Seep: Verskil tussen weergawes

[[Lêer:061_DSC6563061 DSC6563.TIF|duimnael|'n Stuk geparfumeerde seep]]

[[Lêer:Soap_rosesSoap roses.jpg|duimnael|Rose gevorm van seep]]

'''Seep''' is 'n verbinding van hoër vetsure met 'n alkali (gewoonlik [[natrium]]- of [[kalium]]soute) wat as reinigingsmiddel gebruik word. Oorspronklik het seep ook as reiniger vir tekstiele gedien. Die inherente probleme daarvan -– soos die vorming van onoplosbare [[magnesium]]- en [[kalsium]]soute (magnesium- en kalsiumkarboksilaatpresipitate) in harde [[water]] -– het die ontwerp van nuwe seeplose of sintetiese reinigers vir wasgoed bevorder.

Seepvervaardiging is een van die oudste chemiese metodes wat mense op groot skaal toegepas het.<ref>{{de}} [http://www.livingathome.de/wellness-gesundheit/4093-rtkl-die-geschichte-der-seife ''www.livingathome.de: Die Geschichte der Seife. Besoek op 3 Augustus 2017'']</ref> Die kuns van seepmakery het sy oorsprong waarskynlik in [[Mesopotamië]]. Die [[Sumer]]iërs het 'n mengsel van as (hoofsaaklik van dadelpalms) en water gebruik om vet uit ruwol en tekstiele te verwyder sodat dit gekleur kon word. Die reinigende werking van dié vroeë voorloper van seep het daarnaas ook godsdienstige betekenis gehad. So het Sumeriese priesters en tempelwagters hulself met as en water gewas voordat heilige rituele voltrek is.<ref>{{en}} [http://www.open.edu/openlearn/history-the-arts/history/history-science-technology-and-medicine/history-science/the-history-soapmaking ''The Open University -– OpenLearn: The History of Soapmaking. Besoek op 1 Augustus 2017'']</ref> Aan seep is daarnaas genesende krag toegeskryf -– dit is immers 'n [[bakterie]]doder waarmee reeds in die antieke tydperk bepaalde siektes beheer kon word, ondanks die gebrek aan bakteriologiese navorsing en kennis.

Die reinigende effek van glipperige as-en-water-mengsels was aan die feit te danke dat alkali op einige voorwerp of op menslike huid met vet gereageer het en dit in 'n seep omgeskep het wat vet en vuiligheid opgelos en weggewas het. Hoe meer vet en olie in 'n alkali-oplossing opgelos word, hoe groter is die hoeveeldheid seep wat hierby ontstaan en hoe doeltreffender die reinigende werking.

As mense dieselfde glipperige oplossing verskeie kere aangewend het as reiniger, het die reinigingseffek merkbaar afgeneem. Die Sumeriërs het hul seepresepte dus aangepas deur seepoplossings regstreeks te berei. Hiervoor is vette en olie in alkali-oplossings verhit. Die vroegste oorgelewerde seepresep wat in Tello, 'n klein nedersetting in Mesopotamië, opgestel is, dateer van 2500 v.C. Op 'n kleitablet is die mengverhouding van twee seepbestanddele in [[wigskrif]] geskryf -– een liter olie en vyf 'n half keer soveel [[potas]].<ref>{{de}} [http://www.bodyandsoap.de/Geschichte-der-Seife/ ''Body & Soap Seifenmanufaktur: Geschichte der Seife. Besoek op 1 Augustus 2017'']</ref>

Om potas te verkry, is 'n alkaliese oplossing of loog drooggekook tot die laaste oorblyfsels, 'n soort as. Om onsuiwerhede uit te brand, is potas gebak. Die laaste oorblyfsel is 'n fyn wit poeier, die sogenaamde pêrelas.<ref>{{af}} [https://wol.jw.org/af/wol/d/r52/lp-af/102005564 ''Wagtoring-aanlynbiblioteek: Van luukse tot noodsaaklikheid -– Die geskiedenis van seep. Besoek op 2 Augustus 2017'']</ref>

Seep is in die volgende eeue ook deur Mediterreense beskawings vervaardig, onder meer deur die [[Fenisië|Fenisiërs]]rs wat hul seep volgens beskrywings van Plinius die Ouere (23–70 n.C.) in sy ''Historia naturalis'' omstreeks 600 v.C. van talk en houtas berei het en dit soms as ruilgoed in hul handelsbetrekkinge met [[Gallië]] gebruik het. Plinius vermeld verder dat Galliërs en [[Germane]] seep as pommade gebruik het -– maar ook om hul hare rooi of wit te verf.<ref>Kurt Mündel: ''Weltstadt im Land der Barbaren. 2000 Jahre Carnuntum''. Wien: Orac 2006, bl. 24−25</ref> Die Germaanse variant was 'n soort kaliseep van pasta-agtige tekstuur, terwyl Galliese seepmakers [[seewier]] met 'n hoë natriuminhoud gebruik het. Hul produk was 'n soort natronseep met 'n vaste tekstuur. Albei variante was gewilde kosmetika in antieke Rome.

Die [[Kelte]] in Britannië, wat seep van diervette en wit gebrande plantas berei het, het daarna as ''saipo'' verwys. Hiervan afgelei is die [[Latyn]]se term vir seep (''sapo'') asook die [[Afrikaans]]e en [[Engels]]e benamings. Seep was eweneens bekend in die [[Romeinse Ryk]], alhoewel dit tans nie duidelik is of die bereiding en gebruik daarvan deur Mediterreense of Keltiese invloede bevorder is nie. Blykbaar is dit vanweë die moeilike vervaardigingsproses -– die chemiese reaksie, wat verseping genoem word, was stadig en dikwels onvolledig -– nog nie algemeen aangewend as reiniger nie en eerder as 'n soort geneesmiddel beskou. Grieke en Romeine het asloog by hul wasgoed gevoeg, terwyl olie (saam met fyn [[sand]] as skaafmiddel) vir hul daaglikse reinigingsroetine gebruik is.

Romeinse wasserye het vir hul wasgoed alternatiewe metodes ontwikkel. Vir hul wasmiddel is twee soorte van alkali gebruik -– dié wat uit houtas verkry kon word (kaliumkarbonaat) en dié wat uit ontbinde [[urine]] ontgin kon word (alkaliese ammoniak). Die buitefasades van wasserye is derhalwe steeds van urinale voorsien waar verbygangers die benodigde grondstof tot wedersydse voordeel kon verskaf. Daarnaas is amfore vir die doelwit in systraatjies geplaas.<ref>{{de}} [http://www.henkel-adhesives.de/de/content_data/204905_Waschmittel_Rmerzeit.pdf ''www.henkel-adhesives.de: Waschmittel, Waschgeräte und Waschplätze der Römer. Besoek op 1 Augustus 2017'']</ref><ref>{{de}} [http://www.spiegel.de/wirtschaft/alte-berufe-der-urinwaescher-stellte-sein-eigenes-waschmittel-her-a-835739.html ''Spiegel Online -– Wirtschaftsgeschichte: Mit Schmutz Wäsche waschen. Besoek op 1 Augustus 2017'']</ref><ref>{{en}} [http://www.cienciahistorica.com/articles-in-english/indeed-romans-used-urine-to-do-laundryand-worse-things/ ''Ciencia Histórica: Indeed, Romans used urine to do laundry…and worse things… Besoek op 2 Augustus 2017'']</ref>

Die ingewikkelde proses van verseping het verhoed dat seep in antieke Rome op 'n breë vlak as reinigingsmiddel vervaardig kon word. Vir die hidrolise of verseping van vette, 'n proses waarby vetsure vrygestel word, is sterk alkalieë benodig. 'n Alternatiewe metode was langdurige verhitting. Romeinse seepmakers het aanvanklik net oor kaliumbevattende soute beskik wat 'n swak alkaliese reaksie het. Later is soda gebruik om seep met 'n vaster tekstuur te vervaardig. Soda word volgens die karbonaatmetode vandag steeds as bestanddeel vir seep gebruik.

In Frankryk het seepprodusente hul produkte met plantekstrakte veredel tot geparfumeerde sepe van hoogste gehalte. 'n Winsgewende mark vir toiletseep is danksy die vraag na kosmetiese seepkoeëls in hoofse kringe ontsluit; vir die groot massa van die Europese bevolking was toiletseep (veral harde seep) egter nog 'n onbekostigbare luukse.

Vanaf die 16de eeu was drie hoofsoorte van seep beskikbaar: growwe seep wat van traanolie gemaak is (hierdie olie is uit walvisvet ontgin), soet seep met olyfolie as belangrikste bestanddeel, en talkseep. Die vervaardiging van die laasgenoemde variant is tydelik verbied -– nie vanweë sy onaangename reuk nie, maar weens die beperkte voorrade van talk wat ook in die kersmakerbedryf benodig is. Die twee ander soorte was luukse goedere vanweë die belasting wat daarop gehef is.

Die nywerheidsomwenteling het meganisering saamgebring -– seepvervaardigers kon voordeel trek uit die skaalbesparings wat met stoomkrag en meganiese energie bereik kon word. Tegniese verbeterings het tot beter eindprodukte gelei. Tegelykertyd het vooruitgang op die gebied van soldeerwerk, insluitende lopende water in geboue en baddens, storte en wasbakke met afloop, van persoonlike higiëne 'n maatskaplike norm gemaak.

In die [[Verenigde Koninkryk]] het William Ewart Gladstone (1809–1898), wat tussen 1852 en 1855 as ''Chancellor of the Exchequer'' (Britse minister van finansies) gedien het, in 1853 die belasting op seep opgehef wat gebruikers daarvan sedert 1711 moes betaal (en wél volgens gewig, en nie gehalte of waarde nie) en die seepbedryf sodoende 'n verdere hupstoot gegee.<ref>[http://www.telegraph.co.uk/finance/budget/9933323/Budget-2013-Oddest-taxes-in-British-history.html?frame=2511140 ''The Telegraph: Soap tax, 1711 -– 1853 -– Oddest taxes in British history. Besoek op 4 Augustus 2017'']</ref>

Die belangrikste faktor was nogtans die groot opswaai in die tekstielbedryf sedert die begin van die 19de eeu wat die vraag na seep as wasmiddel en reiniger vir persoonlike higiëne aangedryf het. Tradisionele seepbestanddele soos talk en houtas het al hoe skaarser geraak. Om in die veranderende markbehoeftes te voorsien en die oorgang tot die industriële massavervaardiging van seep te bewerkstellig, het seepvervaardigers begin om goedkoper vette en olies uit tropiese lande in te voer. Tegnologiese en wetenskaplike vooruitgang in die chemiese bedryf was ewe belangrik.

Die Franse chemikus Michel-Eugène Chevreul (1786–1889), wie se naam onder meer verbind word met die daarstelling van die moderne kleurteorie, navorsing oor plantkleurstowwe soos indigo en die vervanging van talk- deur moderne stearienkerse, het met sy wetenskaplike werk as grondlegger van vetchemie grootliks bygedra tot gevorderde kennis oor die versepingsproses en gliserien. 'n Tweede baanbrekende chemiese sleuteltegnologie is eweneens in Frankryk ontwikkel -– Nicolas Leblanc (1742–1806) se metode om soda teen lae koste te vervaardig. Die proses is oorspronklik na hom genoem, maar staan tans bekend as Solvay-metode.<ref>[http://www.bodyandsoap.de/Geschichte-der-Seife/ ''Body & Soap Seifenmanufaktor: Geschichte der Seife. Besoek op 20 Augustus 2017'']</ref>