
Lyn 56:
 
=== Ná 1900 ===
[[Lêer:DSCN5136 abandonedgasstation e.jpg|thumbduimnael|300px|rightregs|'n Verlate petrolstasie wes van North Platte (Nebraska)]][[Lêer:Dust Storm Texas 1935.jpg|thumbduimnael||leftlinks|300px|'n [[Sandstorm|Stofstorm]] nader Stratford, Texas (1935)]]
Die gebied van die Oklahoma Panhandle met die suidoostelike Colorado, Suidwes-Kansas, die Texas Panhandle en die uiterste noordooste van Nieu-Meksiko het in die laat 1920's en vroeë 1930's as die [[Dust Bowl]] (letterlik "stofskottel") bekend gestaan. Oorspronklik is hierdie gebied deur veeteelt gekenmerk, maar as gevolg van die ekonomiese opswaai gedurende en ná die [[Eerste Wêreldoorlog]] is die marginale landbougrond van hierdie streek as akkerland gebruik.
 
Ná 'n aantal jare met goeie reën en hoë oesopbrengste het die groot droogtes in 1934, 1936 en 1937 die land onder stof begrawe. Die impak van die droogtes met hulle katastrofale [[sandstorm|stofstorms]] en die Groot Depressie het baie boere dwarsoor die Groot Vlaktes gedwing om hulle boerderye te staak.
 
Danksy grootskaalse besproeiing het baie gebiede in die Groot Vlaktes sedert die 1950's tot produktiewe graanstreke ontwikkel. Die suidelike gedeelte van die Groot Vlaktes lê oor die Ogalalla-akwifer, 'n uitgestrekte ondergrondse laag van waterdraende strata, wat gedurende die laaste Ystydperk gevorm is. Die oorbenutting van hierdie waterbronne in die droër gebiede van die Vlaktes skep egter probleme.
 
Sedert die 1920's het die landelike gebiede van die Groot Vlaktes sowat 'n derde van hul bevolking verloor. Die bevolkingsdigtheid het in groot dele van die gebied tot minder as ses inwoners per vierkante myl gedaal. Net in die deelstaat [[Kansas]] is daar volgens die plaaslike geskiedkundige Daniel Fitzgerald meer as 6&nbsp;000 spookdorpe. Die konsolidering van boerderygebiede en die gebrek aan nuwe werkgeleenthede het die demografiese krisis verskerp. Die groot bevolkingsverlies het ook tot die sluiting van 'n aantal hoërskole gelei. Sommige deskundiges het al beweer dat die teenwoordige gebruik van die Vlaktes se droër gedeeltes moontlik nie volhoubaar sal wees nie en voorgestel dat hierdie gebiede as natuurlike weivelde van bisons herstel moet word.