Iran: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
"President_Rouhani_interviews_with_medias_during_his_trip_to_UN_headquarters_01.jpg" is verwyder omdat dit in Commons deur Steinsplitter verwyder is omrede: per c:Commons:Deletion requests/Photos from president.ir |
+ Prente & Hersien |
||
Lyn 1:
{{Inligtingskas Land
|noem_naam = '''جمهوری اسلامی ايران'''<br />'''Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān'''
|volle_naam = '''Islamitiese Republiek
|algemene_naam = Iran
|beeld_vlag = Flag of Iran.svg
Lyn 20:
|grootste_stad = Teheran
|regeringsvorm = Unitêre [[Teokrasie|teokratiese]]<br />[[Islam]]itiese [[republiek]]
|leiertitels = <br />• Opperleier<br />• [[President]]<br />• Adjunkpresident
|leiername = [[Ali
|oppervlak_rang = 18<sup>de</sup>
|oppervlak_grootte =
|oppervlak = 1 648 195
|oppervlakmi² = 636 372
|persent_water =
|bevolking_skatting =
|bevolking_skatting_jaar =
|bevolking_rang =
|bevolking_sensus = 77 176 930<ref>{{fa}} [http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13911203000204 farsnews.com: جمعیت ایران به ۷۷.۱ میلیون نفر رسید]</ref>
|bevolking_sensus_jaar = 2013
|bevolkingsdigtheid = 48
|bevolkingsdigtheidmi² = 124,3
|bevolkingsdigtheidrang = 162<sup>ste</sup>
|BBP_PPP = $1
|BBP_PPP_rang = 18<sup>de</sup>
|BBP_PPP_jaar =
|BBP_PPP_per_kapita = $
|BBP_PPP_per_kapita_rang = 70<sup>ste</sup>
|BBP = $
|BBP_rang =
|BBP_jaar =
|BBP_per_kapita = $5
|BBP_per_kapita_rang = 98<sup>ste</sup>
|onafhanklikheidstipe = '''Vereniging'''<ref>{{en}} {{cite web|author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media |title=Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran |publisher=Britannica.com |accessdate=12 Oktober 2013}}</ref>
|onafhanklikheidsgebeure = • Mediese Ryk<br />• Achemenidiese Ryk<br />• Sassanidiese Ryk<ref>{{en}} Alireza Shapur Shahbazi (2005), ''The History of the Idea of Iran'', in Vesta Curtis ed., Birth of the Persian Empire, IB Tauris, [[Londen]], bl. 108</ref><br />• Safawidiese Ryk<br />• Islamitiese Republiek<br />• Huidige grondwet<br />• Grondwetlike wysiging
|onafhanklikheidsdatums = <br /><br />[[625 v.C.]]<br />[[550 v.C.]]<br />[[224]]<br />[[1501]]<ref>{{en}} {{cite book|author=Andrew J. Newman|title=Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire|url=http://books.google.com/books?id=afsYCq1XOewC|accessdate=21 Junie 2013|date=21 April 2006|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-86064-667-6}}</ref><br />[[1 April]] [[1979]]<br />[[24 Oktober]] [[1979]]<br />[[28 Julie]] [[1989]]
|MOI = {{wins}} 0,766<ref
|MOI_rang = 69<sup>ste</sup>
|MOI_jaar = 2014
Lyn 68:
}}
'''Iran''' ([[Persies]]:
Met 'n oppervlakte van meer as 1,6 miljoen km² is Iran die 18de grootste land ter wêreld met 'n etnies diverse bevolking van
* die kusgebied langs die [[Kaspiese See]] in Noordwes-Iran met sy [[vissery]]bedryf, [[rys]]lande en [[tee]]plantasies;
* Khoezestan in Suid-Iran met sy olievelde en [[suiker]]plantasies;
* die Azerbeidjan-streek van Wes-Iran met sy graanlande; en
* Oos-Iran met sy florerende vrugtebedryf in die oases van Khorastan en Seistan.
[[Lêer:Dasht-e Lut Dust Storm Iran TMO 2010023 lrg.jpg|duimnael|links|'n Reusagtige stofstorm woed in die Lut-woestyn]]
[[Lêer:View from Khaju Bridge.jpg|duimnael|links|Die verborge skoonheid van Iran: Khaju-brug in [[Isfahan]]]]▼
Daartussen lê die Kavir- en Lut-woestyn en die bergreekse langs Iran se grense: die uitgestrekte groen Zagros-bergreeks en -plato in die weste vorm 'n natuurlike grenslyn met Irak; in Noord-Iran toring die ruwe, [[sneeu]]bedekte Elboers-berge tussen die kusvlakte van die Kaspiese See en die Sentrale Hoogland uit; langs die Persiese Golfkus in die suide word die Makran-bergketting in die gelyknamige halfwoestyn aangetref; en in Oos-Iran word die landskapsvorme deur die mees westelike uitlopers van die Hindoekoesj-gebergte oorheers.
Line 82 ⟶ 84:
Die groot woestynbekkens is selfs nog droër; hulle is 'n wêreld van uiterstes wat diere en plante min kanse vir oorlewing bied. Stede in die binneland is op 'n gesofistikeerde netwerk van tonnels en kanale aangewese om ondergrondse watervoorrade te ontgin. Hierdie voorrade word deur damme soos dié van Dezful in die Dezrivier aangevul.
Iran, waar een van die oudste beskawings ontstaan het, het van oudsher sy onafhanklikheid gehandhaaf, alhoewel die land tydelik onder Britse, Russiese en Amerikaanse invloed gestaan het. Die Westersgesinde, outoritêre, maar ook sekulêre monargistiese bewind van [[Mohammad Reza Pahlavi|Mohammad Reza Sjah Pahlavi]] is in die [[
▲[[Lêer:View from Khaju Bridge.jpg|duimnael|links|Die verborge skoonheid van Iran: Khaju-brug in [[Isfahan]]]]
▲Iran, waar een van die oudste beskawings ontstaan het, het van oudsher sy onafhanklikheid gehandhaaf, alhoewel die land tydelik onder Britse, Russiese en Amerikaanse invloed gestaan het. Die Westersgesinde, outoritêre, maar ook sekulêre monargistiese bewind van [[Mohammad Reza Pahlavi|Mohammad Reza Sjah Pahlavi]] is in die [[Islamitiese Rewolusie]] van 1979 omvergewerp. Die nuwe geestelike leier, [[ajatolla]] [[Ruhollah Khomeini]], het as integrasiefiguur van 'n breë opposisiebeweging gedien waarin uiteenlopende politieke groepe verenig is.
Interne magstryde en die oorlog met Irak, wat in September 1980 met 'n Irakse aanval begin het en agt jaar sou voortduur, het uiteindelik 'n unieke hibriede politieke bedeling laat ontstaan met 'n Grondwet waarin republikeins-demokratiese en teokraties-outoritêre elemente verenig is, alhoewel die politieke lewe tans deur die laasgenoemde oorheers word.<ref>[http://www.bpb.de/internationales/asien/iran/40110/das-politische-system ''Bundeszentrale für politische Bildung (bpb): Die Islamische Republik Iran'']</ref>
Line 113 ⟶ 114:
== Geografie ==
[[Lêer:Iran BMNG.png|duimnael|links|[[Nasa]]-Satellietbeeld van Iran]]
[[Lêer:Izadkhast caravanserail samanide.jpg|duimnael|'n Verlate [[karavanserai]] uit die Samaniede-tydperk naby Izadkhast]]
Iran is een van die mees bergagtige lande. Sy bergagtige karakter was baie eeue lank 'n beslissende faktor in die politieke en ekonomiese geskiedenis van Iran. Die land se bergreekse omsluit uitgestrekte bekkens of plato's waar belangrike landboustreke en groot stedelike nedersettings geleë is.
Line 124 ⟶ 126:
==== Die Kaspiese Seegebied ====
[[Lêer:Sisangan National Forest.jpg|duimnael|links|Landskapstoneel in die Nasionale Sisangan-bodspark]]▼
[[Lêer:Caspian see-Iran-1.jpg|duimnael|Sononder aan die Kaspiese See]]
Die vrugbare kusgebiede aan die Kaspiese See, wat administratief aan die provinsies Gilan en Mazandaran behoort, is sowat 26 meter onder seevlak. Hierdie vugbare kusstrook met 'n wydte van maksimaal sestig kilometer is tussen die noordelike hellings van die Elboers-bergreeks en die see geleë. Winde en laedrukweerstelsels stuur reënwolke landinwaarts waar buie sak sodra hulle die Elboers bereik. Die jaarlikse reënval, wat in Gilan tussen 1 600 en 2 000 millimeter kan wees, neem in oostelike rigting gaandeweg af tot sowat 600 millimeter in Mazandaran. Die meeste neerslae word in die herfsmaande aangeteken.
▲[[Lêer:Sisangan National Forest.jpg|duimnael|links|Landskapstoneel in die Nasionale Sisangan-bodspark]]
Matige winters en warm somers is kenmerkend vir die gebied met 'n gemiddelde jaarlikse temperatuur van 16 °C, en dit ervaar relatief klein temperatuurverskille tussen die warmste (Julie met 'n gemiddeld van 26 °C) en die koudste maand (Januarie met 8 °C). Opvallend is dat noord van die Elboers selfs mure dikwels met gras bedek is, terwyl in Teheran, anderkant die berge, 'n glas water in die warm en droë somerlug binne enkele dae verdamp.
Line 148 ⟶ 150:
[[Lêer:Insideqanat.JPG|duimnael|'n Qanattonnel naby Isfahan. Vanweë hul hoogte van omstreeks 180 sentimeter is qanats maklik begaanbaar]]
[[Lêer:20110102 Ice House (exterior) Meybod Iran.jpg|duimnael|'n Antieke Persiese yakhchal of yshuis in Meybod]]
Een van die belangrikste tegniese prestasies van antieke Persiese ingenieurs dateer uit die eerste millennium v.C.
Qanats is gewoonlik sowat een meter wyd met 'n maksimale hoogte van 180 sentimeter en lewer 'n gemiddeld van sestien liter water per sekonde op. Die gemiddelde lengte beloop vyftien kilometer, met enkele uitsonderings. So is die qanats, wat Yazd en Kerman van water voorsien, 70 kilometer lank. Die totale lengte van Iran se qanat-waterleidings word op 125 000 kilometer beraam.<ref>Rashad (2006), bl. 29</ref>
Line 160 ⟶ 162:
== Geskiedenis ==
=== Keiserryk Iran: Die Pahlavi-dinastie ===
In 1921 het Reza Khan (wat homself later Reza Shah Pahlavi genoem het), 'n offisier in die Kosakkebrigade, die enigste gewapende mag in Iran, sy troepe ingespan om die regerende Qajar-dinastie in 'n staatsgreep omver te werp. Binne vier jaar het hy alle mag in die land in sy hande geneem en wet en orde herstel deur opstande te onderdruk.
In 1925 is 'n spesiale vergadering byeengeroep wat Ahmad Shah, die laaste heerser van die Qajar-dinastie, ontset en Reza Khan Pahlavi as nuwe sjah benoem het. Reza Shah het ambisieuse planne uitgewerk om Iran te moderniseer. Hierdie planne het die grootskaalse industrialisering van die land, die verwesenliking van omvattende infrastruktuurprojekte, die bou van 'n nasionale spoorwegnetwerk wat alle landsdele met mekaar sou verbind, die daarstelling van 'n openbare onderwysstelsel, 'n hervorming van die Iranse regstelsel en die verskaffing van 'n verbeterde gesondheidsdiens behels.
▲[[Lêer:Rezashah.jpg|duimnael|links|180px|Reza Shah Pahlavi]]
Reza Shah was daarvan oortuig dat 'n sterk sentrale regering met hoogs opgeleide personeel 'n voorvereiste vir die verwesenliking van sy moderniseringsplan was. So het hy honderde Iraniërs, waaronder sy eie seun, Europa toe gestuur om daar 'n opleiding te volg. In die tydperk tussen 1925 en 1941 het Reza Shah se ontwikkelingsplan van Iran 'n verstedelikte samelewing met 'n sterk nywerheidsbasis gemaak. Die nasionale openbare onderwyssektor het gou aanmerklike vordering getoon en die ontstaan van nuwe sosiale klasse bevorder, waaronder 'n professionele middelklas en 'n industriële werkersklas.
Line 192 ⟶ 194:
In 1949 het die Majlis, die destydse laerhuis van die Iranse parlement, die eerste ontwikkelingsplan vir die tydperk tot 1955 goedgekeur wat voorsiening vir die omvattende ontwikkeling van die land se landbou- en nywerheidsektor gemaak het. 'n Beplanningsorganisasie is in die lewe geroep om die planne te verwesenlik. Inkomste uit die oliebedryf sou gebruik word om die ontwikkelingsplan te finansier. Die kwessie van Iran se aandeel aan dié inkomste het sentraal gestaan in die verkiesingsveldtog van 1949, en nasionalistiese groeperings in die parlement was vasbeslote om alle sodanige ooreenkomste nuut te onderhandel.
[[Lêer:Mossadeghmohammad.jpg|duimnael|links|
Die konflik het verskerp toe die Brits-gesinde premier, generaal Ali Razmara, in Maart 1952 in 'n Teheranse [[moskee]] vermoor is. Die oliekomitee van die Majlis het op die volgende dag aangekondig dat dit die onteiening van Anglo-Iranian sou steun. Bedrywighede op Iranse olievelde is deur stakings en geweldpleging ontwrig, maar die nuwe premier, Hussein Ala, het geen verdere stappe in dié saak onderneem. Op 28 April het die Majlis 'n nuwe premier verkies wat in 'n vorige ampstermyn as minister reeds 'n reputasie as demagoog verwerf het – Muhammad Mossadegh, 'n politikus wat al ouer as sewentig jaar was en in Westerse media onder meer vanweë sy soms baie emosionele en histeriese reaksies belaglik gemaak is.<ref>[http://www.historytoday.com/richard-cavendish/iranian-oil-fields-are-nationalised Richard Cavendish: ''The Iranian Oil Fields are Nationalised''. In: ''History Today'', jaargang 51, uitgawe nommer 5, 2001.]</ref>
Line 212 ⟶ 214:
Die sjah het ná sy terugkeer die opdrag aan twee van sy senior amptenare gegee om twee politieke partye in die lewe te roep – een meerderheidsparty en 'n lojale opposisieparty wat die basis van 'n tweepartystelsel in Iran sou vorm. Hulle het as Melliyun- en Mardom-party bekend gestaan. As sjahgesinde groeperings het hulle egter nie die kiesers se wil in die parlement verteenwoordig nie. Gedurende die algemene verkiesings van 1960 was daar sprake van bedrog, en Mohammad Reza Shah was genoodsaak om die verkiesing te kanselleer. Jafar Sharif-Emami, 'n lojale politikus, is as premier benoem. Nuwe verkiesings is gehou, en die nuwe parlement het in Februarie 1961 vir die eerste keer vergader. Nadat die ekonomiese situasie versleg en politieke onluste uitgebreek het, het die regering net vier maande later bedank.
[[Lêer:Mrpwr.jpg|duimnael|links|
Die sjah het Ali Amini, 'n welvarende landeienaar en senior amptenaar, as nuwe premier benoem. Amini was 'n voorstander van hervormings en het 'n mandaat ontvang om die parlement te ontbind en ses maande lank per kabinetsdekreet te regeer. Die perssensuur is aansienlik verslap, die Nasionale Front en ander politieke groeperings weer toegelaat en 'n aantal vroeëre senior amptenare van korrupsie beskuldig en in hegtenis geneem. Nogtans is die Amini-regering deur kritieke politieke en ekonomiese vraagstukke in die gesig gestaar. Amini se onafhanklike regeringstyl het bowendien die sjah asook leidende amptenare en militariste se misnoeë gewek. Die groot begrotingstekort was een van die belangrikste vraagstukke. Die sjah was nie bereid om uitgawes aan militêre toerusting te besnoei nie, terwyl die Verenigde State, wat Amini aanvanklik ondersteun het, geweier het om verdere finansiële hulp te verleen. In Julie 1962 het Amini bedank.
Line 230 ⟶ 232:
=== Iranse Rewolusie ===
[[Lêer:اعتراض مردم انقلابی.JPG|duimnael|Jong betogers in Teheran, 1978]]
Dit was nie soseer godsdienstige aspirasies wat die Iranse Rewolusie van 1979 so suksesvol gemaak het nie, maar eerder nog die ekonomiese agteruitgang en die Iranse middelklas se ontevredenheid met die korrupte en verdrukkende sjah-bewind wat hulle oorspronklik gesteun het, net soos die ongelyke verhouding met die VSA. Die charismatiese Ajatolla Khomeini het daarin geslaag om deur uiteenlopende opposisionele groeperings as leiersfiguur erken te word, en ten minste voorlopig het die meerderheid van die Iranse volk agter hom geskaar.
Line 305 ⟶ 307:
NIOC is ten opsigte van die bekende olie- en gasreserwes en sy produksie van sowat vier miljoen vate per dag een van die vyf grootste olie- en gasmaatskappye ter wêreld. NIOC tree as 'n soort beheermaatskappy van 'n reeks Iranse ondernemings in verskillende sektore van die olie- en gasbedryf op en bestuur sodoende die hele Iranse olie- en gasontginning, asook die uitvoer en bemarking daarvan (insluitende vloeibare gas of LNG). NIOC is formeel onafhanklik, maar desondanks nou verweef met die Iranse Oliedepartement wat saam die Hoofenergieraad in beheer van die hele energiebedryf is.
Danksy die groot reserwes en lae produksiekoste is NIOC 'n strawwe mededinger op die internasionale energiemark, al is dit tans vanweë Iran se politieke strukture (waarby die Rewolusionêre Wagtersraad sakebesluite mag beïnvloed) en internasionale sanksies teen Iran nie in staat om sy ware potensiaal te ontgin nie. Die Amerikaanse ''Libya-Iran Sanctions Act'' van 1995 en die Verenigde Nasies se Resolusies nommer 1736 en 1747, wat die toegang van Iran se bankbedryf tot die internasionale kapitaalmark weens die land se kernbeleid de facto beperk of afsny, het ook negatiewe uitwerkings op die energiebedryf. Beleggings in nuwe produksieaanlegte word belemmer, net soos die invoer van nuwe tegnologieë. So is die huidige produksievlak laer as die ses miljoen vate per dag wat deur NIOC se voorloper, die Anglo-Persian Oil Company, voor die nasionalisering van die Iranse oliebedryf ná die
=== Ekonomiese agteruitgang onder president Ahmadinejad ===
[[Lêer:Mahmoud Ahmadinejad.jpg|duimnael|upright|President Mahmoud Ahmadinejad in 2007]]
Die konfrontasiebeleid teenoor die weste en ekonomiese wanbestuur onder president [[Mahmoud Ahmadinejad]] is deur die nuwe regering onder Hassan Rohani as hoofredes vir Iran se ekonomiese agteruitgang sedert 2005 aangevoer. Die voorsitter van die parlementêre navorsingsentrum, Kazem Jalali, het op 4 September 2013 felle kritiek op Iran se statistieke diens gelewer wat amptelike statistieke al jare lank om politieke redes vervals het. So het Iran se ekonomie in 2012 nie met 8 persent gegroei, soos oorspronklik aangedui, maar in waarheid met 5,8 persent gekrimp. Vraagstukke soos werkloosheid, inflasie en die dalende wisselkoers van die rial kon sodoende nie betyds aangespreek word nie.<ref>[http://transparency-for-iran.org/politik/neue-ausenpolitik-soll-marode-wirtschaft-retten ''Transparency for Iran: Neue Außenpolitik soll marode Wirtschaft retten, 20 September 2013. Besoek op 23 September 2013'']</ref>
Line 324 ⟶ 326:
Die dalende wisselkoers het met 'n baie hoë inflasiekoers gepaard gegaan wat deur deskundiges reeds as hiperinflasie geklassifiseer word. Alhoewel dit amptelik net 25 persent beloop, is die inflasiekoers in Oktober 2012 deur analitici op meer as 50 persent beraam.<ref>[http://www.welt.de/finanzen/article109634307/Iraner-aechzen-unter-einer-Hyperinflation.html ''www.welt.de: Iraner ächzen unter einer Hyperinflation'', 4 Oktober 2012]</ref> In Junie 2014 het die amptelike inflasiekoers 26,2 persent beloop.<ref>[http://www.presstv.ir/detail/2014/07/20/372055/iran-eyes-onedigit-inflation-rate/ ''Press TV, 20 Julie 2014: Iran plans to slash inflation to one-digit rate'']</ref> Nuwe Amerikaanse sanksies op Iran se finansiële sektor, olie-, motor- en skeepsboubedryf is op 1 Julie 2013 ingestel.<ref>[http://www.presstv.ir/Program/314230.html ''presstv.ir: New round of US sanctions against Iran, 16 Julie 2013'']</ref>
Nadat internasionale onderhandelinge oor Iran se kernprogram in 2013 hervat is, het die Verenigde State en die Europese Unie hul sanksiebeleid teen die land hersien. Amerikaanse ondernemings het met die toestemming van die regering in Washington sommige handelsbande hervat. So het die vliegtuigvervaardiger ''Boeing'' in April 2014 vir die eerste keer ná 35 jaar weer onderdele vir passasiersvliegtuie na Iran uitgevoer. Die uitvoerlisensie is egter beperk tot komponente wat om veiligheidsredes benodig word en tot vliegtuie wat Iran voor die
=== Menslike lyding as gevolg van sanksies ===
Line 337 ⟶ 339:
=== Buitelandse handel ===
[[Lêer:IRISL Containerschiff 2009-04-18.jpg|duimnael|'n Houervragskip van ''Islamic Republic of Iran Shipping Lines (IRISL)'' in 2009 naby Cuxhaven, Duitsland]]
Die Europese Unie was oorspronklik die belangrikste handelsvennoot van Iran, maar dit het as gevolg van handelsbeperkings drie posisies teruggesak tot die vierde plek – ná die [[Volksrepubliek
Iran se buitelandse handel word tans sterk geraak deur internasionale sanksies wat teen die land ingestel is. In 2012 is daar vir die eerste keer in 'n reeks jare 'n tekort op die lopende rekening (handelsbalans) aangeteken.
Line 374 ⟶ 376:
''Bron: Economist Intelligence Unit / Transparency for Iran''
Die olie- en gasbedryf het in 2012 byna 70 persent van Iran se uitvoerwaarde beslaan. In geheel was die inkomste uit uitvoere sowat 40 persent laer as in die vorige jaar. Sanksies het veral op die oliebedryf 'n drastiese uitwerking gehad. So voer die Europese Unie volgens 'n besluit, wat op 23 Januarie 2012 geneem is, sedert Julie 2012 geen Iranse ru-olie meer in nie. Ook ander belangrike handelsvennote van Iran soos die Volksrepubliek
Naas olie en aardgas voer Iran hoofsaaklik landbouprodukte en tradisionele goedere soos tapyte, vrugte en pistachio-neute, maar in toenemende mate ook nywerheidsprodukte soos motors en motoronderdele, staal en petrochemiese produkte uit. In die jaar 1390 van die Iranse kalender (Maart 2011 tot Maart 2012) is nie-olieverwante goedere ter waarde van 40 miljard VSA-$ uitgevoer – 'n styging van 9 persent teenoor die vorige jaar.
Line 381 ⟶ 383:
=== Ekonomiese ontwikkeling onder president Rohani ===
[[Lêer:Hassan Rouhani in Bishkek.jpg|duimnael|links|upright|President [[Hassan Rohani]] in 2013]]
[[Lêer:Petrochemical Complexes in Asaluyeh (9).jpg|duimnael|Petrochemiese komplekse in Asaluyeh, provinsie Bushehr]]
[[Lêer:Vista de
Die ekonomiese ontwikkeling van Iran was eerste op die prioriteitelys van president Rohani. Die Weense kernooreenkoms, wat met ses moondhede gesluit is, sou hiervoor die weg baan. Soos in die verlede, het die aanvanklike optimisme kort voor lank in ontnugtering verander – veral omdat sekere belangegroepe die uitbreiding van handel met westerse ekonomieë om ideologiese redes belemmer het.
Line 424 ⟶ 426:
In die sestigerjarige het Iran naas die Turkye van [[Mustafa Kemal Atatürk|Atatürk]] geblyk om een van die eerste Islamitiese lande te wees wat met die sekularisasie van sy maatskappy en regstelsel begin.
Die
=== Partye en parlement ===
[[Lêer:Parliamenttehran.jpg|duimnael|Iranse afgevaardigdes het tot en met 1979 in die Teheranse parlementsgebou vergader]]
[[Lêer:Iranian Majlis.jpg|duimnael|Die vergadersaal van die huidige parlementsgebou]]
Die Iranse parlement staan as ''Majlis'' bekend (Farsi: مجلس, 'n Arabiese leenwoord wat "vergadering" of "sitting" beteken). Voor die
Ná die
Tydens die eerste verkiesing het kiesers volgens die destydse kiesreg nog as klasse gestem (adellikes, geestelikes, landbesitters, ambagsmanne en koopmans). Later is afgevaardigdes volgens hul geloof verkies ([[Moslem]]s, [[Jode]], Christene en Zoroastriërs). Tans word godsdienstige minderhede van Iranse Jode, Christene en Zoroastriërs elkeen deur minstens een afgevaardigde in die parlement verteenwoordig. Alle ander setels word vir Islamitiese kandidate gereserveer.
Line 446 ⟶ 448:
=== Burgerlike samelewing en menseregte ===
Alhoewel menseregte-vergrype sedert die
Die verkiesing van president Khatami in 1997 en die toekenning van die [[Nobelprys vir Vrede]] in 2003 aan die oudregter [[Shirin Ebadi]] is deur buitelandse waarnemers saam met die toelating van nie-regeringsorganisasies as bemoedigende stappe op pad na 'n Iranse regstaat beskou.
Line 472 ⟶ 474:
Tans bestaan daar geen vakbonde volgens die Europese, Suid-Afrikaanse of Noord-Amerikaanse model nie. Iran se arbeidswetgewing maak voorsiening vir sogenaamde "Islamitiese Arbeidsrade" om die belange van werknemers te behartig. Die "Huis van Werkers" (''Khane-ye Kargar'') dien as koördineerder en oorkoepelende liggaam vir hierdie rade, maar tree nie as 'n onafhanklike instelling op nie. Westerse waarnemers vermoed dat dit onder die regstreekse beheer van die Departement van Arbeid en Iran se geheime diens is.<ref>[http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/01-Nodes_Uebersichtsseiten/Iran_node.html ''Duitse Departement van Buitelandse Sake: Iran'']</ref>
Die eerste vakbond, wat ná die
Die koopkrag van Iranse werkers is tussen 2006 en 2014 gehalveer, en daar word verwag dat dit verder sal daal.<ref>[http://transparency-for-iran.org/gesellschaft/die-not-der-iranischen-arbeiterinnen ''Transparency for Iran, 3 April 2014: Die Not der iranischen Arbeiterinnen'']</ref> Vroulike werknemers word op die Iranse arbeidsmark dikwels benadeel, veral omdat baie van hulle in ondernemings met minder as tien werknemers aangestel word waar Iranse arbeidswette nie van toepassing is nie. Dikwels moet vroue, wat aangestel word, blankovorms onderteken waar die teks eers later deur die werkgewer ingevul word, of hulle is nie oor hul regte en die heersende wetgewing aangaande minimumlone ingelig nie. Baie werkgewers betaal ook nie die loon vir siekteverlof nie.
Line 483 ⟶ 485:
In August 2017 het president Rouhani sy voorneme aangekondig dat binne 'n tydperk van vier jaar dertig persent van leidende posisies in Iranse staatsdepartemente, owerhede en staats- en privaat ondernemings deur vroue beklee sal word.<ref>[http://iranjournal.org/news/iran-rouhani-frauenquote ''Iran Journal, 23 Augustus 2017: Rouhani führt Frauenquote ein. Besoek op 27 Augustus 2017'']</ref> Daarnaas sal die inwerkneming van jonger kandidate van albei geslagte met minder as vyftien jaar beroepservaring vir leidende poste bevorder word. Die bevordering van gelyke regte vir vroue en inwerkneming van vroulike kandidate vir leidende poste was van Rouhani se belangrikste verkiesingsbeloftes.
Rouhani se nuwe kabinet het nogtans aanvankli uitsluitlik uit manlike politici bestaan. Intussen is drie vroue in leidende regeringsposte benoem
=== Buitelandse beleid ===
[[Lêer:Iran Embassy Berlin - Mutter Erde fec.jpg|duimnael|Ambassade van die Islamitiese Republiek van Iran in [[Berlyn]], [[Duitsland]]]]
Iran word by die klein groep lande gereken wat hulself in strategiese en ideologiese opsig doelbewus as opponente van die Verenigde State posisioneer. Vir analitici spruit hierdie beleid enersyds uit Iran se 20ste eeuse geskiedenis voort, andersyds, volgens die Iranse bewind se eie oordeel, ook uit die Islamitiese karakter en Persiese tradisies en eieskappe. Vir die meeste Westerse waarnemers bly die agtergrond en dus ook die beginsels en doelwitte van Iran se beleid dekades ná die land se
Waarnemers kom dikwels tot uiteenlopende gevolgtrekkings en beskryf Iran se buitelandse beleid in die lig van godsdienstige irrasionalisme wat – in kombinasie met Iran se kernprogram – van die land 'n konstante bedreiging vir die wêreldvrede maak en internasionale optrede teen Iran (onder meer deur middel van omvattende sanksies) regverdig, of hulle wys daarop dat Iran slegs sy nasionale belange op 'n rasionele manier nastreef en dié beleid slegs in 'n ideologiese mantel kleed om sy internasionale aansien te verbeter.
Line 493 ⟶ 495:
Albei standpunte is aanvegbaar. Daar is wél konsensus tussen waarnemers dat Iran 'n streng anti-Amerikaanse en anti-Israelse beleid volg, alhoewel Teheran en Washington in enkele gevalle saamgewerk het om internasionale vraagstukke op te los. Een voorbeeld was pogings wat deur albei lande aangewend is om stabiele politieke strukture in Afghanistan te skep. Hierdie soort koöperasie het egter nie tot die normalisering van politieke betrekkinge tussen Iran en die VSA gelei nie.
Iran se institusionele raamwerk en die ingewikkelde manier, waarop politieke besluite geneem word, is struikelblokke wat nie maklik oorkom kan word nie wanneer westerse regerings Iranse besluitnemers probeer nader. Ten opsigte van Iran se buitelandse beleid is daar drie ampsbekleërs wat finale besluite kan neem, al bly hul presiese rol in die proses onduidelik – die president, die Hoogste Leier van die
== Godsdiens ==
Line 522 ⟶ 524:
==== Dranke ====
[[Lêer:Persian Tea.JPG|duimnael|Glasies met Iranse tee]]
Oorspronklik was koffie die gewildste drank in Persië. Aangesien dit nie in die land self verbou is nie, moes dit uit oorsese gebiede ingevoer word en was sodoende allesbehalwe goedkoop. In koffiehuise het derhalwe tee gaandeweg meer aanhangers gevind – dit kon maklik en teen laer pryse via die [[Syroete]] uit die nabygeleë
Om in die groeiende vraag na tee te kan voorsien is in 1882 'n eerste poging onderneem om dit plaaslik te verbou wat egter misluk het. Omstreeks 1900 het Mohammad Mirza onder 'n Franse skuilnaam enkele jare in Brits-Indië gebly om die verbouing en verwerking van teeplante te bestudeer. Om die Brits-Indiese monopolie op Indiese tee te beskerm, het die koloniale owerheid geen Iranese in die teebedryf toegelaat nie.
Line 539 ⟶ 541:
Sokker is die spansport met die meeste aanhangers in Iran. Die land se nasionale sokkerspan het die Asiatiese kampioenskappe in 1968, 1974 en 1976 gewen en in 1978 vir die eerste keer vir die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi gekwalifiseer.
Ná die
Baie Iranse atlete kla dat die staat hul aspirasies nie bevorder nie en te min middele aan kinder- en jeugsport bestee word. 'n Ander rede vir ontevredenheid is politieke beperkings ten opsigte van internasionale wedstryde. Iranse atlete mag nie saam met Israelse sportlui aan toernooie deelneem nie. In die vroeë jare van die Islamitiese Republiek was vroomheid en ideologie meer belangrik as sportlui se vermoë op die atletiekveld. Suksesvolle atlete word dikwels met wantroue bejeën – hulle mag nie meer gewild raak by die publiek as geestelikes en ander politieke leierfigure nie.
Line 546 ⟶ 548:
=== Media ===
[[Lêer:Internet blocked in Iran.jpg|duimnael|links|Toegang tot bepaalde webbladsye word gereeld geblokkeer]]▼
[[Lêer:2011 newspapers Tehran 6030393078.jpg|duimnael|Iranse dagblaaie in Teheran]]
[[Lêer:Tehran international book fair 2012 -3.JPG|duimnael|Besoekers tydens die Internasionale Teheranse Boekebeurs (TIBF) in 2012]]
Line 553 ⟶ 556:
Ondanks die verskansing van persvryheid in die Iranse grondwet kom sensuur deur behoudende elemente in die regering algemeen voor en word veral in elektroniese media beoefen. Daarenteen het gedrukte media – dagblaaie, tydskrifte en joernale – ten spyte van die groot regeringsinvloed 'n belangrike bydrae tot politieke hervorming in die 1990's gelewer.
▲[[Lêer:Internet blocked in Iran.jpg|duimnael|links|Toegang tot bepaalde webbladsye word gereeld geblokkeer]]
Alle radio- en televisiestasies in Iran is in staatsbesit en saai hul programme in die hele land uit. Iran se nasionale uitsaaikorporasie, ''Islamic Republic of Iran Broadcasting (IRIB)'', is een van die grootste uitsaaiers in Asië en die Pasifiese streek. 'n Aantal radio- en televisiekanale, wat deur IRIB uitgesaai word, is op buitelandse gehore gemik soos die omstrede Engelsmedium-kanaal ''Press TV''. Programme in Iran word in die landstaal Farsi en minderheidstale uitgesaai, programme vir buitelandse gehore in verskeie wêreld- en belangrike verkeerstale, waaronder [[Russies]], [[Arabies]], [[Hebreeus]], [[Engels]], [[Frans]], [[Duits]], [[Turks]], [[Sjinees]], [[Koerdies]], [[Italiaans]], [[Japannees]] en [[Indonesies]].
Line 572 ⟶ 575:
[[Lêer:Sahba Motallebi, Iranian femal singer playing tar (lute), Nowruz concert, International House, 2010-04-01.jpg|duimnael|Die Iranse sangeres Sahba Motallebi speel die ''tar'' tydens 'n Nuwejaarskonsert]]
[[Lêer:Santoor.jpg|duimnael|'n ''Santur'']]
Klassieke Persiese musiek word by die vroegste bekende musikale tradisies gereken en het sy invloed danksy die geografiese ligging en sosiokulturele betekenis van die antieke Persiese Ryk ook die musikale tradisies van baie ander lande en gebiede in Sentraal- en Klein-Asië,
Ná die Arabiese invalle in die 7de eeu n.C. en die Islamisering van Iran het Persiese musiek 'n bestanddeel van die Midde-Oosterse Islamitiese kultuur en beskawing geword en sodoende ook ingang tot verder afgeleë streke soos Noord-Afrika en die Mediterreense lande gevind. Bekende Persiese musikante en musiekgeleerdes uit die vroeë Islamitiese tydperk sluit Farabi († 950), Ebne Sina († 1037), Razi († 1209), Ormavi († 1294), Shirazi († 1310) en Maraqi († 1432) in.
Line 607 ⟶ 610:
==== Popmusiek ====
[[Lêer:Googoosh in Cupertino CA.jpg|duimnael|
Met die stigting van 'n nasionale radiodiens in die 1930's het Iran sy eie popmusiekkultuur begin ontwikkel wat veral ná die Tweede Wêreldoorlog by gehore gewild geraak het. 'n Verskeidenheid dansmusiekstyle soos rumba, tango en wals het in die tweede helfte van die 20ste eeu aanklank by Iraniërs gevind. Die oorspronge van ligte musiek in Iran kan egter na die 19de eeuse Qajar-dinastie teruggevoer word.
Line 627 ⟶ 630:
== Eksterne skakels ==
{{CommonsKategorie}}
* {{en}} {{Wikivoyage|Iran}}
{{Lande van Asië}}
| |||