Organiese chemie: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
Jcwf (besprekings | bydraes)
No edit summary
Jcwf (besprekings | bydraes)
No edit summary
Lyn 1:
{{Kombi-beeld
|title=Koolstofkettings
|3=Decane-3D-balls-B.png
|2=3-éthyl-4-méthylheptane.png
|1=2-méthyltétratriacontane3D.png
|caption1=metieltetratriakontaan
|width=300px}}800px
|caption2=4-metielheptaan
|align=left
|captio3=dekaan
}}<br clear="all" />
|width=300px}}
{{Kombi-beeld
'''Organiese chemie''' is die [[wetenskap]]like studie van die struktuur, eienskappe, samestelling, [[chemiese reaksie|reaksies]] en sintese van [[organiese verbinding]]s, oftewel chemiese verbindings wat '''''[[koolstof]]''''' bevat. Daar is egter koolstofverbindings wat 'n uitsondering vorm, soos [[karbonaat|karbonate]], karbiede, [[oksied]]e, [[sianied]]e, [[koolstofdioksied]] (CO<sub>2</sub>) en [[koolstofmonoksied]] CO. Hulle word tradisioneel nie tot die organiese verbindings gereken nie. <ref>Organic and Biological Chemistry {{Outeur|CTI Reviews}} Cram101 Textbook Reviews, 2016, ISBN 1497025257, ISBN 9781497025257</ref>
|32=Decane-3D-balls-B.png
|21=3-éthyl-4-méthylheptane.png
|caption2caption1=4-metielheptaan
|captio3captio2=dekaan
|align=left
|width=200px}}
'''Organiese chemie''' is die [[wetenskap]]like studie van die struktuur, eienskappe, samestelling, [[chemiese reaksie|reaksies]] en sintese van [[organiese verbinding]]s, oftewel chemiese verbindings wat '''''[[koolstof]]''''' bevat. Daar is egter koolstofverbindings wat 'n uitsondering vorm, soos [[karbonaat|karbonate]], karbiede, [[oksied]]e, [[sianied]]e, [[koolstofdioksied]] (CO<sub>2</sub>) en [[koolstofmonoksied]] CO. Hulle word tradisioneel nie tot die organiese verbindings gereken nie. <ref>Organic and Biological Chemistry {{Outeur|CTI Reviews}} Cram101 Textbook Reviews, 2016, ISBN 14970252571-4970-2525-7, ISBN 9781497025257978-1-4970-2525-7</ref>
 
Organiese verbindings word gewoonlik deur koolstofkettings gekenmerk. Hulle kan nogtans 'n verskeidenheid ander [[element]]e bevat, insluitend [[waterstof]], [[stikstof]], [[suurstof]], [[halogeen|halogene]] sowel as [[fosfor]], [[silikon]] en [[swawel]].
 
Organiese chemie lê hom op die chemie van net een element (koolstof) toe, maar dit behels meer verbindings as alle ander elemente se verbindings bymekaar. Die geraamde aantal organiese verbindings is meer as tien miljoen. <ref>{{webaanhaling|url=http://www.chemistryexplained.com/elements/A-C/Carbon.html|titel=chemistry explained}}</ref> Hier moet nogtans 'n temperatuur bygevoeg word: dit is net waar ''onder'' ongeveer 200-300 &nbsp;°C. Bo hierdie temperatuur is die meeste organiese verbindings nie stabiel nie en ontbind hulle spontaan.<ref>{{webaanhaling|url=http://lib.dr.iastate.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=4705&context=rtd|titel=Thermal decomposition of organic oxalates,tritylazocarboxylates, and triphenylacetates,{{Outeur|Douglas Edward Zabel}} proefskrif Iow State 1968}}</ref> Die organiese chemie van die planeet [[Venus (planeet)|Venus]] is dus baie armer as die Aarde s'n.
 
'n Kenmerk van organiese verbindings is dat hulle gewoonlik ''[[molekuul|molekulêr]]'' en hoofsaaklik ''[[kovalente binding|kovalent]]'' is en nie ionies soos die meeste [[Sout (chemiese stof)|soute]] of metallies soos die meeste [[legering|metaal-metaalverbindings]] nie.
Line 26 ⟶ 31:
[[Lêer:Friedrich Wöhler Stich.jpg|duimnael|Wöhler]]
[[Lêer:(-)-menthol-3D-vdW.png|duimnael|Mentol|links|100px]]
Die eerste organiese verbindings is hoofsaaklik verkry uit plante soos mentol uit munt ''Mentha spicata'' se essensiële olie of ''cis''-jasmoon uit [[jasmyn]]. Kinien is reeds in die 16de eeu uit die bas van ''Cinchona calisaya'' geïsoleer en teen [[malaria]] gebruik.<ref name="Clayden">Organic Chemistry {{Outeur|Jonathan Clayden, Nick Greeves, Stuart Warren}}, OUP Oxford, 2012, ISBN 0-19-927029-5, ISBN 978-0-19-927029-3</ref> Aan die einde van die 18de eeu het navorsers soos Avogadro en Gay-Lussac die grondslag vir die teorie van [[atoom|atome]] en [[molekuul|molekule]] gelê<ref>{{webaanhaling|url=https://www.chemheritage.org/historical-profile/amedeo-avogadro|titel=Amedeo Avogadro Chemical Heritage Foudation}}</ref> en navorsers het begin om te besef dat organiese stowwe uit molekule bestaan wat deur lewende organismes vervaardig word. Daar is nogtans gedink dat ''net'' lewende organismes hierdie stowwe kon vervaardig en nie die chemikus in sy lab nie.
{{Kombi-beeld
|titel=Wöhler se verbindings
Line 38 ⟶ 43:
In die 19de eeu het die aandag veral na organiese produkte verskuif wat uit [[steenkool]] verkry kan word, soos [[benseen]], [[piridien]], [[fenol]] of [[tiofeen]].<ref name="Clayden" /> Die groot ontwikkeling van die organiese chemie het nogtans veral met die koms van die [[aardolie]] begin. Organiese chemie begin meestal met die [[distillasie]] van [[ruolie]] en is die basis van die petrochemiese nywerheid, hoewel in Suid-Afrika, veral rondom [[Sasolburg]], hierdie ontwikkeling hom ook verder op steenkool gerig het.
 
== Tetraëderchemie ==
[[Lêer:Carbono asimetrico enantiomeros 01.jpg|duimnael|Enantiomere tetraëders|left|200px]]
Organiese chemie is hoofsaaklik "tetraëderchemie", hoewel ander vorms soos lineêre groepe, driehoeke en ringe ook 'n rol speel. [[Tetraëder|Tetraëdriese]] vorms is nogtans so volop in hierdie wetenskap dat 'n belangrike wetenskaplike tydskrif homself ''Tetrahedron letters'' noem.<ref>{{webaanhaling|url=http://www.sciencedirect.com/science/journal/00404039?sdc=1|titel=Webwerf van Tetrahedron letters}}</ref> In anorganiese chemie is dit anders. Daar word dikwels 'n omringing met meer bure as vier aangetref, soos ses in 'n [[oktaëder]] of agt in 'n [[kubus]]. Organiese verbindings bevat baie kettings van koolstofatome en hulle is as tetraëders aanmekaar geryg. Omdat twee arme van 'n tetrëder 'n hoek van ongeveer 109 grade vorm, is dit altyd sig-sag-kettings.<ref>Organic Chemistry, Fourth Edition: Structure and Function {{Outeur|K. Peter C. Vollhardt, Neil E. Schore}} Macmillan, 2003, ISBN 07167437440-7167-4374-4, ISBN 9780716743743978-0-7167-4374-3, bls. 74</ref>
 
Tetraëders het egter nog 'n belangrike eienskap. Indien die vier nabure van ‘n koolstofatoom verskillend is, kan hulle op twee maniere gerangskik word wat mekaar se spieëlbeeld is. Dit maak hierdie twee weergawes so verskillend van mekaar as 'n regter skoen van 'n linker. Hulle is molekule van twee ''[[isomeer|isomere]]'': twee stowwe wat baie op mekaar lyk en uit dieselfde atome bestaan, maar nie dieselfde is nie. Hierdie spesiale soort spieëlbeeldisomere word ''enantiomere'' genoem. In 'n organies-chemiese reaksie word dikwels eweveel van die regter molekuul as van die linker een gemaak. Sulke lukrake mengsels word ''[[rasemiese mengsel|rasemies]]'' genoem.<ref>Organic Chemistry, Fourth Edition: Structure and Function {{Outeur|K. Peter C. Vollhardt, Neil E. Schore}} Macmillan, 2003, ISBN 07167437440-7167-4374-4, ISBN 9780716743743978-0-7167-4374-3, Chapter 5</ref> In die biochemie is dit dikwels andersom. Lewende organismes maak dikwels net die een en nie die ander een nie.
 
== Kenmerke en binding van organiese stowwe ==
Line 48 ⟶ 53:
Die rede waarom daar so baie organiese verbindings is, is dat koolstof die vermoë het om koolstofkettings van verskillende lengtes te vorm, asook ringe van verskillende groottes. Baie koolstofverbindings is uiters sensitief vir verhtting en ontbind gewoonlik by temperature laer as 300&nbsp;°C. Hulle kan meestal ook met suurstof reageer in 'n proses wat ''verbranding'' genoem word en hierdie proses word vir verwarming en as kragbron in motorvoertuie gebruik.
 
Organiese stowwe is gewoonlik geneig om minder [[oplosbaarheid|oplosbaar]] te wees in [[water]] in vergelyking met baie anorganiese soute. In teenstelling met die soute is hulle weer baie meer oplosbaar in organiese [[oplosmiddel]]s soos [[eter (chemie)|eter]] of [[alkohol]].
[[Lêer:Benzene-HOMO-minus-4-transparent-3D-balls.png|duimnael|links|'n Molekulêre orbitaal op 'n beseenring wat deur alle ses koolstofatome gedeel word.]]
Organiese stowwe se atome word [[kovalente binding|kovalent]] verbind. Die chemiese binding in hierdie stowwe was nogtans lank 'n raaisel. Die eenvoudigste teorie wat redelik goed werk is die [[Lewisteorie]], hoewel eintlik alle aannames wat Lewis gemaak het op uitsonderings gestuit het. Sy teorie betref elektronpare wat hetsy alleenpare is wat op een atoom sit, hetsy deur (net) twee atome gedeel word, wat binding veroorsaak. Lewis se weergawe is eintlik tweedimensionaal, terwyl die driemensionale aard van die molekuul ook chemies belangrik is. VSEPR-teorie het dit verbeter, maar oop vrae het gebly.
Line 89 ⟶ 94:
Aromatiese verbindings is organiese molekules wat een of meer aromatiese ringe bevat, soos in benseen, waar elektrone deur meer as twee atome gedeel word.
 
[[Benseen]] – [[Tolueen]] – [[Xileen]] – [[Anilien]] – [[Fenol]] – [[Asetofenoon]] – [[Bensonitriel]] – [[Halogenoarene]] – [[Naftaleen]] – [[Antraseen]] – [[Fenantreen]] – [[Benzopireen]] – [[Koroneen]] – [[Azuleen]] – [[Bifeniel]]
 
=== Heterosikliese verbindings ===
Line 98 ⟶ 103:
== Onderverdelings van organiese chemie ==
Daar is talle sytakke van die organiese chemie, soos
[[Organiese sintese]] – [[Polimeerchemie]] – [[Organometaalchemie]] - [[Fisies-organiese chemie]]
 
Mens kan ook na hetero-atoom onderskei:
*Organoswawelchemie - S
*Organoseleenchemie - Se
*Organoboorchemie - B
*Organofosforchemie - P
*ens.