Iers-Gaelies: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
k Kategorieë gealfabetiseer |
k Skakel Wikiwoordeboek using AWB |
||
Lyn 25:
Iers is die oudste [[taal]] van die Goideliese groep en bestaan reeds in die vroeë [[Middeleeue]] as 'n literêre taal, terwyl Skots en Manx voor die sewentiende eeu nie as selfstandige skryftale beskou word nie.
Iers is vandag danksy sy historiese rol as nasionale taal die eerste [[amptelike taal|ampstaal]] (''an phríomhtheanga oifigiúil'') van die [[Republiek Ierland]], en sowat 1,6 miljoen van die 4,1 miljoen burgers kan tans Iers praat. Daar is ook enkele duisend Ierssprekers in [[Noord-Ierland]], die [[Verenigde State]], [[Kanada]] en [[Australië]]. Volgens 'n besluit, wat deur die Europese Ministers van Buitelandse Sake op 13 Junie 2005 geneem is, het Iers op 1 Januarie 2007 ook een van die amptelike tale van die [[Europese Unie]] geword.
Behalwe vir klein gebiede in die weste van die Ierse eiland (die sogenaamde ''[[Gaeltacht]]aí'') - veral in Waterford, Wes-Kerry, Wes-Cork, Connemara, Mayo en Donegal (Ulster, Noord-Ierland) - word Iers nie meer as moedertaal gepraat nie en is grootliks deur Engels verdring. Iers is die daaglikse omgangstaal vir sowat 120 000 mense. 'n Bykomende 165 000 sprekers in Noord-Ierland en 25 000 in die Verenigde State besig Iers óf as hulle huistaal óf het 'n behoorlike kennis daarvan.
Lyn 35:
Tussen 600 en 900 is in Ierland die Oud-Ierse vorm van die taal gepraat, wat in 'n hoë mate as eenheidstaal dwarsoor die eiland gestandaardiseer is en deur 'n hoogs ontwikkelde fleksie gekenmerk word. Ierse en Skotse monnike, wat as sendelinge vir 'n tyd lank op die Europese vasteland gebly het, het 'n aantal Latynse leenwoorde saamgebring.
Die Wiking-aanvalle vanaf die einde van die 8ste eeu en die stigting van Skandinawiese nedersettings in die kusgebiede (soos Dublin) het die oorgang na die Middelierse taal (900 tot 1200) begin inlui. Met die maatskaplike en politieke omwentelings het die taal sy eenvormigheid kwytgeraak. 'n Aantal afwykende spellings en grammatikale veranderings soos die verlies van die neutrum (onsydige geslag) en die vereenvoudiging van die fleksie word aan die onluste van die tyd toegeskryf.
[[Lêer:Irishin1871.jpg|duimnael|250px|Verspreiding van Iers-Gaelies in 1871.]]
Teen die einde van die 11de eeu het Anglo-Noormanne hulle in Skotland gevestig. Die Anglo-Normandiese inval in Ierland in 1169 was die beginpunt van 'n periode van meertaligheid in Ierland, maar Anglo-Normandiese setlaars is nogtans geassimileer en het geleidelik begin om Iers te praat. In die vroeë 16de eeu was die meerderheid van die Ierse bevolking weer Ierssprekend. Soos uit 'n aantal leenwoorde blyk, het Anglo-Normandiërs op taalkundige gebied spore in Ierland gelaat - enkele voorbeelde in 'n lang lys is ''bardas'' (korporasie), ''cúirt'' (hof; Engels: ''court''), ''giúistís'' (geregtigheid; Engels: ''justice'') en ''garsún'' (seun; vergelyk die Franse ''garçon'').<ref>[http://www.udaras.ie/en/an-ghaeilge-an-ghaeltacht/stair-na-gaeilge ''Údarás na Gaeltachta: Background on the Irish Language. Besoek op 22 September 2016'']</ref>
Die tydperk tussen 1200 en 1600 word as die bloeitydperk van Klassieke Moderne Iers beskou - 'n beskaafde Ierse standaardskryftaal wat in lekeskole ontwikkel is en deur geleerdes en digters in sowel Ierland asook Skotland vir hul werke gebruik is. Na die gesproke Ierse omgangstaal in dié periode word verwys as Vroeë Moderne Iers, al het die volkstaal in hierdie vier eeue grootskaalse veranderinge ondergaan.
Die status van Iers is deur die politieke werklikheid bepaal - al was dit die meerderheidstaal vir die destydse Ierse bevolking, het Engels die rol van administratiewe en regstaal vervul. In dié twee sfere sou Iers nooit weer 'n oorheersende rol speel nie. Die magselites in groot stedelike sentra soos Dublin was steeds Engelssprekend.<ref>Aidan Doyle: ''A History of the Irish Language. From the Norman Invasion to Independence.'' Oxford: Oxford University Press 2015, bl. 10</ref>
Lyn 49:
== Dialekte ==
Die Ierse taal word in twee groot dialekgroepe verdeel:
Suidelike groep:
* East Munster (in die omgewing van Waterford),
Lyn 175:
| tien || a deich
|}
== Gaelies in popkultuur ==
Line 186 ⟶ 185:
{{Interwiki|kode=ga}}
{{CommonsKategorie|Irish language|Iers-Gaelies}}
{{Wikt|Iers-Gaelies}}
* [http://www.smo.uhi.ac.uk/gaeilge/gaeilge.html Gaeilge ar an ghréasán Ierse aanlyne hulpbronne]
* [http://www.bnag.ie Foras na Gaeilge]
| |||