Kwark: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
No edit summary
kNo edit summary
Lyn 2:
'''Kwarke''' of '''quarks''' is een van die twee basiese soorte bestanddele van [[materie]] in die [[Standaardmodel]] van [[deeltjiefisika]]. Die ander is [[lepton]]e. Hulle het ook [[antideeltjie]]s, bekend as '''antikwarke'''.
 
Kwarke en antikwarke is die enigste [[elementêre deeltjie]]s wat deur al vier [[fundamentele wisselwerking]]s op mekaar inwerk. Nog ’n belangrike eienskap van kwarke word inperking genoem, waarvolgens individuele kwarke nooit op hul eie in die natuur waargeneem kan word nie omdat hulle altyd in [[saamgestelde deeltjie]]s genaamd [[hadron]]e (soos [[proton]]e en [[neutron]]e) ingeperk is; ’n uitsondering is die [[bo-kwarkbokwark]], wat verval deur die [[swak wisselwerking]] voor ’n gebonde toestand kan vorm.
 
Die bestaan van kwarke is in 1964 voorspel deur die fisikus [[Murray Gell-Mann]], en daarvoor het hy in 1969 die [[Nobelprys]] ontvang.
 
== Soorte ==
Daar is ses soorte kwarke: vir elke [[generasie (deeltjiefisika)|generasie]] van elementêre deeltjies ’n paar. Die drie pare word aangedui deur die name [[Op-kwarkOpkwark|op]] en [[Af-kwarkAfkwark|af]]; [[Sjarme-kwarkSjarmekwark|sjarme]] en [[Vreemd-kwarkVreemdkwark|vreemd]]; [[Bo-kwarkBokwark|bo]] en [[Onder-kwarkOnderkwark|onder]]. Die eerste een van ’n paar het ’n [[elektriese lading]] van +{{frac|2|3}} en die tweede een ’n lading van -{{frac|1|3}}. Elke antikwark het die teenoorgestelde lading as sy ooreenstemmende kwark. Kwarke het ’n [[spin (fisika)|spin]] van ±{{frac|1|2}} en is dus [[fermion]]e.
 
== Voorkoms ==
[[Lêer:Bouw materie.PNG|duimnael|regs|300px|Die bestanddele van materie.]]
Alledaagse, normale materie word opgebou uit die ligste kwarke, op en af. Die volgende kwarke, sjarme en vreemd, kom ook voor in deeltjies uit [[kosmiese bestraling]]. Die bo- en onder-kwarkeonderkwarke kom slegs in uiterste toestande voor: in [[deeltjieversneller]]s en by die [[Oerknal]]. Hulle het veel meer energie (is "swaarder") as die op en af.
 
Kwarke is nog nooit individueel waargeneem nie, net in saamgestelde deeltjies. Eksperimente in deeltjieversnellers dui wel op die bestaan van kwarke. Hulle is die boustene van deeltjies wat [[hadron]]e genoem word. ’n [[Meson]] bestaan uit ’n kwark en ’n antikwark; ’n [[barion]] bestaan uit 3 kwarke of 3 antikwarke. [[Proton]]e is opgebou uit drie kwarke, waarvan een ’n af-kwarkafkwark en twee op-kwarkeopkwarke is; die totale lading is dan +1 elementêre lading. [[Neutron]]e bestaan uit twee af-kwarkeafkwarke en een op-kwarkopkwark, met ’n totale lading van 0.
 
Kwarke word bymekaargehou deur [[gluone]] (van die Engelse woord ''glue''). Daar word aangeneem dat die aantrekkingskrag tussen kwarke groter word namate die afstand groter word.
 
In die kwarkteorie is daar ook deeltjies wat uit byvoorbeeld drie op-kwarkeopkwarke bestaan. Omdat kwarke fermione is, is dit teenstrydig met die uitsluitingsbeginsel van [[Wolfgang Pauli|Pauli]] (daar kan nie drie fermione in dieselfde toestand bestaan nie). Om dit te omseil is die begrip ''kleur'' ingestel – dit het egter niks met ware kleur te doen nie. Die drie kleure is rooi, groen en blou. Antikwarke het ’n anti-kleurlading (anti-rooi, anti-groen en anti-blou). Gluone kan kleur "vervoer", waardeur hulle die eienskap van ’n kwark kan verander.
 
Deeltjies wat uit kwarke opgebou is, moet kleurneutraal wees. So is die drie kleure rooi, groen en blou saam wit (kleurneutraal); ’n kleur en sy ooreenstemmende anti-kleur is ook kleurneutraal. Dit dui daarop dat ’n kwark nooit op sy eie kan bestaan nie; ’n enkele kwark kan nooit kleurneutraal wees nie. Die kleurteorie is bloot teoreties en is nooit waargeneem nie (alle waarneembare deeltjies is immers kleurneutraal).
Lyn 27:
! Generasie || Swak isospin || Kwark || Naam || Engelse naam || Simbool || Lading (e) || Massa ({{val|u=MeV/c2}})
|-
| rowspan=2|'''1''' || '''+{{frac|1|2}}''' || I<sub>z</sub>=+{{frac|1|2}} || [[Op-kwarkOpkwark|op]] || ''up'' || '''u''' || +{{frac|2|3}} || 1,5 tot 4,0
|-
| ''' −{{frac|1|2}}''' || I<sub>z</sub>=−{{frac|1|2}} || [[Af-kwarkAfkwark|af]] || ''down'' || '''d''' || −{{frac|1|3}} || 4 tot 8
|-
| rowspan=2|'''2''' || ''' −{{frac|1|2}}''' || S=−1 || [[Vreemd-kwarkVreemdkwark|vreemd]] || ''strange'' || '''s''' || −{{frac|1|3}} || 80 tot 130
|-
| ''' +{{frac|1|2}}''' || C=1 || [[Sjarme-kwarkSjarmekwark|sjarme]] || ''charm'' || '''c''' || +{{frac|2|3}} || 1150 tot 1350
|-
| rowspan=2|'''3''' || ''' −{{frac|1|2}}''' || B′=−1 || [[Onder-kwarkOnderkwark|onder]] || ''bottom'' || '''b''' || −{{frac|1|3}} || 4100 tot 4400
|-
| ''' +{{frac|1|2}}'''||T=1 || [[Bo-kwarkBokwark|bo]] || ''top'' || '''t''' || +{{frac|2|3}} || 172&nbsp;500 ± 2300
|}
 
* Massa van die bo-kwarkbokwark volgens [http://arxiv.org/abs/hep-ex/0603039 Tevatron Electroweak Working Group]
* Massa van die ander kwarke volgens [http://pdg.lbl.gov/2005/listings/qxxx.html Particle Data Group].