Dekolonisasie (Afrika)

Die proses van dekolonisasie (Afrika), wat na die Tweede Wêreldoorlog begin het, is deur verskeie faktore veroorsaak. Die belangrikste hiervan was die verdwyning van imperialisme in Europa en die groei van nasionalisme in die kolonies. In Afrika is dekolonisasie voorafgegaan deur gebeure in Asië en die Arabiese wêreld. Die Suez-krisis van 1956 het die twee leidende koloniale moondhede, Brittanje en Frankryk, onherroeplik op die weg van dekolonisasie geplaas. In die daaropvolgende dekade het die meeste van hul kolonies in Afrika onafhanklikheid verkry. Dekolonisasie het verreikende gevolge op internasionale gebied gehad.

Agtergrond

Die vinnig groei van Europa in die loop van die 19e eeu as gevolg van die Nywerheidsomwenteling het daartoe gelei dat dele van Asië en feitlik die hele Afrika deur Europese moondhede gekoloniseer en ingespan is om in Europa se ekonomiese behoeftes te voorsien. Talle verstrengelde faktore het die proses van kolonisasie teen die einde van die 19e eeu versnel. Die belangrikste faktor was Europa se steeds groeiende behoefte aan grondstowwe vir nuwe fabrieke. Industrialisasie het soveel kapitaal opgelewer dat dit lonend geword het om op groot skaal in die produksie van grondstowwe te belê. Die nuwe rykdom het terselfdertyd die instandhouding van 'n koloniale ryk vergemaklik. Die grootste nywerheidslande in Europa, Brittanje en Frankryk, was gevolglik die toonaangewende koloniale moondhede. Net soos Portugal, Nederland en Spanje was hulle seevarende lande wat oor groot handelsvlote beskik het. In Afrika is kolonisasie verder gestimuleer deur ontdekkingsreise wat die onbekende binneland oopgestel en soms tot die ontdekking van minerale rykdomme gelei het.

Afrika kontinent

Die imperiale faktor het ook 'n belangrike rol gespeel: kolonies is verwerf ter wille van internasionale prestige en as simbool van mag en glorie. In die gees van imperialisme en as gevolg van die magstryd wat daar in Europa gewoed het, het moondhede soos Duitsland en Italië, wat vroeër nie oor koloniale ryke beskik het nie, ook teen die einde van die 19e eeu aan die "wedloop om Afrika" begin deelneem. Selfs gebiede waar geen grondstowwe geproduseer kon word nie, is opgeëis uit vrees dat dit in die hande van 'n konkurrent sou val.

In China, Indië en Suidoos-Asië was die volke te verdeeld, verswak en onderontwikkel om effektiewe weerstand teen die gevorderde Europese tegnologie te kon bied. In Afrika, wat heeltemal onontwikkeld was, was daar feitlik geen weerstand nie.

Die gees van dekolonisasie, wat direk ná die Tweede Wêreldoorlog ontstaan het, is ewe-eens deur 'n verskeidenheid faktore veroorsaak. In die eerste plek het die twee wêreldoorloë die imperiale faktor in Europa laat verdwyn. Europa is deur die oorloë in so 'n mate verswak dat die internasionale toneel heeltemal verander het. Amerika, 'n nie-koloniale moondheid en openlike voorstander van die selfbeskikkingsreg van nasi es, was nou die leierstaat.  Amerika se standpunt het bestaande nasionalistiese bewegings in Asië, Noord-Afrika en die Midde-Ooste aangespoor om hul stryd te verskerp. Die verswakking van die koloniale moondhede het hul prestige in die oë van hul kolonies ondermyn en sodoende 'n verdere stimulus aan nasionalisme verleen. Gedurende die wêreldoorloë het baie van die kolonies hul moederland bygestaan in ruil vir staatkundige beloftes, wat gewissel het van selfregering tot volkome onafhanklikheid. So byvoorbeeld het Indië tydens die Tweede Wêreldoorlog sy samewerking aan Brittanje verleen slegs op voorwaarde dat hy onmiddellik ná die oorlog onafhanklikheid verkry.

In Afrika is dekolonisasie voorafgegaan en sterk beïnvloed deur dekolonisasie in Asië en die Arabiese wêreld. Die sukses van nasionalisme in kolonies buite Afrika in die eerste dekade na die Tweede Wêreldoorlog het ook in Afrika weerklank gevind en nasionalisme aangewakker. Toestande in Asië ná die Tweede Wêreldoorlog het dekolonisasie in verskeie opsigte in die hand gewerk. Die onttrekking van Japan aan Suidoos-Asië na die oorlog het 'n magleegte gelaat wat deur plaaslike nasionaliste gevul is. Hulle het die regering in hul land oorgeneem voordat die eertydse moederland (Frankryk in Indo-China en Nederland in die Filippyne) die kolonies weer kon opeis. Pogings van die koloniale moondhede om hul gesag te herstel, is met geweld teëgegaan. Die ontstaan van Kommunistiese China in 1949, gesteun deur Rusland, het die magsewewig versteur: daar was nou 'n sterk moondheid in Asië wat die belange van Asiatiese nasionalisme kon beskerm. China en Rusland het hulself voorgedoen as kampvegters vir die onafhanklikheidstrewe in Asië sowel as in Afrika.

Met uitsondering van die Arabiese lande was daar voor die Tweede Wêreldoorlog nie veel sprake van nasionalisme in Afrika nie. In Noord-Afrika was Egipte die enigste onafhanklike land (1922), maar Brittanje het nog beheer oor die Suezkanaal uitgeoefen. Algerië, Marokko en Tunisië was Franse kolonies met sterk nasionalistiese bewegings. Libië was 'n Italiaanse kolonie wat na afloop van die Tweede Wêreldoorlog onder beheer van die VV geplaas is en in 1951 onafhanklik geword het.

Die voorbeeld van Libië het die onafhanklikheidstryd in die ander Arabiese lande verskerp. In 1952 is die monargie in Egipte omvergewerp deur militante nasionaliste wat onder leiding van Nasser 'n Pan-Arabiese republiek gestig het. Egipte het nou na vore getree as kampvegter vir die onafhanklikheid van die ander Arabiese lande in Noord-Afrika en in die Midde-Ooste. Op aandrang van Nasser het Brittanje onderneem om hom aan die Suezkanaal te onttrek. In Julie 1956 het Brittanje die ooreenkoms met Nasser nagekom en Suez ontruim.

Intussen het Algerynse rebelle sedert 1954 'n magstryd met Frankryk aangeknoop en steun van Egipte ontvang. Op Franse inisiatief het Brittanje, Frankryk en Israel ooreengekom om die Suez-kanaal weer te beset en Nasser se bewind omver te werp. Op 29 Oktober 1956 het Israel die Egiptiese magte in die Sinaï-woestyn aangeval. Twee dae later was Brittanje en Frankryk in 'n stryd met Egipte gewikkel om beheer oor die Suez-kanaal. Egiptiese weerstand was sterker as wat verwag is. Voordat Brittanje en Frankryk se inval in 'n werklike besetting van Egipte kon verander, moes hulle op 7 November onder druk van Amerika en Rusland hul inisiatief prysgee en die status quo handhaaf.

Koloniale ryke in 1800

Die Suez-krisis was 'n groot neerlaag vir die twee koloniale moondhede en het duidelik bewys dat hul lê nie op Amerikaanse steun vir hulle koloniale ambisies kon staat maak nie. Sedert 1956 was Brittanje en Frankryk onherroeplik tot dekolonisasie verbind. Die onafhanklikwording van die Franse en Britse kolonies het nasionalisme soos 'n veldbrand deur Afrika laat versprei, sodat die Portugese, Spaanse en Belgiese kolonies ook om onafhanklikheid begin agiteer het.

Franse kolonies

Marokko en Tunisië, wat altyd 'n mate van selfbestuur geniet het onder vorste wat aan Frankryk ondergeskik was, het albei in 1956 hul onafhanklikheid verkry. Franse belange in die twee lande was nie groot genoeg om 'n langdurige stryd met plaaslike nasionaliste te regverdig nie. In Algerië was die toestand egter anders. Die land het oor 'n groot Blanke Franse bevolking (meer as 1 miljoen) beskik en is as deel van Frankryk geadministreer. Sedert 1865 was die Algeryne teoreties Franse burgers. Hulle het egter beperkte regte geniet en het gevoel dat hulle 'n kolonie in die ware sin van die woord was en nie deel van Frankryk nie.

Die weerstand teen Frankryk het in 1954 ontaard in 'n gewelddadige stryd wat 8 jaar sou duur. De GaulIe, wat in 1958 president van Frankryk geword het, het ingesien dat Frankryk nooit sy gesag in Algerië volkome sou kon herstel nie. Nadat 'n referendum gehou is om oor die lot van Algerië te beslis, het Algerië in 1962 onafhanklikheid verkry. De Gaulle het meer waarde geheg aan die opbouing van 'n Franse kernmag as aan die instandhouding van 'n koloniale ryk. Hy het gemeen dat Frankryk deur sy kolonies eerder verarm as verryk word. In 1959/60 het die Franse kolonies in Wes- en Ekwatoriaal-Afrika die een na die ander op vreedsame wyse hul onafhanklikheid verkry.

Britse kolonies

Sedert die Tweede Wêreldoorlog het Brittanje 'n beleid van geleidelike ontvoogding in sy kolonies gevolg. Daar is van die standpunt uitgegaan dat die kolonies onafhanklikheid sou verkry slegs wanneer hulle op alle vlakke selfstandigheid bereik het. As deel van die beleid is die plaaslike bevolking in groter mate bydie administrasie en regeringsfunksies betrek. Dit het aanleiding gegee tot die ontstaan van 'n klein nasionaalgesinde elite, wat vanweë hul kontak met die buitewêreld nasionalisme onder die massas aangewakker het.

Aangevuur deur gebeure in Asië en die Arabiese wêreld, was hulle begerig om die regering oor te neem op 'n vroeër datum as wat deur Brittanje in die vooruitsig gestel is. So het die Goudkus reeds in 1951 onder leiding van Nkrumah selfbestuur ontvang, onmiddellik daarna gevolg deur Nigerië. In 1957 het die Goudkus volkome onafhanklik geword as Ghana. Die ander Britse kolonies in Wes-Afrika, tesame met dié van Frankryk, het omstreeks 1960 onafhanklik geword. Die Brits-Franse neerlaag in die Suez-krisis en die steeds groeiende krag van Afrika-nasionalisme het tot hierdie versnelling van die dekolonisasieproses bygedra.

Die Britse gebiede in Oos-Afrika het kort daarna gevolg: Tanganjika (Tanzanië) in 1961 (1965 verenig met Zanzibar), Uganda in 1962 en Kenia in 1963. In Kenia het die Mau-mau- beweging onder leiding van Kenyatta sedert die vroeë vyftigerjare 'n skrikbewind gevoer en onafhanklikheid geëis. Die meeste van die Mau-mau se slagoffers was Afrikane wat geweier het om met hulle saam te werk. Njassaland (Malawi) en Noord-Rhodesië (Zambië) het albei in 1964 onafhanklik geword, Betsjoeanaland (Botswana) en Basoetho-land (Lesotho) in 1966 en Swaziland in 1968. Suid-Rhodesië, onder leiding van Ian Smith, het op 11 November 1965 homself onafhanklik verklaar. Die land het eers in 1980, onder 'n meerderheidsregering en met die nuwe naam Zimbabwe, internasionale erkenning verkry. Suid-Afrika, wat sedert 1910 'n selfregerende dominium was, het in 1961 onafhanklik geword en uit die Britse Statebond getree.

Kongo

Kongo se historiese gebiede

Die Belgiese Kongo was tot in 1908 die private besit van die Belgiese koning. Nadat die kolonie deur die Belgiese staat oorgeneem is, is beter gesondheidsdienste en laer onderwys ingevoer. België het die Kongo egter nooit op onafhanklikheid voorberei nie. Na 1958 het onluste gemik teen die Belgiese bewind op groot skaal in die Kongo voorgekom. Die oorhaastigheid waarmee België in 1960 onafhanklikheid aan die Kongo verleen het, het die land in groot chaos gedompel. Daar was nie 'n opgeleide elite, soos in ander kolonies, wat die bestuur kon oorneem nie. Die rykste provinsie, Katanga, het afgeskei en is eers in 1963 met die res van die Kongo herenig. Die burgeroorlog (met inmenging van buitelandse sakebelange wat van huursoldate gebruik gemaak het), het die VV laat besluit om in te gryp en te voorkom dat die Kongo in die hande van vreemde moondhede val. Eers in 1965 is die orde in die Kongo gedeeltelik herstel. Teen 1971 het die land as Zaïre bekend gestaan.

Portugese kolonies

Portugal, in die 20e eeu die armste en onderontwikkeldste land in Wes-Europa, was saam met Spanje die eerste land wat 'n koloniale ryk opgebou het en die laaste wat van sy kolonies afstand gedoen het. Tot in 1974, toe die bewind van die diktator Caetano omvergewerp is, het Portugal geen aanduiding gegee dat hy van plan was om onafhanklikheid aan sy kolonies toe te staan nie. Die kolonies is as oorsese provinsies van Portugal bestuur. Sedert 1961 was die Portugese veral in Angola en Mosambiek in voortdurende stryd met nasionale magte gewikkel. Frelimo in Mosambiek en die MPLA, UNITA en die FNLA in Angola het geleidelik begin om hulle op eie inisiatief op onafhanklikheid voor te berei. Ná die bewindsoorname in Lissabon was Guinee-Bissau die eerste kolonie wat onafhanklikheid verkry het (September 1974). gevolg deur Mosambiek, Angola en São Tomé in 1975.

Gevolge

Dekolonisasie het in drie sfere gevolge gehad: in die moederlande, in die voormalige kolonies en in die internasionale politiek. In die moederlande het daar aanvanklik die vrees bestaan dat die verlies van hul kolonies hul eie ekonomie sou benadeel. Die handelsbetrekkinge wat deur die loop van jare opgebou is, het egter na die onafhanklikwording van die kolonies bly voortbestaan en in sommige gevalle selfs verbeter. Die ekonomiese struktuur wat tydens die koloniale tydperk opgebou is, het veroorsaak dat die voormalige kolonies ekonomies afhanklik van die moederlande gebly het. Daar word dikwels hierna verwys as "neo-kolonialisme". In sommige lande is 'n totaal nuwe sosio-ekonomiese struktuur (sosialisme) ingevoer in 'n poging om die ekonomiese afhanklikheid te beëindig.

Op die internasionale politieke toneel het dekolonisasie tot die ontstaan van talle nuwe state gelei. Hulle het almal sitting in die VV verkry en in dié liggaam 'n meerderheid aan die sogenaamde onverbonde lande verleen. Die opkoms van die sogenaamde Derde Wêreld het die proses van dekolonisasie verhaas in die plekke waar dit nog nie voltrek was nie.

Onafhanklikheid het die voormalige kolonies met talle probleme opgesaal. In die meeste geval lê het onafhanklikheid te gou gekom. Daar was 'n tekort aan geskoolde mannekrag en die mag het hoofsaaklik in die hande van die klein, geskoolde elite gebly. Gedurende die koloniale tydperk is grense vasgestel sonder om stamgroeperinge in ag te neem. Een van die eerste take van die nuwe onafhanklike regerings was om 'n nasionale gesindheid by die bevolking te probeer kweek, sodat getrouheid aan die staat eerder as aan die stam getoon word en vyandiggesinde stamme kan leer om in vrede naas mekaar te woon.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, Volume 4, bl.220-223, ISBN 0908409451