Wysiging soos op 19:03, 12 Junie 2017 wysig BurgertB (besprekings \| bydraes) Administrateurs 65 303 edits Sien ook ← Ouer wysiging		Wysiging soos op 10:32, 5 Augustus 2017 wysig maak ongedaan Naudefj (besprekings \| bydraes) Burokrate, Administrateurs 71 386 edits No edit summary Nuwer wysiging →
Lyn 6: \| beeld = 1212 Sensory Neuron Test Water.jpg \| beeldgrootte = 280px \| onderskrif = Aktivering en reaksie in die sensoriese senuweestelsel. }} Die '''sensoriese senuweestelsel''' is die deel van die [[senuweestelsel]] wat verantwoordelik is vir die prosessering van sintuiglike inligting. Dit bestaan uit [[Senuwee\|sintuigsenuwees]] (insluitende die sensoriese reseptorselle), [[senuoordraer]]s en die dele van die [[brein]] wat by sintuiglike waarneming betrokke is. '''Sintuie''' is seinoordraers van die fisieke wêreld na die brein en [[rugmurg]] waar die seine vertolk word, en so word ons in staat gestel om die wêreld om ons waar te neem.<ref>{{cite web \|first=John \|last=Krantz\|title= Experiencing Sensation and Perception -– Chapter 1: What is Sensation and Perception? \|page= 1.6 \|url=http://psych.hanover.edu/classes/sensation/chapters/Chapter%201.pdf \|format=Pdf \|accessdate= 16 Mei 2013}}</ref> Oor die algemeen word vyf sintuie erken, soos reeds genoem deur [[Gautama Boeddha]] en [[Aristoteles]]: sig, gehoor, gevoel, smaak en reuk. == Sintuie en reseptore == === Tradisionele sintuie === ==== Sig ==== [[Beeld:Pietro Paolini -– Allegory of the Five Senses -– Walters 372768.jpg\|~~thumb~~duimnael\|In dié skildery van Pietro Paolini verteenwoordig elke persoon een van die vyf sintuie.<ref>{{cite web \|publisher= The Walters Art Museum \|url= http://art.thewalters.org/detail/15244 \|title=Allegory of the Five Senses }}</ref>]] Die gesigsintuig is die vermoë van die oë om te fokus en beelde van sigbare lig waar te neem op fotoreseptore in die [[retina]] van elke oog. Daardeur word elektriese aksiepotensiale (senu-impulse) geskep vir verskillende kleure, skakerings en mate van helderheid. Daar is twee soorte fotoreseptore: stafies en keëltjies. Stafies is baie sensitief vir lig, maar onderskei nie kleure nie. Keëltjies onderskei kleure, maar is minder sensitief vir dowwe lig. Die onvermoë om te sien word blindheid of [[siggestremdheid]] genoem. Dit kan onder meer die gevolg wees van skade aan die oogbal, veral die retina, skade aan die optiese senuwees wat die oë met die brein verbind of ’n [[beroerte]] (’n verstopping in die brein). Tydelike siggestremdheid kan veroorsaak word deur gifstowwe of medisyne. ==== Gehoor ==== Die gehoorsintuig is die vermoë om [[klank]] waar te neem. Dit gaan alles oor vibrasie. Meganoreseptore skakel trillings om in elektriese senu-impulse in die binne-oor.<ref>{{cite web\|url=http://hypertextbook.com/facts/2003/ChrisDAmbrose.shtml \|title=Frequency Range of Human Hearing, Physics Factbook by Glenn Elert (ed) \|publisher=Hypertextbook.com \|date= \|accessdate=2014-04-05}}</ref> Gehoor verswak met ouderdom. Die onvermoë om te hoor word doofheid of [[Doofheid\|gehoorgestremdheid]] genoem. ==== Smaak ==== Die smaaksintuig verwys na die vermoë om stowwe soos kos, sekere minerale, gif, ens. te proe. Mense proe deur middel van smaakknoppies op die oppervlak van die tong. Daar is vyf basiese smake: soet, bitter, suur, sout en umami. Ander smake soos [[kalsium]]<ref name="Tordoff 2008">{{cite journal \|author=Tordoff MG \|title=Gene discovery and the genetic basis of calcium consumption \|journal=Physiol. Behav. \|volume=94 \|issue=5 \|pages=649–59 \|date=August 2008 \|pmid=18499198 \|pmc=2574908 \|doi=10.1016/j.physbeh.2008.04.004 \|url=}}</ref><ref name="Sciencedaily 2008">{{cite web \|url=http://www.sciencedaily.com/releases/2008/08/080820163008.htm \|title=That Tastes ~~...~~… Sweet? Sour? No, It's Definitely Calcium! \|work=Sciencedaily}}</ref> en vrye [[vetsuur\|vetsure]]<ref name="Mattes 2009">{{cite journal \|author=Mattes RD \|title=Is there a fatty acid taste? \|journal=Annu. Rev. Nutr. \|volume=29 \|issue= \|pages=305–27 \|year=2009 \|pmid=19400700 \|pmc=2843518 \|doi=10.1146/annurev-nutr-080508-141108 \|url=}}</ref> kan ook as basiese smake geklassifiseer word, maar dit word nog nie algemeen aanvaar nie. Die onvermoë om smaak te ervaar word [[ageusie]] genoem. ==== Reuk ==== Die reuksintuig is die ander "chemiese" sintuig. Anders as by smaak, is daar honderde reukreseptore (388 volgens een bron),<ref name="Sandwalk">{{cite web \|url=http://sandwalk.blogspot.co.uk/2007/01/sense-of-smell-olfactory-receptors.html \|title=A Sense of Smell: Olfactory Receptors \|work=Sandwalk \|accessdate=}}</ref>, wat elk bind aan ’n spesifieke molekulêre eienskap. Reukmolekules het ’n verskeidenheid eienskappe en wek spesifieke reseptore met wisselende sterkte op. Hierdie kombinasie van opgewekte seine van verskillende reseptore is dan dit wat ons as die molekule se reuk waarneem. Reukreseptorneurone in die menslike neus verskil van ander neurone deurdat hulle op ’n gereelde grondslag doodgaan en hernu word. Die onvermoë om te ruik word [[anosmie]] genoem. Sommige neurone in die neus is gespesialiseer on [[Feromoon\|feromone]] waar te neem.<ref name="LiveScience">{{cite web \|url=http://www.livescience.com/2737-surprising-impact-taste-smell.html \|title=The Surprising Impact of Taste and Smell \|work=LiveScience }}</ref> ==== Gevoel ==== Die gevoel- of tassintuig word moontlik gemaak deur die aktivering van senureseptore in die vel, insluitende haarsakkies, maar ook op die tong en in die keel en slymvlies. ’n Verskeidenheid drukreseptore reageer op wisselings in druk (ferm, skuur, volgehou, ens.). ’n Gejeuk word danksy spesiale jeukneurone in die vel en rugmurg ervaar.<ref name="Sun Zhao 2009">{{cite journal \|vauthors=Sun YG, Zhao ZQ, Meng XL, Yin J, Liu XY, Chen ZF \|title=Cellular basis of itch sensation \|journal=Science \|volume=325 \|issue=5947 \|pages=1531–4 \|date=September 2009 \|pmid=19661382 \|pmc=2786498 \|doi=10.1126/science.1174868 \|url=}}</ref> Die onvermoë om te voel word [[anestesie]] genoem. [[Parestesie]] is die ervaring van spontane tintelende sensasies of gloede wat die gevolg kan wees van tydelike of permanente senuskade. === Reseptore === Benewens die vyf basiese sintuie het die meeste [[soogdier]]e, ook die [[mens]], boonop nosisepsie (pynwaarneming), ekwilibriosepsie (ewewig), kinestesie (beweging) en termosepsie (hitte). Verder het sommige niemenslike [[dier]]e bykomende sintuie, soos magnetosepsie en elektroresepsie.<ref>Hofle, M., Hauck, M., Engel, A. K., & Senkowski, D. (2010). Pain processing in multisensory environments. [Article]. Neuroforum, 16(2), 172.</ref> Sensasie word teweeggebring deur die reaksie van ’n spesifieke [[Reseptor (biochemie)\|reseptor]] op ’n fisieke stimulus. Die reseptor wat op die stimulus reageer en die proses begin, word gewoonlik in vier kategorieë ingedeel: chemo-, foto-, megano- en termoreseptore. Hulle ontvang almal spesifieke fisieke stimulusse en omskep dit in ’n elektriese [[aksiepotensiaal]]. Dié beweeg dan met die [[Senuwee#Werking\|toevoerende neuron]] langs na spesifieke streke van die brein waar dit verwerk en vertolk word.<ref>[http://www.encyclopedia.com/doc/1O87-sensoryreceptor.html ] {{webarchive \|url=https://web.archive.org/web/20090112034609/http://www.encyclopedia.com/doc/1O87-sensoryreceptor.html \|date=12 Januarie 2009 }}</ref> ==== Chemoreseptore ==== Chemoreseptore, of chemosensore, neem sekere chemiese stimulusse waar en omskep die sein in ’n elektriese aksiepotensiaal. Daar is twee hoofsoorte chemoreseptore: Lyn 55: * Direkte chemoreseptore sluit in die smaakknoppies in die smaakstelsel sowel as reseptore in die glomera aortica wat veranderings in [[suurstof]]konsentrasie waarneem.<ref>Satir,P. & Christensen,S.T. (2008) Structure and function of mammalian cilia. in Histochemistry and Cell Biology, Vol 129:6</ref> ==== Fotoreseptore ==== Fotoreseptore is in staat tot fototransduksie, ’n proses waardeur [[lig]] ([[elektromagnetiese straling]]) in energie, onder meer ’n membraanpotensiaal, omgeskakel word. ==== Meganoreseptore ==== Meganoreseptore reageer op meganiese kragte, soos [[druk]] of distorsie.<ref>Winter, R., Harrar, V., Gozdzik, M., & Harris, L. R. (2008). The relative timing of active and passive touch. [Proceedings Paper]. Brain Research, 1242, 54-58. {{~~doi~~DOI\|10.1016/j.brainres.2008.06.090}}</ref> Terwyl meganoreseptore in haarselle voorkom en ’n belangrike rol speel in die mondholte- en gehoorstelsel, kom die meeste in die [[vel]] voor. Hulle kan in vier groepe verdeel word: * Stadig aanpassende tipe 1-reseptore: met klein ontvangsvelde wat reageer op statiese stimulasie. Hulle word hoofsaaklik gebruik in die sensasie van vorm en grofheid. * Stadig aanpassende tipe 2-reseptore: met groot ontvangsvelde wat reageer op rekking. Nes bogenoemde produseer hulle volgehoue reaksies op langdurende stimulusse. Lyn 65: * Pacini-reseptore: met groot ontvangsvelde wat reageer op hoëfrekwensievibrasies. ==== Termoreseptore ==== Termoreseptore reageer op wisselende [[temperatuur]]. Hoewel die meganisme van hul werking onseker is, het onlangse ontdekkings getoon soogdiere het minstens twee soorte:<ref name="krantz">Krantz, John. ''[http://www.saylor.org/content/krantz_sensation/Experiencing_Sensation_and_Perception.pdf Experiencing Sensation and Perception]''. Pearson Education, Limited, 2009. p. 12.3</ref> * Krause-liggaampies, wat temperature bo liggamstemperatuur waarneem, en * Ruffini-liggaampies, wat temperature onder liggamstemperatuur waarneem ==== Nosiseptore ==== Nosiseptore reageer op moontlik skadelike stimulusse deur seine na die rugmurg en brein te stuur. Dit veroorsaak gewoonlik die waarneming van pyn.<ref>Sherrington C. ''The Integrative Action of the Nervous System.'' Oxford: Oxford University Press; 1906.</ref> Hulle kom in interne [[Orgaan\|organe]] sowel as op die oppervlak van die liggaam voor. Hulle neem verskillende soorte skadelike stimulusse of werlike skade waar. * Termiese nosiseptore word deur hitte of koue geaktiveer. * Meganiese nosiseptore reageer op ’n oormaat druk of meganiese deformasie. * chemiese nosiseptore reageer op ’n groot verskeidenheid chemiese stowwe, waarvan sommige tekens van weefselskade is. Hulle help ook met die waarneming van sekere [[spesery]]e in kos. == Sien ook == * [[Senuweestelsel]] * [[Sentrale senuweestelsel]] * [[Perifere senuweestelsel]] == Verwysings == {{Verwysings\|3}} == Eksterne skakels == * {{CommonsKategorie-inlyn\|Sensory system}} * [[Lêer:Crystal txt.png\|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Sensory nervous system\|Engelse Wikipedia]] [[Kategorie:Sintuie\| ]]

Sensoriese senuweestelsel: Verskil tussen weergawes